Читать книгу Бөртектән – көшел / Из колосьев сноп - Ильдар Низамов - Страница 4

Таяныр җирем бар

Күкләр тәмам зәңгәрләнеп җиткән язгы бер көнне тик кенә торганда күңел табигатькә җилкенә башлый. Апрель җиткән, юлларның бөтенләй өзелгән чагы лабаса. Нилектән болай тәкатьсез ашкыну, кем чакыра, кем көтеп тора диген?

Юк, күңел барыбер тыңламый, тыелгысыз ашкына; басулар, Шура буйлары, урман эчләре сихри бер көч белән үзенә дәшә, тарта.

Иртән әлегесен чираткан. Чаңгы ярыйсы гына шома шуа, юл читендәге челтәр-челтәр чәрдәкләнеп беткән карны кыштырдатып, үзенә бер көй чыгарып бара. Тирә-юньдә шундый тынлык ки, хәтта менә шушы кыштырдау да зыңлап ишетелә, еракларга таралып китә. Бөтен дөньяга бердәнбер тавыш.

Юлдан инде ат та, җәяүле дә йөрерлек түгел – чокыр-чакыр. Аларны күлләвекләр баскан. Су өсләрен төрле-төрле сурәт белән чуарланган аксыл боз каплаган. Күлләвекләр бер-берсенә илчеләр – гөрләвекләр җибәрә башлаган. Кояш күтәрелеп, көн җылына барган саен, боз юкара, юкара, аның астындагы гөрләвекнең җәһәтрәк, җәһәтрәк йөгерүе ачыграк күренә.

Гөрләвекләр инешкә ашыга. Ә инеш әле кар астында. Шактый биек яры гына ала-кола ачылып килә. Ачылган җир өстеннән нәфис пар күтәрелә. Җир исе, кар сулары исе, яшь тал исе килә.

Ә юлда салам, печән, мал-туар исе. Чү, монысы нинди ис тагы? Сизелер-сизелмәс кенә ачы, зәһәр ис килә.

Олы юлга җитеп, шуны кисеп чыкканбыз икән. Кыш көне ашлама ташыганнар иде, чәчкәннәр-түккәннәр, күрәсең. Хәзер менә гөрләвекләр белән инешкә агып төшәр, аннан – Шурага, Илләткә, Иделгә. Агу. Җинаять бит! Эх, шуны ник вакытында уйламыйбыз да азактан үкенәбез икән!

Әйдә әле, чаңгы-дуслар, тизрәк китик әле моннан, басуларда, болын-урманнарда, шөкер, һава әлегесен сафтыр, сулап туймаслыктыр.

Ә кояш җылытканнан-җылыта. Кар челтәрләре күз алдында ишелә, иңә. Чаңгылар да кыштырдаудан туктады, авырайдылар, баталар. Бияләйләр артты, куртка төймәләре ычкынды, башлыкны саласы гына килә, салсаң, аннан бөркелеп пар күтәрелә. Аяк авыртып, тын кысыла башлады. Әллә тәртәне кире борырга инде? Алда бит әле башланмаган дүрт-биш чакрым. Кайтасы да бар.

Шулай да күңел алга тартыла. Кемдер көтәдер кебек. Түзик әле, атлыйк әле. Менә бит Шурага әллә ни ерак калмаган, вак агачлыкта кар ул кадәр эремәгән дә икән. Куак төпләрендә хәтта эзләр дә аермачык күренә. Бар икән дөньяда бездән башка да җан ияләре. Әнә кош эзе. Зиректән коелган бөреләрне чүпләгән. Ә арырак куян эзе. Якында гына ай-яй зур эз, бүренең үзенеке, ахрысы.

Нишләп шулай сөенә адәм баласы эз күрүгә? Җан җанга тартыла микән? Эзләр генәме? Башны күтәргән идем, каршымда ук янә бер җан иясе – песиле тал. Язның беренче хәбәрчеләре – көмеш песиләр – шундый җылы, шундый мөлаем булып тоелдылар, аларга битне, иреннәрне тидерәсе килеп китте.

