Читать книгу Бөртектән – көшел (җыентык) - Ильдар Низамов - Страница 11

Кәринәгә, күчтәнәчкә

Кәринә, кызым, исәнме, онычкым! Сиңа, әти-әниеңә, башка туганнарга, бакчадагы дус-ишеңә, бөтен Мәскәүгә барыбыздан да күп сәлам. Без исән-сау. Сезне генә бик сагынабыз, кайчан җәй җитәр дә, кайчан тагын авылга кайтып, бергә-бергә шунда яшәрбез дип көтәбез.

Мин инде түзә алмадым, кыш булса да, авылга кайтып килдем. Өйне җылыттым, арканы җылы мичкә терәп, тик язып утырдым. Чыккалап, кар көрәдем, песнәкләргә син көздән җыеп калдырган карбыз орлыкларын салдым. Рәхмәт әйттеләр.

Синең бит әле кыш көне авылда булганың юк. Хәзер авыл үзенчә матур. Мин сиңа да берничә «күчтәнәч» салам – парча-кәртинкәләр. Син инде татарча да шома укыйсыңдыр, үз телебезне онытмагансыңдыр. Мәскәү дусларыңа да өйрәтәсеңдер әле.

Исән-сау торыйк та, җәйләр тизрәк җитсен дә, авылыбызда очрашырга язсын дигән теләктә калучы Илдар бабаң дип белерсең. Сау бул!

Юри калдырган инде?

Тышта салкын, өйдә җылы. Рәхәт. Тыныч. Баш күтәрми яз да яз. Тик һаман онытылып бетеп булмый, тәрәзәгә карыйсы килә. Нәрсә тарта? Урамда да, ишегалдында да ап-ак көртләрдән башка берни юк лабаса. Әллә тәрәзәнең аскы өлгеләрен каплаган Кыш бабай бизәкләре дәшәме? Чыннан да, күз явын алырлык нәфис нәкышне хәтерләткән тылсымлы сурәт үзенә тартып тора.

Шулай да караш бераздан урамга күчә. Торып, тәрәзә янына киләм. Йә, нәрсәм калган инде шунда?

Бөтен дөнья ап-ак. Өй каршындагы рәшәткә аратасы да мамык шәл-якадай кар гирляндасы булып салынган; багана башларында чалмадай ак бүрекләр. Көрттән очлары гына күренгән рәшәткәләр дә, гөләп ботаклары, коелмый калган берничә коры яфрак та кершәндәй ак карда бик очлы чем-кара карандаш белән төгәл сызыклардан сырланган рәсем диярсең.

И-и-и, тегесе нәрсә тагы? Кып-кызыл бер төер җемелдәп ята бит. Ә-ә-ә, менә нәрсә баядан бирле дикъкатьне тартып торган икән: өлгереп тулышкан, инде җәүһәр ташка әверелгән гөләп бөртеге. Бөтен аклы-каралы шушы хәятта кып-кызыл ялгыз бөртек. Бер чибәрнең муенсасыннан төшеп калган рубин мәрҗән бөртеге диярсең. Кар яктысында ул бигрәк җете булып сурәтләнгән. Җимешенең очындагы кипкән чем-кара башлыкчасы да үзенә бер калфакчыкны хәтерләтә.

И-и-и, матурым! Җәйнең тәмле бер хатирәсе дә икән бит әле син. Күңелдә шул арада күпме истәлек уятып өлгердең. Онычкым Кәринә «мәрҗәне» икән ич син!

Көз көне, Кәринәбез әниләре белән Мәскәүгә кайтып китәр алдыннан, икәү шушы урам буендагы кечкенә бакчага чыктык та ашыга-ашыга, бармакларны чәнчетә-чәнчетә, ай-вай килеп, гөләп җыйган идек. Калган бит берсе. Хәйләкәр. Посып калган.

Әллә Кәринә эшеме бу? Юри калдырганмы? Истәлеккә дип. Ә хәзер әнә, нәкъ Кәринәнең үзе кебек «а-а-у-у, мин монда!» дип, йөзен ачып җибәргән дә елмаеп карап тора.

Минем соклануны сизеп, кояш та өй кыегыннан бу якка бакты – рәшәткә, куаклардан кар өстенә чем-кара күләгәләр сузылды. Ни могҗиза: гөләп бөртегеннән төшкән күләгә дә кып-кызылдыр кебек тоелды. Тач Кәринәнең иреннәре инде. «А-а-у-у, мин монда!»

Көтә белгәч…

Икенче көнне дә тәрәзәгә тартылдым. Тагын нәрсәгәдер ымсынып, нәрсәгәдер өмет итеп. Бу юлы ишегалды якка, алмагачларга бактым.

Эш беткән диярсең, нәрсәгә шулай тора катканмындыр. Күңел алгысынуына шулай буйсыну, үзең дә шәйләп бетермәгән билгесезлектән нидер көтү мәгънәсезлек түгелме инде, йә.

Аңлыйм да кебек үзе, әмма барыбер зарыгып көтәм, эчтән дәшәм, чакырам.

Китаннан, менә бит «ул» күренде дә: алмагач ботаклары арасыннан бер ак нокта җай гына очып килә иде – кар бөртеге!

Авылга кайтып төшкәнгә ничә көн инде, кар яуганын күргән юк, сагындырган, тансыклаткан.

