Читать книгу Die boek van toeval en toeverlaat - Ingrid Winterbach (Lettie Viljoen) - Страница 5

In die laaste week van Mei, byna drie maande nadat ek in Maart as Theo Verwey se assistent begin het, word daar by my tuinwoonstel ingebreek. Toe ek laatmiddag by die huis kom, is die woonstel deurmekaar. Die kaste en laaie is oop, die inhoud daarvan deurmekaar, asof iemand inderhaas daar­in na iets gesoek en dit toe teruggebondel het. In die kamer is die beddegoed omgewoel – afgestroop, lyk dit, en toe teruggegooi. Ek gee nie om wat daar gesteel is nie, ek doen nie eens die moeite om te kyk nie – wat my hart breek is my skulpe!

Ek het sewe en dertig van my mooiste skulpe met my saamgebring hierheen. Versigtig soos porselein het ek hulle verpak vir die reis, selfs die robuuste konusse. Een en twin­tig van hulle was in drie rye op die tafeltjie langs my bed opgestel, die ander sestien was op die tafel in die sit­kamer. Die tafeltjie langs my bed is leeg. In die sitkamer lê ’n paar skulpe op die grond. Ek sak op my hurke af. Net vyf het oorgebly. Die drie Harpa majors is weg. Die peri­glyptas! Die meeste van die konusse. (Die onvervangbare konusse!) Die helmskulp waarvan Frans gesê het die kleur lyk soos sy eikel as hy lank in die water gelê het. Die twee dramatiese murekse. Die rare terebras. Ek het hierdie skul­pe nie een of twee middae langs die see opgetel nie, ek het hulle oor die jare met groot om­sigtigheid uitgekies en aangekoop. Ek hoor my eie stem kerm: Ek kan dit nie gló nie! Die geluid kom diep uit my keel, uit ’n plek waar woorde nie ge­woonlik gevorm word nie; ek voel hoe my keel vernou en die klein beentjies in my strottehoof pynlik teenmekaar aandruk. Is ek veronderstel om hieruit ’n les te leer? dink ek in die verbygaan.

Al my besittings sien ek as aardse goed, alles vervang­baar – maar nie die skulpe nie. Die skulpe is hemelse boodskappers! Die skulpe versamel ek al ’n leeftyd. Hulle is my kosbaarste besittings. Ek het die afgelope jare (met enkele uitsonderinge) meer plesier van my skulpe gehad as van mense. (My gewese man het my daarop gewys. Jy is soos die keiserin-weduwee Tz’u-hsi het hy gesê, wat meer ge­steld was op haar sywurmkokonne as op haar onderdane.)

Ek beweeg radeloos deur die huis, van die een vertrek na die ander. Hóére, dink ek. Wie dit ook al gedoen het. Barbare.

In die klein agterkamer is daar ’n groot nat kol op die mat, asook ’n groot stuk menslike ekskrement. Ek deins terug van die reuk en van die substansie van die uitwerpsel. Iemand het waaragtig op die mat geürineer en ontlas! Die uitwerpsel lyk gevaarlik – stewig, blink, swart, opgerol soos ’n slang. (Wat moet iemand inneem om so iets te produseer! Watter meedoënlose gedagtes kan so ’n drol ríg?) Dreigend lê dit daar, ’n waarskuwing: wees versigtig, of jy kry met mý te doen, en ek toon geen genade nie. Die vernedering hiervan, die naakte intimidering van hierdie daad!

My eie geestelike nood is hoog. Ek handhaaf al lank hier­die hoë vlak van psigiese nood, en dit neem heelwat energie om dit in stand te hou. Meditasie op die skulpe is een ma­nier om my te sentreer en my angsvlakke te verlaag. Hulle is vir my ’n bron van oneindige skoonheid en ver­wondering. Op die skoonheid van hierdie skulpe kan ek peil trek, ek kan daarop reken dat dit my van my eie kwel­linge en onbehaaglikheid sal aflei.

