Читать книгу Бөртектән – көшел (җыентык) - Ильдар Низамов - Страница 4

Гаилә нәрсә ул?

Журналист Рәзин Нуруллин «Пар канатлар» тапшыруында Туфан Миңнуллин гаиләсе турында: «Гаилә мәхәббәте ул көл учагында күмелгән утлы күмер кебек. Берәр хәл була калса, ягъни җил исеп куйса, ул күмерне йә бөтенләй сүндерә, йә көчәйтеп, дөрләтеп җибәрә…» – дигән иде.

Ә монысы Туфанның үз сүзләре. Махсус робагый язган:

Дөньяда ничә гаилә булса, шулчаклы ук төрле-төрле фикер-сурәт. Җитмәсә әле, бер гаиләне хасил иткән ике үзәкнең дә фикере ике төрле булуы бар.

Апам турында

Апама сиксән тулды. Без биш туган, дүртебез исән-сау. Апамның ике кызы, оныклары, оныкчыклары. Менә җыелыштык. Шау-гөр килеп утырабыз. Гел аны мактау, рәхмәт сүзләре генә. Шундый инде ул безнең апабыз: тырышның тырышы; белмәгән-булдырмаган эше юк; барыбызны да тәрбияләшкән, караган-булышкан; ул бәйләп киерткән бияләй-оекбашларны ничә пар гына киеп туздырмаганбыздыр. Аның турында шушы бер кичәдә сөйләгәннәрне, җырлаган җырларны, сөйләгән шигырьләрне теркәп җыйсаң, үзенә бер китап булыр иде. Менә бер генә истәлек.

Оныгы Алсуның киявенең әнисе, ягъни яшь кодагые сөйли:

– Бакчада көне буе хәлдән тайганчы бил бөгеп җиләк җыйдык. Без, ах-ух килеп, зарлана-сыкрана эшләдек, ял иткәләп тә алдык, олы кодагый исә дәшми-тынмый гына, баш та күтәрмичә, юньләп чәй дә эчмичә хәрәкәтләнде дә хәрәкәтләнде. Ике чиләк җыйган бит. Безнеке бердән артмаганда. Менә сиңа сиксәнне тутырып килгән карчык! Әле үзе күтәреп тә кайтты! Автобуска кадәр, аннары өйгә чаклы.

Шулай да үз хәлен белә икән, гомергә зарланмаганны, бу юлы: «Көчкә кайтып җиттем, тизрәк ятам, ике көн кузгалмыйм да», – ди. Чыннан да, тизрәк аву ягын карады. Мин инде чирләп китә күрмәсен тагы дип хәвефләнеп тә куйдым, үзем аңардан да битәррәк сырхауга салышсам да.

Киленебез-кызыбыз бакчада озаграк мавыгып калган иде, ах-ух килеп, ул да кайтып җитте. Япь-яшь көенә, арыганына зарланыпмы-зарлана, тизрәк телевизор каршындагы диванына тәгәрәде. Бераз хәл алгач, әбисенә дәшә: «Әби, дим, әйтергә онытып торам икән, кайтышлый бәрәңгедә теге паразитыңны күрдем…» Әби ишетмәмешкә сабышкан кебек ятты да, аннары авыр сулап: «Китаннан! Ялгыш күрмәдең микән?!» – дип куйды. «Менә инде! Ник шаяртыйм? Үзең башка вакытта килүләрен өзелеп көткән кебек, иелә-бөгелә карый идең бит, мин кырын күз генә салдым…»

Әби янә бераз тынсыз ятты. Шуннан кыймылдап куйды: «Ишле түгелдер бит?!» – «Каян белим, әйтәм бит, күзгә генә чалынды дип…» – «Шуны да юньләп карамагач… Күче белән йөрмәсә, колорад дигән паразит буламыни ул…» – дип сукрана-сукрана, әби торып ук утырды.

Озак утырмады, торып киенә дә башлады. «Юл куйсаңмы, хәзер басымчак итә алар, иртәгә унга, йөзгә әйләнә…»

Ул шулай сөйләнә-сөйләнә җыенып та бетте, кәрзиненә термосын да салырга онытмады. Без дә, торып: «Нишләвең бу, ике көнсез кузгалмыйм да, дип яткан идең ич», – дип аптырагандай булдык. Тик аны тыеп булмасын барыбыз да яхшы белгәнгә күрә, артыннан карап кына калдык…

Туганлык көне

Казан автобусында йокымсырап кайта идем, бернинди сәбәпсез димәсәң, уянып-айнып киттем. Ә-ә-ә, сәбәпсез түгел икән шул – Бәрәзәне чыгып барабыз икән, нәкъ зират турысында. Буялган койманы, агачларны, чардуганнарны мөлдерәп карап артта калдырдым.