Менә күренде бит! Әйе-әйе, бу, чыннан да, кар бөртеге иде. Ул көрт өстендә күздән югалырга да өлгермәде, икенчесе, өченчесе пәйда булды. Кар ява башлады.

Менә шулай шул ул – бик теләсәңме, ихластан чакырсаңмы…

Нәкъ шул мәлдә, кар пәрдәсен ерта-ерта, урамнан бер-бер артлы ике җиңел машина үтеп китте. Күршеләргә балалары кайтып төште.

Безнең почмак як тәрәзәдән күршеләрнең ишегалды, тәрәзәләре күренә. Иртән күрше Нәфига апаның тәрәзә каршында тышка карап торганы шәйләнгән иде. Көткән, димәк.

Безнең дә балаларны, оныкларны көтеп, дәшеп аласылар бар әле…

Угрылык һәм тугрылык

Урам аша күрше йорттагы хәрәкәтләр дә вакыт-вакыт, башны күтәреп, язудан аерылырга мәҗбүр итә. Хәрәкәт димәсәң – анда хәзер торучы юк, буш йорт. Ярый әле чыпчык, песнәктер, карга, чәүкәдер ташлап бетерми, шулар хәрәкәтләнә.

Бу юлы кайсы торгызды соң әле? Әһә, озын койрыклы, ала-кола «карак дус» тегеләй дә болай тасырдый икән. Монда аңа нәрсә калган – калдык сулар дә түгелми, чәлдерерлек җимнән дә күптән җилләр искән?

Хәйран тамаша: менә ул ниргә буйлап елгыр гына йөгереп үтте дә, бер урында туктап, нидер чукып-чукып алды. Карасана, нәкъ песнәк кебек кылана ич бу: бүрәнә араларына мүккә кыш чыгарга яшеренгән чебен, бөҗәкләрне, шундыйларның курчакларын чүпли түгелме? Булмас ла, «карак» та шундый изге шөгыльгә алынырмы икән.

Бу, чыннан да, теләк кенә булып чыкты, бактың исә, ул шулай шыпан-шыпан гына тәрәзә кашагасын күзли икән. Менә ул җәлт кенә ян такта буйлап менеп китте дә урта бер төштә такта астын чукырга, казырга тотынды. Йон-мамык тузгып китте. Аһ, каһәрен, чыпчык оясын актара ич бу бандит! Үзе каракларча ялт-йолт читкә-чатка каранып ала. Шикләнгән идем аны, бөтен кыяфәте угрыларча дип, нәкъ шулай булып чыкты бу. Ярый әле аңа кыю чыпчыклар ябырылды…

Йә инде, шул юньсезне күзәтер өчен эшемне куеп тордыммы? Ә бит тәрәзәдән барыбер китәсе килми.

Һи-и-и, әнә бит кемне көткәнмен икән: капка түбәсенә пар күгәрчен килеп кунды, гөлдер-гөлдер йөренергә тотындылар.

Менә ничә ел инде шулай яратып күзәтәм үзләрен. Хуҗалар вафат булып, йорт ябылгач, алар бу нигезне ташлап, каядыр китеп торды. Йорт чын-чынлап буш калган иде, аңа каравы күңелсез, җанны сызлаткыч иде.

Менә кайтканнар бит бахырлар, туган-үскән оя-нигезләренә тугры калганнар. Хәлләрен аңлыйм: кешесез йортта яшәве күңелле түгелдер, җимне дә ничек табалардыр. Әмма тугрылык хисе көчлерәк, күрәсең. Бу инде теләсә кайда угрылык кылып йөрү түгел…

Рәхмәт сезгә, дускайлар!

Бәс

Тормышыбызда көн дә кабатлана-кабатлана тәмам тоныкланып, бертөслеләнеп беткән эш, күренешләр, әйбер-сәйбер күбрәк. Шулай да көтелмәгән вакыйга, бәйрәмнәр булып ала: кунак сые әзерләнә; яңа кием яисә берәр җиһаз алып куясың – яшәеш тоныклыгында якты нур чагылып киткәндәй була.

Табигатьтә дә инде ияләнелгән, күзгә чалынмас хәлгә килгән күренешләр арасында тансык бер яңа күренеш пәйда булса, үзеңә бер бәйрәм, көтелмәгән күчтәнәч инде.

Бәсне дә мин табигатьнең менә шундый бер бәйрәм бизәге, тансык бер күчтәнәче дияр идем. Сирәк була, көтелмәгәнчә капыл килеп төшә, теләсә кемне айнытып, күңел кылларын нечкәртеп, чиртеп җибәрерлек нәфис-матур була.

Беренче бәс аеруча тансык, аеруча тәэсирле. Чөнки агачлар да, капка-коймалар, электр багана-чыбыклары да – бөтен тирә-як кичә генә көзге караңгылыкта кап-кара иде, шыксыз иде, бүген исә алар бөтенләй икенче, алыштырып куйган кебек, шулар белән бергә үзең дә башка мохиткә күчкәнсеңдер кебек тоела.

Бер бөртек хакына

Тәрәзә каршындагы рәшәткә тактасы очында бер кошчык утыра. Таныш түгел – күчеп барышлый ялга туктаган «мосафир» дыр, ахрысы. Түшенең аскы ягы аксыл-көрән, өске ягы, муены куе көрән. Тамак асты кара. Томшыгы уртача озынлыкта, туры. Авыз читләре аксыл. Күзләр хәрәкәтчән – кара тары бөртеге; җемелдәп-җемелдәп куя.