Ek gaan in hoogste versnelling; ’n soort histerie, sekerlik. Ek tel die uitwerpsel versigtig met ’n pak tissues op en spoel dit af in die toilet. Ek week die mat in Dettol. Die water in die bad word ’n troebel swart. (Dit is ’n mat waarvan ek baie hou, ek het dit gekoop in ’n tyd toe ek en my gewese man en die kind nog saam was.) Ek kan nie bekostig om my deur ’n drol of twee te laat intimideer nie. Pas nadat ek dit gedoen het, wonder ek of hulle nie dalk deesdae tegnieke het om die identiteit van misdadigers van hulle ekskrement af te lees nie. Te laat daarvoor. Ek bel die polisie. Ek moet alles seker laat soos dit is, maar kry dit nie oor my hart om die onteerde skulpe op die grond te laat lê nie. Ek pak hulle op die eet­kamertafel uit.

Die deurklok lui. Twee konstabels meld hulle aan, ’n kon­stabel Modisane en ’n konstabel Moonsamy. Konstabel Mo­di­sane maak ’n simpatieke klikgeluid met die tong terwyl hy die ramptoneel in oënskou neem. Hy is die jongste van die twee. Hy het gladde, jeugdige wange en ’n hoogronde voor­kop.

“Do you like these things?” vra hy en beduie na die skul­pe op die tafel.

“Yes,” sê ek.

Hou ek van hulle?! Meneer Modisane, konstabel, hoe kan ek begin sê hoe ek hierdie skulpe bejeën? Ek het nie ’n be­wonderenswaardige lewe gelei nie, en daar kan ek nie veel aan verander nie. Ek was onverantwoordelik en on­besonne in die meeste van my verhoudings. Maar wat die skulpe be­tref, meneer, was en is ek die ene eerbiedige en godvrugtige aandag. Dit is my manier om die wondere van die skepping te erken. My meditasie op skulpe is van die weinig dinge wat ek doen om na my geestelike welsyn om te sien.

“Why do you like them?” vra hy.

“Because they are beautiful,” sê ek, “and because God made them.”

Konstabel Modisane gee die skulpe ’n laaste, skeptiese kyk en hy en Moonsamy wissel ’n onderlangse blik.

“Can you sell them,” vra hy, “are they worth money?”

“I am not interested in selling them,” sê ek. “And if necessary I will pay money to get the stolen ones back.”

“How much?” vra hy.

“I have not had time to decide yet,” sê ek.

“O-kay,” sê hy, gemoedelik.

“What is that smell,” vra ek, “do you recognize it?” Vir die eerste keer kom ek dit nou agter. Die soeterige reuk van na­skeerroom in die vertrek. Konstabel Modisane en Moon­samy snuif albei suspisieus rond. Konstabel Modisane ’n raps meer energiek as Moonsamy.

“It’s Boss,” sê konstabel Modisane, “Hugo Boss aftershave.”

*

Ek kom Sof Benadé die volgende dag by Die Sandduin teë. Sy werk as taaladviseur en vertaler by die museum. Sy vertaal uit Afrikaans in Engels, en uit Duits en Frans in Afri­kaans. Ek dink aan haar as die kurator van tale.

Sy sit met ’n eksemplaar van Die Kerkblad voor haar. “My pa teken jaarliks vir my hierop in,” sê sy, “alhoewel my fami­lie weet dat ek my rug op my saligheid gedraai het. Hulle het lankal aanvaar dat ek tot in ewigheid sal brand in die vure van die hel. Die Gereformeerde hel.” Sy gee ’n klein lag­­gie – half verontskuldigend en half provokerend.

“Is dit so erg?” sê ek.

“Dis nog veel erger,” sê sy. “Ek het gedink ek kan weg­kom uit die pastorie. Ek was verkeerd. Ek was ’n deluded doos.”

(Deluded doos. Hiervan hou ek.)

Sof het ’n ontwapenende onbeholpenheid en smal hande en voete. Sy is jonger as ek. Donker hare, met die eerste tekens van grys daarin, en ’n gapinkie tussen haar voortande. Sy is ’n sku vrou, met weerlose oë. Mooi, sagte, grysgroen oë, skugter agter die brillense – oë wat pynlik skerp waarneem.

“Daar is gister by my ingebreek en my skulpe is gesteel,” sê ek. Ek het ineens behoefte om vir hierdie vrou te vertel van die skade wat ek gely het, al ken ek haar nouliks.

“Daar is ook op ’n mat van my geürineer en ontlas. Dit is ’n mat waarvan ek baie gehou het. Ek het dit ’n intimi­de­rende gebaar gevind. Maar my éintlike verlies is die skulpe.”