Гел шулай. Кайвакыт кеше белән гәпләшеп кайтасың яисә газетка төртелгән буласың, йә эреп йоклаган мизгел була… Барыбер сискәнеп китәсең, карашың зиратка төбәлә…

Бу – минем туган авыл. Әти белән әни монда укытканнар. Мине табар вакыт җиткәч, әни күрше карчыкны дәштертсә дә, әти аны, тиз генә ат җиктереп, больнислы Алат авылына алып киткән. Шунда дөньяга пәйда булганмын. Әнинең икенче баласымын. Беренчесе – минем апам – тугач та үлеп киткән. Менә шушы зиратта җирләгәннәр. Бөтенләй күреп тә калмаган көйгә хәтергә уелган бит. Күзәнәк-ген дигәне шушыдыр, күрәсең.

Бу хәлне мин озак еллар күңелдә йөртсәм дә, язганым да, сөйләгәнем дә булмады. Быел менә үземнең туган көнемдә туганнар белән җыелышкач, кыска гына нотык тотарга туры килгәч, сүзне шуннан башлап җибәрдем: «Татарда туган көнне билгеләү булмаган да, әле дә аңа барыбер күңел тартмый. Ни сәбәпле әле мин дөньяга килеп, яшәп ятканым өчен генә макталырга тиеш ди. Чынында да, туган көнең синең өчен нинди бәйрәм-тантана булсын инде ул. Илһам абый Шакиров әйтмешли, ник туганыңа үкенгән иң авыр елларда бәйрәм кайгысы идемени. Әнием казанышы инде. Ул сөенер иде. Кичә зиратка барып, аның белән сөйләшеп кайттым, „мине мактаган булалар, мин әйтәм, әти белән сиңа рәхмәт әйтергә тиешләр; мине мактаган һәр сүз сезгә дога булып ирешсен“ дидем. Чөнки һәр баласына алар туганлык күзәнәкләре салган. Шул күзәнәкләрдән торганга, без бу дөньяга килеп, сау-сәламәт яшәп ятуыбызга көн дә сөенәбез. Үзеңнән дә бигрәк туганнарыңның исән-сау булуына, синең өчен дә сөенеп-борчылып яшәүләренә рәхмәт әйтергә онытмаска кирәктер. Туган көн йоласы, бәлки, туганлык көне йоласы булып гадәткә кереп китәр. Без аны менә шушылай үткәрәбез дә бит инде, киләчәктә балалар, оныклар да менә шушылай үткәрергә гадәтләнеп китәрләр.»

Туганнар, балалар, оныклар да, нотык-тәкъдимне дикъкать белән тыңлап, килешкәндәй итеп хуплау сүзләре әйттеләр, елмаешып куйдылар. Һәрхәлдә, каршы дәшүче, ризасызлык белдерүче булмады.

Сүзсез аңлашу

Вакыт-вакыт без – бертуганнар җыелышканда авыр сугыш елларын да искә төшерәбез. Хәтер хәйләкәр, иң азаплы көннәрне дә ничектер күңелле, кызыклы итеп искә төшерә.

Башкалар өлгергәнче дип ат кузгалагына да бик иртә торып, болынга чаба идек; яңа гына кардан ачылган басуда тездән балчык ярып өшегән бәрәңге җыеп йөрер идек; әни бәрәңге төйгән тукмакны яларга чират булдыра торган идек… – барысын да, барысын да елмаеп, яшь аша искә төшерәбез. Чөнки ул хәлләрнең ничек-ничек булганы болай да, сүзсез дә аңлашыла.

Шулай да ара-тирә мин туктап та калам: гәптәшләрнең барысына да аңлашыламы соң? Арабызда бит хәзер элек безнең белән булмаган яңа туганнар – хатыннарыбыз, ирләребез, килен-кияүләребез бар. Алар бу «елмаюлар» ны аңлыймы соң?

– Әни өстәлгә һәркайсыбыз алдына бер балкашыгы писүк сибәр иде. Әйе-әйе, хәтерлисез микән, ул аны чыннан да сибәр иде, шуңа ипине тидереп-тидереп алганда, тоташ эләкмәсен, бөртекләп кенә эләксен дип шулай эшләгән ул аны. Вәт шулай итеп ашарга бүген дә, ә, шуннан да тәмле ризык бар микән дөньяда! – дим мин һәм «барыгыз да беләсезме соң шундый тәмле нәрсәне» дигәндәй күтәрелеп карыйм.

– Әгәр ипи яңа гына пешеп чыккан булса, бигрәк тә тәмле була торгание, – дип өсти киленнәребезнең берсе.

Карале син аны, чыннан да шулай иде бит!

Димәк, башка туганнар да белә без белгәнне, алар да кичергән ул елларның газабын. Бу – безнең туганлыкны, кардәшлекне тагын да ныгыта.

Шулай шул, сугыш елы балалары бер-берсен, солдатлар кебек үк, сүзсез дә аңлый.

Менә гаилә ичмасам!

Түтәлдән бер баш сарымсак суырып чыгарып, бер бәбәк-тырнагын алмакчы идем, кая ул, кубарга уйламый да. Менә сиңа яңалык, гадәттә бит, төпләр өлешләргә таралырга гына тора иде.