Кызгылт маңгаенда ук вак-вак мамык, каурыйлардан җыелган бүрек-кәпәч. Ул бик йомшактыр – җил тиеп китүгә үк тузгый башлый. Кошчык, гомумән дә, бөтен барлыгы белән йомшак-җылы, бер йомарлам мамык көнҗәләсе. Үзе чуар – канат очлары, кызык, аркылы кара сызыклардан тора, биш-алты сызык; ә койрыгының очы сары.

Нишләп әле кошчык, тәрәзәгә бик якында булса да, шулай озак утыра. Йокымсырап, ял итеп утырмый. Башын бик еш боргалый, җемелдек күзләре белән тегеләй-болай каранып ала. Башын янтайтып, өскә – күккә дә карап-карап куя. Ара-тирә калтыранып-тетрәнеп ала – өстеннән карга очып киткәндә шулай итә икән; теге як коймага саескан килеп кунгач, калтыранып ук куйды.

Шулай да очып китмәде. Нидер көтә бит ул! Бер урында шулай озак тормаса! Инде мин дә туя башладым. Әллә тәрәзәгә якынрак килеп карыйм микән? Кирәкмәс, йә өркетермен, күзәтәсе дә килә. Ниндидер сер ачылыр кебек.

Ниһаять, көтеп алдык: кошчык сикереп кенә янәшә рәшәткә башына күчте; тиз-тиз боргаланып, берьюлы бакча эченә дә, тышкы якка да күз салды. Әллә миңа да карап куйды инде?! Спортчы хәлиткеч ыргылыш ясар алдыннан ялт-йолт хәрәкәтләнгән шикелле, бу да җелт-җелт каранып, берничә тапкыр йомшак кар кабып-кабып алды да, шуннан аз гына иелеп-бөгелеп, ак кар өстенә берничә кап-кара «канәфер» бөртеге төшерде. Шуннан капылт кына тәрәзә турысында ук аска, бакча эченә атылды да күз ачып йомганчы бер гөлҗимеш бөртеген кабып алып, икенче якка томырылды. Юк та булды!

Менә сиңа түземлек! Сабырлык! Шул бер бөртек җимешне өзеп кабар өчен, үзеңне күпме әзерләргә, көч, тәвәккәллек тупларга кирәк бит.

Кыйбат тора шул дөньяда яшәүләре…

Гыйнвар тамчысы

Кояш бүген башка көннәрдәгедән бер генә минутка артыграк җылыттымы, әллә булачак тамчы үзе язны зарыгып, түземсезләнеп көтә идеме, менә ул, суга әверелеп, түбә буйлап тәгәрәп тә китте. Аның артыннан тагын берничәсе иярде.

Тик алар әле кыюсыз-басынкы, хәлсез иде, түбә озын, җитмәсә, салкын җиле дә каршы иде. Шулай итеп, беренче тамчылар түбә читеннән очып та китә алмадылар, бер-берсенә ябышып, шунда кечкенә сөңге булып катып калдылар.

Шундук сөңгегә: «Бу ниткән мәгънәсезлек!» – дип сукранып, ачы җил бәрелде, сукрануы сәер сызгыру булып яңгырады. Ләкин сөңге бирешмәде, түбәгә ныграк ябышты гына сыман.

Бүтәннәрнең дә аны: «И-и-и, мәнсез, кая болай кабаландың, гыйнварда тамчы тамамыни, менә тор инде кыш буе бер мәгънәсезгә асылынып», – дип әрләүләре бар.

Ә мин алай хөкем йөртмим. Әйе анысы, гомер озын, кыен булыр бу тынгысыз тамчыларга – язга чаклы бик озак-ерак бит әле. Шулай да ул мәгънәсез, файдасыз гомер булмас. Күпме җан иясе аны күреп, язны, аның аерылгысыз билгесе – кояшта җемелдәп шыбырдашкан тамчыларны хәтергә төшерерләр, сүрелгән өметләрен яңартып, үстереп җибәрерләр.

Әнә бит гыйнварның иң кыска көнендә, кояшның иң санаулы кадерле минутларында да бу тере бөреләр саф бәллүр булып өметле җемелди…

Күңел күзе белән

Каен урманы. Авылдан ук башлана – ак кар дәрьясында авыл белән урман бер чоңгыл кебек. Шулай да урман эченә керә барган саен, аклык көчәя бугай. Серлелек тә. Тик кешеләр язмышы белән каеннар язмышы арасында чик, киртә генә күренми.

Урман, болай караганда, күп каен инде ул. Ә күңел күзе белән карый калсаң…

Әнә бер каен. Ялгыз каен. Чибәр. Тыйнак. Эчке бер мөлаемлык белән үзенә тартып тора. Кемнедер көтә кебек. Тирә-юньдә бүтән ялгызаклар да бар. Һәркайсы үзенчә. Бар битарафы, йомыкые. Бар горуры, моңсуы. Ялгыз халәт – үзе бер дөнья. Ялгызлык тынгысызлый, хыялландыра, шомландыра.

Ә болары янәшә ике каен. Пар каен. Сыенышканнар. Бәхетлеләр. Тигез тормыш – кызыклы, серле дөнья. Көнләштерә, ымсындыра, өметләндерә.

Болары исә өчәү. Берсе, кәүсәсен читкәрәк иеп, тегеләрдән бераз авышкан. Болар – бөтен бер сер төене, чәбәләнгән бер дөнья. Сискәндерә, кызыксындыра, уйландыра.