“Die een wat dit gedoen het se hand behoort in die openbaar afgekap word,” sê Sof en gee ’n kuggie.

“Solank ek net die skulpe ongedeerd terugkry,” sê ek, “eis ek nie ingrypende vergeldingsmaatreëls nie.”

“Wie sal iemand se skulpe wil steel?” vra sy.

“Ek sou wou,” sê ek, “maar ek kan myself nouliks hier as maatstaf gebruik.”

“Wat is nog gesteel?” vra sy.

“Niks wat my onmiddellik opgeval het nie,” sê ek. “Dit gaan vir my net om die skulpe wat weg is. Dit breek my hart.”

Die middag ry ek na werk langs die see uit om oor my verlies na te dink. Ek ry stad-uit, in die rigting van die Suid­kus. Hier het ons soms kom vakansie hou toe ek klein was. Ons het ’n huis op die see gehuur. Ons het Juliemaand ge­kom, as dit koud was in die Transvaal. My pa het hom weke vantevore ter voorbereiding in ons agterplaas versigtig begin verbruin. Hy het op ’n stoel gesit met ’n handdoek om sy lyf en ’n hoed op sy kop. Hy het geleidelik bruiner geword en op dié manier nooit vervel nie. By die see het ek en my jongste broer treintjies van die stele van piesangblare ge­maak. Ons het bobbejaantou geëet en baie siek geword daar­van. Ek het in ’n boek geteken wat ek by my oupa pre­sent gekry het – die vader van my moeder, wat sy gesin verlaat en pas ná meer as twintig jaar weer teruggekeer het. Dit was ’n Croxley Pen Carbon Book, tien en ’n driekwart by agt en drie agtste duim in formaat. Die blaaie was genommer en afwisselend gelinieer en ongelinieer. My pa het vir my ’n trein daarin geteken met ’n rooi balpuntpen. (Pienker as wat dit rooi was.) Ek het balle­rinas geteken, bruide en bruidegomme met blomme- en strooi­meisies, ek het my speelkaar­te daarin nagetrek, ek het ’n seetoneel geverf met ’n see­rower­skip op die agtergrond, wat ek nageteken het van my verfdoos. My suster, Joets, het ’n meermin op die agterblad geteken. Dit was pragtig. Ek was vyf of ses, sy was elf of twaalf. Ons ma het ewe wit in haar baaikostuum gebly as wat sy voor die vakansie was. Sy was bang vir die golwe. Die duine voor die huis was ongerep. Dit was oorgroei met inheemse struikgewas en ’n duinestruik met klein blaartjies en rooi bessies.

Nou soek ek vergeefs na hierdie ongerepte kuslyn, want die ganse kus is sedert daardie tyd omskep in ’n plesieroord, digbebou met woonstelblokke en tyddeeleenhede. Hierdie kuslyn bied vandag geen troos nie. My bui word hierdeur nie verbeter nie.

Sedert ek hier aangekom het, het ek weer begin skryf. ’n Jong vrou kom op ’n stoep uit in ’n sagte, geblomde rok. Vir hierdie vrou sal dit nooit moontlik wees om geluk te vind nie. Sy hou haar blik onafwendbaar gerig op ’n man in ’n wit flanelbroek en wit hemp met opgerolde moue. Sy mooi arms is bruingebrand en hy rook ’n sigaret. ’n Man daal in Messina in die kopermyne af. Hy weet nie waar hy vandaan kom en waarheen hy gaan nie, en hy neem sy toevlug tot die najaag van voortvlugtige plesier.

*

Baie laat die aand bel ’n man my. Hy noem sy naam maar dit lui geen klok nie.

“Ek dink weer vanaand met genoeë terug aan ’n aand in 1978 in Braamfontein in Felix du Randt se woonstel. Ek wil die gesprek wat ek met jou gehad het, graag voortsit!”

“Sewe en twintig jaar later?” sê ek.

“Ek en jy het dié aand ’n besondere insiggewende ge­sprek gehad,” sê hy.

“Is dit so?” sê ek.