Димәк, бу төп әле өлгереп җитмәгән, вакытсыз тотынганмын. Димәк, бу бала әле үзе үскән-яшәгән гаиләдән аерылырга теләми, сәгате җитмәгән. Гаилә дә аны әле аерырга, башка чыгарырга теләми, мөстәкыйльлеккә әзер түгеллеген белә.

Озакламый көз җитәр, тырнаклар да тәмам өлгерер. Аларны чикләвек кәшәнкәсеннән һәр чикләвекне җиңел генә суырып алып булган кебек, кабыгын ансат кына кубарып, һәр бәбәк-тырнакны җиңел генә алып булыр.

Шулай таралырга гаилә үзе ризалыгын бирер, үзе үк бәбәкләрне кубарырга, аерырга булышыр. Чөнки һәр яңа төпчек инде үзаллы яшәргә, үз гаиләсен корырга өлгергән. Һәр төпчек инде көзне каршыларга әзер, көзен инде ул җиргә берегеп калып, язга үз гаиләсен булдырырга тиеш. Табигать шулай куша.

Көнләшерлек

Мәһабәт бер нарат астында чүмәләдәй күперенке зур гына түмгәк. Кырмыска күче. Тере, җанлы бер ил яшәп ятканы әллә кайдан сизелә. Якынрак килгәч, чыннан да, гөжләп, кыштырдап, сулап торганын тоясың.

Бер кырмыска хәрәкәтеннән әллә ни кыштырдау тавышы чыкмас иде, ә менә күмәк хәрәкәттән чыга шул. Монда алар миллионлаптыр. Керү-чыгу юллары гына күпме! Барысында да мыж кырмыска. Барысы да эштә.

Миллионга бит ашарга-эчәргә дә күп кирәк. Саранча булса, әллә кайчан тирә-юньне генә түгел, йорт-җирләрен дә, үз-үзләрен дә корытып, ашап бетергән булырлар иде инде.

Ә боларның йорт-җир тирәсенә хәтле тәртиптә: чисталык, яшеллек, хәтта төрледән-төрле җиләк-җимешкә тикле сакланган. Дикъкать белән күзәтсәң күрәсең: болар да бит өй эченә күп нәрсә ташый – корыдан, чидән ботак, яфрактыр, җиләк-җимештер, төрле бөҗәкләрдер. Ерактан, әллә кайлардан сөйрәп кайталар, ә менә йорт тирәсен корытмыйлар, ямьсезләмиләр, шәрәләндермиләр, кыскасы, алар үзләре утырган ботакны үзләре кимереп корытмыйлар.

Көнләшерсең, билләһи, үзебезне уйлап гарьләнерсең – кара инде безнең шәһәрдәге йорт тирәләребезне, ишегалды, подъездларыбызны: агач-куак сынган, баскыч, култыксалары ватылган-кителгән, кая карама чүп-чар, эт, мәче пычрагы.

Кырмыскаларныкы кадәр дә акылыбыз калмадымыни соң инде безнең…

Аерылган

Бер-берсенә терәлеп диярлек, тип-тигез койма булып үскән бастырык юанлыгы чыршылар. Очлары әллә кайда. Төпләрендә куе күләгә. Ике рәт арасы шактый тар тыкрык. Шуның буйлап бара идем, каршыда кинәт ап-ак сызык пәйда булды. Кара «койма» да очы күккә укталган ак сызык.

Ап-ак каен икән. Шыр чыршы арасында берүзе! Кояштан мәхрүм итмәсеннәр дип, ул да, ярыша-ярыша, тартыша-тартыша, яктыга омтылган. Сыны шыксыз сузылып нәзегәйгән. Сыек кына җилдә дә бөгелеп-сыгылып тора. Очында гына бер тотам яфрак – селкетсәң, очып китәрдәй кулъяулык.

Ничек соң син мондый язмышка дучар булдың, каен? Нишләп соң син үз тиңнәрең арасында, үз илеңдә түгел? Берәрсенең ялгышуы аркасында шулай килеп чыктымы икән?

Моннан да ачы зур ялгышу, гомер буе үкенерлек гыйбрәт, юк, булмас! Әллә берәрсе юри шулай эшләдеме икән? Моннан да кансызрак, миһербансызрак шаяруның дөньяда булуы мөмкинме?!

Бәлки, син шундый язмышка үзең теләп юлыккансыңдыр? Илеңне тарсынып, дус-туганнарыңны тиңсенмичә, алардан йөз чөергәнсеңдер?

Хәзер инде үкенүдән файда юк. Үзе егылган еламас. Әмма әйтим: үз илеңдә, тиңнәрең арасында, беләсеңме, син хәзер нинди каен булыр идең? Тимгел-тимгел кара миңнәр белән чуарланган ап-ак сылу гәүдәңне сузылып-сузылып төшкән бөдрә чуклар бизәр иде. Хәтта ачы җилләр искәндә дә бөтен гәүдәң белән болай дерелдәмәс идең, шул чукларыңны гына җилпеп-чуалтып, горур шаулар идең. Иптәшләреңнең якынлыгы сиңа көч, ышаныч бирер иде. Син чын ак каен булган булыр идең.

Нишләгәнсең син, каен!

Нишләткәннәр сине, каен?!