Монда да тормыш: төрледән-төрле язмышлар. Монда да сер дөньясы: шәрран ярып ачылып тормыйлар, капчык төбен селкемиләр. Монда да күңел күзе кирәк…

Чәер исе

«Урман – башкорт туны» дисәләр дә, әче җил, көчле буранда анда да салкын, шыксыз икән. Агачларның үзәгенә үтеп бәйләнгән әрсез җил сине дә читләтеп үтми, киемне йолкып, карын сара.

Шулай да агач арасына, эчкәрәк керә барган саен, шыксызлык кими төшкән кебек тоела. Юк, җилнең усаллыгы һич басылырга уйламый, ә күңел басынкылыгы нигәдер кимегәннән-кими. Каян килә күңелгә мондый илһам, дәрт, ә сулышка шундый иркенлек, тәнгә җиңеллек? Нидән бу?

Ис! Истән икән бит, истән! Нарат исе, чәер исе ләбаса! Саф, тәмле, салкынча нәфис ис.

Чәер исен моңарчы да иснәгән бар иде. Кояш кыздырганда нарат урманына килеп керәсең – куе чәер исеннән хәтта башларың әйләнеп китә. Тәмам хәлдән тайганда, чыршы сагызныкын иснәп тә өйгә кайтып җитәрлек көч-дәрман алган бар.

Ә бүгенгесе үзгәрәк ис иде – нарат урманында менә шушындый мәхшәрле бураннарда гына чыга торган, табигать балаларына сирәк эләгә торган, әмма бик тә сихәтле нәфис бер ис иде…

Бездән ниләр калыр

Йорт-кура тирәсендә матавыкланганда салкынрак, шыксызрак булып китсә, көндәлек курткаларга ышаныч кими дә әтинең тунын алып киям. Әтинең үзе кебек үк кыска-курач, гади-җайлы гына. Тышы – нык кара постау, якасы – сарык мехыннан, әле дә кыршылмаган. Тегелеше дә тышта эшләп йөрергә бик кулай – бүгенгеләрнеке кебек бүселеп-тырпаеп торган төшләре, погон-чуклары, кирәкмәгәнгә елтырап торган калай каптырмалары юк, төймәләре дә – бармакларга өй, агач җылысы бирә торган кара сумала төймәләр.

Нишләп шулай кадерледер инде ул ата-баба әйбер-сәйберләре! Кайберәүләр инде мәрхүм әби-бабай, әти-әни киемен кияргә, әйберләрен тотарга чиркана, җирәнә. Безнекеләр үз үлеме белән, чиста, пөхтә хәлдә вафат булды. Кием-салымнары үзләре ничек юылган, үтүкләнгән хәлдә элеп яисә төреп куйган булса, шул хәлдә саклана.

Тора-бара шуларны киясе, тотасы килә башлый. Кигән береннән тәнгә тәмле, җылы рәхәт тарала, җан тынычланып китә. Иң рәхәте шул: нәрсә кимә, кулыңа нәрсә алма – алардан күңелдә ышаныч арта, җанга тынычлык иңә. Хатирә дә эчке бер көч-куәт бирә икән!

И-и-и, ат-чаналы озак-озын юлга әти белән чыкканда бабайның җылы толыбына төренеп рәхәт кичүләр! Беркайчан да хафа-казага юлыкмый идек. Ә бүген менә әти туны шундук шыксызлыктан, калтыраудан коткарды.

Безнең киемнәр дә балаларга җылы, көч, өмет бирерме?..

Җәйдән хәбәрче

Бер шофёр дустым шәһәр кырыендагы автобазага мунчага чакырган иде. Хуш исле каен себеркесе белән чабынып чыктык та салкынчарак бүлмәдә изрәп утырабыз. Тыныч, рәхәт…

Ә тышта кышның зәһәр бураны ыжгырып калган иде. Шуны хәтерләптер, инде җан-тән мондагы җылы, тәмле ләззәттән отыры ойый, ойый…

Шулай да яшәмеш дөньябыздан да бөтенләй аерылганбыз дип булмый – колакка ниндидер бер чең-чең, зең-зең иткән тавыш килгән кебек. Нәрсә тавышы икәнен дә тәгаенләп бетереп булмый үзе, әмма ул колакка керә бара, зиһенне, хәтерне әкренләп уята бара… Карале, күз алдына җәйге тугай, чәчәкләр, эссе көн пәйда була түгелме, хәтта печән исе дә тоемлана бугай, ә колакта…

Чикерткә тавышы бит! Чикерткә зеңгелди, чеңгелди ләбаса!

Менә зиһен уянды. Күз дә ачылды. Шуны сизгәндәй, чикерткә дә җанланып китте, зеңгелдәпме-зеңгелди. Йә, рәхмәт төшкере, җан иясе, ничекләр генә килеп эләккәнсең син, бахыр, монда – газ-бензин исе, тимер-томыр белән тулы гараж эченә. Авыл басуларына ашлык, печән-салам ташырга барган машина әрҗәсенә эләгеп, ялгышлык белән килеп төштеңме, әллә авыл өеннән туеп, кала фатирына кызыгып, шофёр абзыйның тән җылыткычына кунаклап, сәяхәткә чыктыңмы…

Ничек булса да булган инде, тик син барыбер шушы мәхшәри дөньяда да сытылып-басылып калмагансың, югалмагансың. Күр инде, бетон-кирпеч, тимер-томыр арасында да сайрап ят әле!