“Jy het met besondere insig oor Plato gepraat. Hoe mooi het jy nie aan my uitgelê nie dat ons verdwaal is in hierdie wêreld. Dat alles wat ons hier ervaar ’n flou af­spieëling is van die egte wêreld en dat alle kennis waaroor ons beskik ’n herinnering is aan ’n bestaan uit ’n vorige wêreld.”

“Jy verwar my met iemand anders,” sê ek ferm, “ek het nie daardie aand, óf daarvoor, óf daarna ooit oor Plato ge­praat nie.”

“O, nee,” sê die man, “jou sal ek nooit met iemand anders verwar nie. So nooit as te nimmer nie. Ek wil my verstout om te sê dat ek jou tot in ewigheid nooit met iemand anders sal verwar nie.”

“Tot in ewigheid?” sê ek, en lag skamper (gedagtig aan Sof se Gereformeerde hel).

Die man lag saam, ’n plesierige laggie.

“Wat het jy gesê is jou naam?” vra ek.

“Freek,” sê hy. “Freek van As!”

“Ek is jammer,” sê ek, “ek kan jou steeds nie heeltemal plaas nie. Jy verwar my met iemand anders.”

Freek van As gaan onverstoord voort. “Jy het laat die aand saam met Marthinus Maritz en Herman Holst daar aan­ge­kom.”

“Dit onthou ek,” sê ek. (Ek het my kop verloor dié aand; ek was dronk, my optrede was afkeurenswaardig.)

“Luister Freek,” sê ek, “ek kan nie nou met jou praat nie. Hulle het gister by my ingebreek. Ek herstel nog van die skok.”

Nou kraak die lyn so dat sy stem onhoorbaar is. Ek oorweeg dit om op hierdie punt die telefoon saggies terug te sit op sy mik. Herman Holst, die koerantredakteur, was die aand daar; Marthinus Maritz, die digter met die misplaaste lewensdrang, was daar; ons het besoek gebring aan Felix du Randt, ’n gewese minnaar van my. Baie vaagweg ont­hou ek die teenwoordigheid van ’n vierde persoon, maar ek kan nie daar­van seker wees nie. ’n Donker man? Bleek.

“Ek moet gaan,” sê ek. “Ek kan hierdie gesprek nie nou voortsit nie. Ek het te veel ander dinge waaraan ek tans my aandag moet gee.”

“Ek aanvaar dit so,” sê Freek, “ek laat weer van my hoor.”

“Liefs nie,” sê ek, en sit die foon neer. Tot sover die newel­agtige skim van Freek van As, asook die intrusiewe herinne­ring aan ’n aand in Braamfontein byna dertig jaar gelede. Ek keer daarna terug wanneer ek minder onthuts oor my verlies is.

Ek drink ’n stewige whisky en gaan slaap. Ek het nog nie die moed om ’n lys van die vermiste skulpe te maak nie. Wat het Freek van As na sewe en twintig jaar laat besluit om met my in aanraking te kom? Skuld ek hierdie man iets?

*

Theo Verwey sien daar vanoggend gladgeskeer en rosig uit. Schütz op die CD-speler. Ons praat oor dié spesifieke op­name.

“Ek het indertyd tot ’n Schütz-koorgroep behoort,” sê Theo.

“Dit moet ’n besondere ervaring gewees het,” sê ek, “om Schütz te sing.”

“Dit wás,” sê hy. “Ek het ’n uitvoering van die Sym­pho­niae Sacrae in Berlyn in 1996 gehoor. Dit was werklik uitmuntend.”

“Sewe jaar na die muur afgebreek is,” sê ek. “Schütz in Berlyn. Hou jy van Berlyn as stad?”

“’n Werklik besondere stad,” sê Theo. “Dit het ’n ander sfeer as die res van Europa.”

“’n Anargistiese energie, het ek gehoor. Ek was nog self nie daar nie.”

“Maak ’n plan om te gaan,” sê hy.

Ek haal my skouers op.

“Ons het ’n ekstra skenking gekry vir die projek,” sê hy.

“Dis goeie nuus,” sê ek, “by wie – ’n weldoener?”

Theo kyk verbaas. “Hoe het jy geweet?”

Ek sê ek het geraai, ’n grap gemaak.