Шураның сулышы ерактан ук сизелде. Исәнме, яшьлегем елгасы! Дулкынланып, ярыңда басып торам. Елга инде урыны-урыны белән боздан арчылган. Байтак күтәрелгән дә. Аның гайрәтле көч белән тулыша баруы, тыелгысыз ашкынуы күңелне тибрәтә. Шул ук вакытта аның шушындый эчке, серле халәтенә озак текәлеп тору уңайсыз да кебек. Ташыр минутына да санаулы гына сәгатьләр калган. Шул мәлдә ул тәмам тугарылыр, үзен дә, хис-тойгыларын, холкын да – бөтен барлыгын күрсәтер. Ни тын елгалар да, барыбер ярларына утырасыларын белеп торып, елына бер ташып-шашып ала.

Чыннан да, җан җанга тартыла шул. Елга тирәсенә дә җан ияләре күбрәк елыша. Әнә иске тегермән артында тал агачлары егылган. Барып карасам, кондыз «кухня»сы. Ай-яй тешләре үткен икән, өтерге, балта белән дә болай җыйнак, шома итеп юнып-чабып булмас.

Ул да түгел, тегермән өе янындагы агачлыктан шы-ы-ыр иткән көчле бер тавыш тирә-якны сискәндереп җибәрде. Кемдер иске тегермән өенең түбә тактасын куптарды дип торам. Текәлебрәк карасам – тукран лабаса. Үзенә шулай пар чакыра икән. «Гади тук-тук белән башын әйләндереп булмас» дип, сәер көчле тавыш белән җәлеп итмәкче, күрәсең.

Алай икән, бу табигатьтә без әле, шөкер, ялгыз түгелбез икән, бар икән әле безнең җандашлар, җирдәшләребез.

Кайтыр юлга шундый көр уйлар белән кузгалсам да, тагын бик тиз арылды, чөнки басу юлы тәмам изрәп беткән иде. Читтә түгел, юлның уртасында да чаңгылар бата, аларны чыптыр-чыптыр сөйри-сөйри аяклар лычма чыланды, һәр адым – әҗәл, минут саен туктап ял итмичә булмый. Ничек менеп җитәргә инде?!

Өстәвенә җанны тагын шомлы тынлык буарга тотынды. Ник бер җан иясенә ишарә булсын, ком чүлендә диярсең. Өзеклек дип юкка әйтмиләр инде – юллар өзелә, кешеләр арасы өзелә, табигать белән кеше арасы…

Тукта, чү! Бар бит тавыш. Тургай түгелме! Тыңла, тыңла, ычкындырма, җибәрмә!

Тургай шул! Хәтта икәү. Баш өстендә генә, әллә ни биектә дә түгел үзләре, бер-берсенә бик якыннар. Талпыныпмы-талпыналар, сайрапмы-сайрыйлар. Моң челтери, моң бөркелә. Әмма күңелнең иң нәзек кыллары тоя: бу әле чын сайрау түгел. Бу әле булачак сайрауларның башы гына, канатларны, тамак төпләрен сынап карау гына бугай. Әллә дулкынланудан шулай икеләнебрәк, каушабрак чыгамы тавышлары – туган як басуларына кайтып җитүгә сөенеп дулкынланганнармы? «Ят исләр бар, мондый җирдә бала чыгарып, үстереп булырмы?» дип шикләнәләрме әллә?

Ә күңел, аларны тыңлап, барыбер тантана итә. Быел беренче тургай бит! Беренче җырны тыңлау кемнең җанын кузгатмас. Ә нигә шундый тантананы берүзем кичерәм? Кайда сез, кешеләр? Нишләп бергәләп тыңламыйбыз без беренче тургай моңын?

Тик җыр шунда кырт өзелде. Кинәт шыксыз булып тагын баягы тынлык килеп басты. Баш зыңлый башлады, хәтта авыр сулыш алу ишетелә иде. Ә караш шулай да юл читеннән генә ике тургайның дугай-дугай сикергәләп очып киткәнен күреп алды. Бер-берсенә «тер-рик, тер-рик» дип дустанә дәшә-дәшә, урманга таба очып киттеләр.