Шофёр халкы да синең җырыңнан разыйдыр, моңсу җирдәшем, адәм балаларына өметле, якты хатирәләр бик тә кирәк бит. Рәхмәт сиңа!

Горурлык

Кышкы салкыннар иде, подвал баскычы астында ят бер кыргый мәче балалады. Баласы терчә иде: баскыч астыннан өскә йөгерә дә чыга, йөгерә дә чыга. Аны саклап, әнкәсе дә кеше күзенә күренергә мәҗбүр. Өстәвенә, баласы үскән саен, аңарга үз сөте генә җитмәсен дә, квартир хуҗаларының үткән-сүткәндә ишек төбенә куйган тәм-томнан баш тартуның мәгънәсезлек икәнен дә төшенде, күрәсең. Кыскасы, ике-өч ай эчендә мәчебез тәмам элеккегә – «өй мәчесе» хәленә кайта язган иде инде.

Тик тәмам матураеп җиткәч кенә, баласы суга төшкәндәй юк булды: әллә хуҗа табылдымы, әллә кыргый мәчеләрдә баланы, вакыты җиткәч, «үз мохите» нә кайтару гадәте бар идеме…

Әнкә мәче үзе дә кинәт үзгәрде, подъездда күренмәс булды. Чүп савыты тирәсендә чагылып киткәндә дә, элек үзен, баласын ашатканнарга да исе китми, койрык болгап, ялагайланып аларга якын килми, сырпаланмый, ара саклый иде. Кыяфәт, караш та горурдан. Ул гүя: «Бала хакына гына сезнең алда сырпаланырга, мияуларга мәҗбүр идем, ә болай без андыйлардан түгел…» – дия кебек иде.

Өермә

Шәһәрдә дә авылдагы кебек чын буран кубар икән! Җилнең шомлы сулышы көчәйгән саен, әлерәк кенә өстән аска ишелеп яуган, кара томанны хәтерләткән кар чаршавы болганганнан-болгана бара, аның инде кая таба хәрәкәт итүен дә чамалавы кыен: астан да бөркелә, ян-яктан да сарыла – күзне йомып, битне каплап, башны иеп, көч-хәл белән буранны сөзеп кенә атларга кала. Җитмәсә, юлым да үргә – Болак астыннан университет тавына…

Ул да булмады, буранның тоташ гүләвеннән озын ачы сызгыруга охшаган сәер шау аерылып, болай таба якынайганнан-якыная иде. Йөзгә, гәүдәгә көчле дә, үткен дә дулкын бәрелә бара. Тауның теге ягындагы урамнардан бу якка гайрәтле, зәһәр өермә ябырылып килә икән. Ул, аучыдан качып чапкан яралы аждаһадай, кая керер тишек тапмыйча боргалана, бөгәрләнә, әле мәйдан, чатларны иңли, әле ишегалларына бәреп керә, тыкрыкларда адашып сукрана, түбә калайларын дөңгердәтә, агач-куакларны сындыра. Аның бөтен гәүдәсе урамнарны тутырып калтырана, диварларга каты бәрелеп ухылдый, зыңгылдый, колак тондыргыч бүтән тавышлар чыгара.

Менә өермә тугыз баллы давыл дулкыны кебек безнең турыны да каплап, томалап куйды: машиналар җанлы киртәгә төртелгәндәй калтырады, туктап та калдылар, ә адәм балалары ирексездән җиргә чүгәләде, артка чиктеләр, кайсылары егылып та киттеләр. Мин юан юкәгә терәлеп калдым. Күземне ачканда, өермә дуамалланып-йөгәнсезләнеп, сызгыра-сызгыра безнең өстән үтеп тә бара, урам буйлап алга элдертә иде.

Ниһаять, һушка килеп, җиңел тын алдык. Тоташ буран өстебездә ыжгыра бирсә дә, аждаһаның зәһәр сулышы безнең яннан ерагая бара иде. Аяк астында җиребез упмаганга, койма, стеналар өстебезгә аумаганга куанып, шул ук вакытта гайрәтле, дәһшәтле бу күренешкә мөкиббән булып, хәтта ихтыярсыз сокланып та әле, аның артыннан карап шаккатып торабыз.

Өермә исә шәһәр өстендә гарасат булып һаман «кылана» бирә: әле күккә ташланып, чыбыкларны ачы сызгырта, һаваны кар белән болгата, әле аска ыргылып, йортлар, коймалар арасындагы тыкрыкларга, бушлыкларга кысылып чиный, ыңгыраша, ухылдый.

Миндә дә аннан өркү хисе аны аңлау, хуплау хисенә алышына бара. Ул бит шушы таш капчыктан чыгу юлын эзли! Ошамый аңа биредә, ник килеп кергәненә үкенә, шуңа зәхмәтләнә. Карале, үзем дә аңарга теләктәш түгелме соң? Җитмәсә, бер студентымны күз алдына китердем: теләр-теләмәс кенә укый, җанын кая куярга белмәгәндәй, тегендә-монда бәргәләнә – гел авылны сагына, ярты күңеле шунда…

Әй, яралы өермә, йөрмә син монда көчеңне әрәм итеп, тынчу почмакларда адашып. Туры гына элдерт шушы урам буйлап. Алда вокзал мәйданнары, аннары Идел өсләре. Дула-дула да чыгып ычкын дәрья киңлекләренә, басу, кырларыңа. Тот үз кыйблаңны, чык тизрәк иреккә. Хәерле юу-у-ул сиңа-а-а!

Күрешү

Исәнме, кышкы урман!

Ашыгам сиңа, чаңгыда очам. Тизрәк килеп җитәсе, тизрәк очрашасы килә. Сагындыргансың. Бүген тагын нинди серләреңне ачарсың, нинди могҗизаларыңны күрсәтерсең икән?

Карасана! Әллә син дә сагынып көткәнсең инде, шундый да ягымлы, шундый да сылу нарат кызлары мине каршыларга юл читенә үк чыгып басканнар. Сөйкемлеләр, тыйнаклар. Шул ук вакытта: «Кыш бабай безгә менә нинди бүләк алып килде», – дип, кершәндәй ак кардан яшел белән каеп тегелгән затлы күлмәкләрен дә күрсәтеп каласылары килә.

Күрмимме соң! Күрәм, чибәркәйләрем! Сезнең белән бергә сөенәм һәм, чын күңелдән сәламләп, сезгә кул бирәм.

Әллә-лә! Ни бу?! Мин кул сузам, ә иң алда басып торган нарат кызчыгы миңа… туңдырма суза. Берьюлы бишне! Әйе-әйе. Як-якка җәелеп киткән дүрт ботакның һәм бер үзәкнең очларында озын ылыслардан ясалган биш яшел савыт. Һәркайсында кичә генә яуган, күбек кебек күперенке, бер йомарлам ап-ак кар. Юк, кар түгел, ә морожный – туңдырма!

Рәхмәт сиңа, нарат кызчыгы!

Рәхмәт сиңа, урман! Һәрвакыт юмарт син, керсез күңел белән килгәнгә мең изгелек биреп җибәрергә әзер син!

Исәнме, чыршы!

Урман эче тып-тын. Ник бер җил исеп куйсын да, ник бер кыштырдау тавышы ишетелсен. Салкын һава шундый саф, шундый тыгыз, кычкырып җибәрсәң, тирә-як кинәт кенә пыяла кебек чатнап китәр дә, аның зыңгылдавы бөтен дөньяны тетрәтер кебек.

Ләкин шундый тынлыкны бозарга кем җөрьәт итәр! Хәтта чаңгылар да кыштырдамый. Алар артыннан бөркелгән каз мамыгыдай җиңел кар бөртекләре, артка калып, яңа эзләргә салмак кына, җай гына түшәлә.

Тик каеннарның ак бәс сарылган йонлач чуклары шундый тынлыкта да кинәт-кинәт селкенеп, калтырап куя.

Энә күзедәй генә бихисап көмеш нокталар иртәнге кояшның ягымлы нурларында җемелди-җемелди аска сибелә. Якты болыт кисәгенең берсе көрт өстенә төшеп җитәргә өлгерми, ботактан икенчесе аерыла, аннан өченчесе…

Аптырарсың, әллә минем кайнар сулыш ботакларга җил булып бәрелә микән, шуңа сибелә микән әллә бу серле энҗе яңгыры? Шулайдыр. Ашкынам шул, хисләремә баш була алмыйча, сабырсызланып алга кабаланам шул. Ник дигәндә, ул да мине көтеп торадыр, ул да мине сагынадыр кебек.

И-и-и, дөнья, табигатьнең шифалы кочагына кереп алса, адәм баласы бераз гына хыялый да, чак-чак кына философ та булып китә, күрәсең. Нишләп инде урманда үсеп утырган гади бер чыршы мине көтеп, сагынып торсын ди.

Ә шулай да мин аның янына ашыгам, аны уйлап дулкынланам.

Чыршы күрмичә торган чак булса, тагын бер хәл иде, яңа ел килеп җиткән көннәр бит, кая карама чыршы: котлап җибәрелгән открыткаларда да ылыс сурәте, базарда да, ыгы-зыгы килеп, чыршы сайлыйлар. Инде бизәнергә өлгереп, мәйданнарда, залларда купшыланып утырганнарыннан күз камаша. Кыскасы, тансыкмыни чыршы, аны сагынып интегә торган көнмени.

Шулай булгач, нәрсә җитми миңа, нигә җир өстенә яңа ел тәпи баскан шушы иртәдә әллә кайдагы гади бер чыршы янына дулкынлана-дулкынлана ашыгам? Дөресен генә әйткәндә, үзем дә белмим. Гадәткә әйләнде инде. Һәр яңа ел кергәндә шулай кабатлана. Төрле-төрле уенчыклар, күгелҗем-күгелҗем утлар белән чуарланган чыршылар янында күңел ачканда, кинәт кенә моңсу булып китә. Йөрәк төбендә нечкә генә бер кыл тибрәнеп ала да, аннан юксыну, сагыну моңы ишетелеп куя. Нәрсәдер җитми кебек. Шунда келт итеп таныш урман һәм аның гади бер чибәре искә төшә.

Менә ул үзе – карт каеннар бетеп, кинәт яктырып калган алан уртасында яшь кенә чыршы. Аннан аз гына тайпылып бүтәннәре, шундый ук чибәрләр тезелешеп киткән.

Сокланудан тукталып калам, бүрегемне салып баш иям: «Исәнме, чыршым! Саумысыз, аның иптәшләре! Яңа ел белән сезне, чибәркәйләр!»