Алар китте, җыр-моң китте, ә уй калды. Кая барышлары икән? Ни дип кенә нәкъ менә шушында, нәкъ менә баш очында гына сайрап алдылар икән? Оя эзләп тә, монда ошатмыйча китеп барулары булдымы? Әллә бер генә тынга тукталып, бер-берсен мәңге яратышачаклары, матур тормыш корачаклары турында «серләшеп» алдылармы? Әллә мине күреп, тәмам хәлдән таюымны аңлап, бу табигатьтәш җанга кечкенә генә концерт биреп, күңелен күтәреп, җанын канатландырып китик дип юатып алырга булдылармы?

Рәхмәт инде сезгә, тургайлар! Минем бит әле моңарчы беркайчан да беренче тургай тавышын ишеткәнем юк иде.

Миндә хәзер өйгә кайтырлык кына түгел, әллә кайларга барып җитәрлек, әллә нинди эшләр эшләрлек көч-гайрәт, илһам бар! Рәхмә-ә-әт сезгә, табигатьтәшлә-ә-әр!

Имән

Имән – чыдамлык, ныклык билгесе. Дошманнарга баш имәгән ил улларын аңа тиңлиләр, аларның сүнмәс даннарын мәңгеләштергәндә, рәссамнар имән яфракларын ясыйлар. Давылларны күкрәге белән каршылап, башка агачларны җил-яңгырдан ышыклаган, яшен суккач та өч көн, өч төн буе егылмыйча, аягүрә торып янган имәннәр турында легендалар йөри. «Имән агачның егылганы – башка агачның сынганы» дип, халык имәннәргә сыгылу-бөгелүне, баш июне кичерми.

Әмма табигатьнең аяусыз кануннары бар. Мин быел башын игән имәнгә юлыктым. Чумарга торган баһадир сыман ул текә ярның иң читенә килеп баскан да авар-аумас хәлдә катып калган. Юк, су читенә ул үзе килмәгән, ә бәлки елга, язгы ташкыннар вакытында ярларын ашый-ашый, аның янына килеп җиткән. Тирән-тирән җыерчыклар белән телгәләнгән мәһабәт төз имән елгага таба янтаерга мәҗбүр булган. Мәгърур башы иелеп, тәлгәш-тәлгәш яфраклары менә-менә суга тиям дип торалар.

Шулай да имән кызганыч түгел иде. Үзе иелсә дә, аның гәүдәсе төз калган, аның бетмәс-төкәнмәс тамырлары куе челтәр кебек үрелгәннәр дә дулкыннарга каршы калкан булып басканнар. Ә дулкыннар усал, аяусыз. Алар инде үз юлларында очраган күп зирекнең, усак, юкәләрнең башына җиткән, хәзер инде шуларның суда ятып төсләрен югалткан кәүсәләре, күккә таба тырпайган шәрә тамырлары өстеннән чабышалар, зәһәрләнеп имәнгә дә ташланалар, аны да аударырга телиләр, бөтенләй егылуын күреп, тантана итәргә җыеналар.

Имән бирешми. Аның тамырлары бик тирәнгә киткән. Шулар аркылы Җир-анадан көч алып, ул нык тора. Юк, имәнгә бирешергә ярамый, аңа түзәргә, түзәргә кирәк. Әледән-әле ул күтәрелеп ярга карыйдыр, анда үз чикләвек-орлыкларыннан тишелеп үскән яшь имәннәрне барлыйдыр, аларның хәлен белеп торадыр кебек.

Карт имән ышыгында, ярны иңләп, яшь имәнлек күтәрелеп килә. Озакламый алар да үсеп җитәр. Тамырлары теләсә нинди зәһәр дулкыннарга да каршы торырлык булып тирәнгә китәр, чыныгыр. Барыбер килер ул көн, карт имән шул көнгәчә бирешмәячәк, нык торачак.