Чыршы мине көтмәгән дип кем әйтер; кем әйтер, бу минутта ул елмаймый дип. Өстендә яшькелт күлмәк. Салкын иртәдә төшкән җиңелчә бәс сулыштан да очып китәрдәй ефәк шәльяулык булып ябылган. Яшел күлмәк аның астыннан аз гына агарып, серле томан эчендә кебек күренә. Әле бер ботагында, әле икенчесендә кунып калган кар мамыклары ефәк шәл астыннан көлеп торган кечкенә генә ап-ак камчат бүрекне хәтерләтә. Бәләкәй, нәфис күркә шарлары – сап-сары алтын бөртекләр. Ә үткен энәләр – гүя шушы хозурлыкның, шушы нәфислекнең сакчылары – күккә калкып, уяу торалар.

Чыршы кызларының барысы да шундый чибәр, шундый сөйкемлеләр. Егетләрнең биергә чакырганын көтеп, бер читтә тыйнак кына көлемсерәп торалар кебек. Аларга карап, алар белән очрашуга сөенеп, мин рәхәт бер мизгел кичерәм. Шуңадыр инде янә аз гына хыялый, аз гына фәлсәфи кешегә әверелеп, сәер уйларга бирелеп китәм.

Чыршыны беренче тапкыр өенә алып кайткан кеше күз алдына килеп баса. Кадерле кешесенә Яңа ел бүләге итеп берәр истәлек алып кайтырга теләгәндер. Ә нәрсә алсын?! Чәчәк, җимешләр дә, хәтта яфрак, бөреләр дә юк. Агачлар да барысы да бертөрле диярлек, шәп-шәрә. Кинәт ул, үзе дә көтмәгәндә, менә шушындый сылу чыршыга тап булгандыр.

Нишләп үзе белән балта алып килде икән ул кеше? Нишләп сокланып торырга тагын аз гына сабырлыгы җитмәде икән?

Өенә кайткач, кеше чыршыга карап аптырап калгандыр: кая киткән соң аның урмандагы матурлыгы, нигә болай моңсу, нигә болай сүрән ул? Кешенең аны янә чибәр итеп күрәсе килгәндер: бизәргә керешкән, төрле-төрле ялтыравыклар, уенчыклар, тәмле-тәмле конфетлар элгән. Алтын күркәләрне хәтерләтмәсме дип, шәмнәр кабызган, ап-ак калфакларга охшамасмы дип, көнҗәлә-көнҗәлә мамыклар ябыштырган. Ләкин чыршыга инде сулган матурлыгы барыбер кире кайтмаган. Тамырлар чабылып калгач, таяныр җиреңнән, иптәш-дусларыңнан аерылгач, табигый матурлыгың сакланамыни, ялтыравыклар, уенчыклар белән күңел сагышын каплап буламыни?!

Ә кеше нишләсен, «элекке чибәрлегеңә кайттың» дип, купшы чыршыны да, үзен дә юатырга тырышкан, аның янында бөтерелеп күңелен ачкан һәм бераз вакыт үткәч… чыршыны чыгарып аткан.

Һәр яңа ел башында синең яныңа килермен, чибәр чыршы. Әлбәттә, балтасыз гына, елмаюым белән, сагыну хисләрем белән килермен. «Исәнме, кадерлем, Яңа ел беләм котлыйм сине!» – диярмен.

Соклану

Урман эчендә әкияттәгедәй серле тынлык. Баштанаяк куе бәс сарган төз чыршылар, тантаналы дулкынлану минутын кичергән җырчылар кебек, сулышларын кысып тын калганнар.

Ул арада нәзек усак очларыннан кояш карады. Күз генә салып үтим дигән иде бугай да, сокланудан беразга тукталып калды. Нурлары агачка иннек булып төштемени, аларга җиңелчә алсулык йөгерде, бәс бөртекләре тагын да тылсымлырак җемелдәп китте.

Нәкъ шул мәлдә бер тукран тыела алмады: тук-тук-тук!

Шунда ак канаттай күперенке чыршы ботагыннан бер көнҗәлә бәс ычкынып китте. Болыт кисәге, бик тә җиңел, үтә күренмәле ефәк яулык сыман җай гына тирбәлеп, аска төшә башлады. Төшә барган саен, шәльяулык киңәйде, юкарды; энә күзедәй генә бөртекләр, бер-берсеннән аерыла-аерыла, алсу нурлардай җемелдәделәр.

Тукран бүтәнчә тукылдатмады. Үзе пәйда иткән шушы могҗизага үзе үк хәйран калды, күрәсең. Шунда ул кинәт кәүсә буйлап җәһәт кенә аска йөгерде. Ярты юлга җитте дә, капылт туктап, башын кыңгыр салды һәм… җай гына чайкалган бәс бөртекләренә карап шаккатып калды.

Төзлек

Табигать үзенең бер генә баласын да кимсетми. Әнә егылган агачларны да ул, төз, мәһабәт агачлар кебек үк, бәс белән бизәгән. Иелгән, сынган ботак-кәүсәләрдә дә шул ук серле аксыллык, шул ук энҗе бөртекләре.

Ләкин карашның аларга тукталасы килми. Бәс чукларының сихри матурлыгына сокланыр өчен кешеләр төз агачларга карыйлар.

Кардан – мамык

Айдан артык кар яумыйча зарыктырды. Шәһәр урамнары гына түгел, басу-болыннар да, хәтта урман эчләре дә каралып, пычранып бетте. Һава начар. Күңелләр дә шулай таптала, карала, керләнәдер кебек.

Ниһаять! Ап-ак йомшак кар яуды. Җитмәсә, ял көненә туры килде. Гөлназ белән, чаңгыларыбызны киеп, урманга киттек. Башка чакта кар бөртегенә әллә ни ис тә китми иде. Ә бүген һәр бөртек кадерле, тансык, алар хәтта зураеп, матур сурәт булып, аерым-аерым күренәләр. Биткә төшеп сырышалар. Ирендә эриләр. Сулышка да кереп китәләр.

Бала да сокланып ләззәтләнә. Менә ул туктап чүгәләде дә, бияләен салып, каз мамыгына батырган кебек кенә итеп, кулын кар мамыгына тыгып алды. Рәхәтлектән көлеп җибәрде.

Нәфислек

Тып-тын салкын иртә. Һава шундый саф, шундый чиста, аны хәтта агач-куаклар да рәхәтләнеп сулыйдыр, шуңа күрә алар да үз авырлыкларын онытып, җиңеләеп утыралардыр сыман.

Гөлҗимеш куакларына карап шаккатып торам. Алар нәфис бер аксыллык белән өртелгән. Өсләрендә бәс дисәң, бәс түгел, томан дисәң, томан түгел, үтә күренмәле көмешсу җиңел япма. Чыбыкларның иң нечкә очларына хәтле, энә күзедәй бөре башларына, хәтта көздән калган пәрәвез җепләренә хәтле ак кәгазьгә төшерелгән ап-ачык сурәт кебек сызылып ята. Аларга якын киләсе, тотып карыйсы, иркәлисе килә.

Сихерләнеп, бер куакка, чыннан да, якын ук киләм. Тик шундук бу эшемә үкенәм: көмеш аксыллык минем сулыштан эреп, көтмәгәндә төссезләнә, нурлары сүнә башлый. Мин ялт кына артка чигәм. Тынам. Хәтта каяндыр килеп чыккан җилне дә туктатасы килә.

Әй җил, дим, син дә исми тор, дим, була бит дөньяда шундый нәфислекләр, шундый нечкә хисләр, орынмыйча, кул сузмыйча, сүз катмыйча карап торып та алардан бетмәс ләззәт алып була. Тик без аларга соклануыбызны белдерергә кабаланабыз, артык якын киләбез, артык каты тотабыз, сулышыбыз артык кайнар була. Гүзәллеккә кырау булып төшкәнебезне, ут булып ябырылганыбызны үзебез дә сизми калабыз, дим. Китик моннан, җил, дим.

Сынау

Беренче кар ул елны көтмәгәндә генә һәм бик күп яуды. «Ябалаклар» шулкадәр куе булып, ишелеп-ишелеп төште, төне буе дөнья соры томанга уралып торды.

Иртән бары да тынган, табигать авыр йокыга талган иде. Урман аеруча серле тынлыкка чумган, шылт иткән дә тавыш ишетелми. Бер генә ботак та селкенми. Хәер, аларның селкенерлек хәлләре дә юк, һәркайсында, хәтта җептәй нәзекләрендә дә эшләпә-эшләпә кар кисәкләре өелеп тора. Һава шулкадәр җылы, дымсу, ботаклардагы әлеге «эшләпәләр» кар кисәкләре түгелдер, ә суга манчып-манчып ыргытылган авыр мамыклардыр кебек тоела иде.

Яшь наратларга бигрәк тә кыен. Алар хәтта үз кыяфәтләрен югалткан, кар көртендә басып торган ак аюларны хәтерләтә. Ылыслы ботаклары сыгылып-бөгелеп килгән.

Кинәт авыр тынлыкны бозып, чырт иткән тавыш ишетелде. Бераздан шундый ук тавыш тагын кабатланды. Ботаклар сына түгелме? Сыналар бит!

Куллар үзеннән-үзе нарат кәүсәсенә үрелә. Менә эре-эре кар йомгаклары аска коела, ә ылыслар, күңелле тырпаешып, өскә атыла. Ә мин тизрәк – икенче агачка. Аннан – өченчесенә. Тагын, тагын… Юеш кар җиңнәргә, яка эченә тула.

Кинәт килгән уйдан айнып китәм. Тукта, нишлим әле мин?! Бөтен урманны шулай селкеп чыгып буламыни? Акылсызлык ич бу. Ә сынган ботаклар? Аларны кем кызганыр, кем коткарыр? Кызыксынып, берсен кулга алам. Корыган ботак ич бу! Агачның гарип, артык әгъзасы.

Димәк, табигать аны белеп сындыра. Димәк, ул үз балаларын менә шушылай авырлык, кыенлыклар белән сыный. Урман көр, таза булсын, һавасы саф, сулары чиста булсын өчен сыный.

Эзләгән җанга җим табыла

Яңа кунакханә тирәсе әле бушлык. Җәен аны әрекмән баскан булган. Әлегә тигәнәк куаклыгын кар да күмеп китә алмаган. Шунда чыпчык халкы чыркылдаша.

Нишлиләр икән дип, тәрәзәдән карасам, берсе тигәнәк очына менеп, сикереп-сикереп ала икән дә, шуннан чүп-орлыклар коелып, аны җил читкә сипкәч, бер көтү чыпчык каты карда сикерешә-сикерешә чүпли икән. Аннары икенче чыпчык чираттагы тигәнәкне тузгытып ала…

Таба табигать үз балаларын яшәтү җаен.

Эзләгән җан беркайчан да ачка үлмәс.