“’n Lid van die Kommissie vir die Bevordering van Afri­kaans. Die Derde Afrikaanse Taalgenootskap. ’n Hoëprofiel-individu. ’n Mooi bedrag. Hy borg ruimhartig jou aanstelling vir die eerste ses maande, maar hiermee kan ons jou kontrak met ’n verdere ses maande verleng.”

Theo staan in profiel by die venster en uitkyk. Hy is ’n mooi man. Sy gelaatstrekke is besonder harmonieus, die mond selfs ’n tikkie te sensueel. Ek kan met geeneen van sy gelaatstrekke selfs die geringste foutjie vind nie. Sy gelaats­kleur is rosig – ’n teken van goeie bloedsirkulasie en ’n ge­sonde dieet. Sy donker hare is welig en begin pas grys word. ’n Gesig wat hom leen tot sensuele oorgawe – as die uitdrukking in sy oë anders was, sou ek selfs sê dis ’n harts­togtelike gesig. Sy wenkbroue vorm ’n hoë boog, wat iets permanent verbaas aan sy voorkoms gee. Hy staan ’n oom­blik peinsend met ’n kaart in sy hand.

Ek het dinge op die hart, dringende kwessies, en die man ontlok by my ’n vreemde behoefte om my hart teenoor hom uit te stort. Onverklaarbaar, vind ek dit. Miskien omdat ek vermoed dat die behoefte hier ongeoorloof is? Verskerp die verbod in daardie geval die begeerte? Ek soek na gepaste (gevoeglike) woorde vir die gevoelens wat dringend in my keel uit die hartstreke opstoot. Voorlopig is ek onseker oor hoe ek hulle betaamlik moet inklee.

“Ek het onlangs ’n baie mooi boek gelees,” sê ek.

Hy kyk van die kaart af op. Hoflik. “Ja?” sê hy.

“Dit gaan oor ’n man wat baie ryk is. Fabelagtig ryk. Dit het my aangespreek,” sê ek, “daardie soort rykdom. Hy wil onder meer ’n kapel met Rothko-skilderye koop. Sy agent raai hom af. Hy dring met ’n soort perversie daarop aan.”

Theo Verwey kyk steeds hoflik na my; hy wag dat ek voortgaan.

“Die man se agent en adviseur – ’n gewese minnares van hom – één van sy reeks adviseurs, trouens, sê hy is dit aan die publiek verskuldig om die kapel nie vir sy privaat ge­bruik aan te koop nie.”

Theo kyk geïnteresseerd.

“Maar die man hou vol. Hy wil dit vir homself hê. Bloot omdat hy dit kán.”

Ek bly ’n oomblik stil, luister na die musiek. Ek vind die instrumente mooi, die geluid assosieer ek met komplekse kleure – met tersiêre, nie met primêre kleure nie.

“Hoewel dit meer as sy rykdom is wat my in die boek aanspreek,” sê ek.

“Ja?” sê Theo.

“Hierdie man beweeg van een punt na ’n ander in die stad in ’n limousine. Hy het selfs onderhoude met sy verskillende adviseurs hierin. Daar is verskillende oponthou­de en versperrings. Onder meer ’n begrafnisstoet. Dit is een van die mooiste dele in die boek. Hy eet een of twee keer saam met sy vrou. Hulle is pas twee weke getroud. Sy is ook enorm ryk. Aan die einde van die boek is hy dood.”

“Is dit so?” sê Theo Verwey, en lig sy welgeskape wenk­broue ’n aks hoër.

“Ja,” sê ek, “ja, helaas.”

“Beveel jy dit aan?” vra hy.

“O, ja,” sê ek, “van harte. Die boek of die dood?”

Hy glimlag.

*

Die middag bel ek konstabel Modisane om te hoor of hulle al die skurk gevang het wat my skulpe gesteel het.

“No-ho,” sê die konstabel, met ’n aarseling in sy stem wat my laat vermoed dat hulle nog nie die geringste poging aangewend het om iets aan die saak te doen nie.

“It is causing me much, much grief,” sê ek vir die konstabel, “the loss of those shells.”

“Ye-es,” sê die man, en hy klink nie onsimpatiek nie.

“I trust you will do your best,” sê ek.

Ek hoor ander stemme in die agtergrond, die konstabel praat met iemand oor sy skouer.

“Well, goodbye,” sê ek.

“Goodbye,” sê die konstabel, afgelei.

Die aand drink ek twee whiskys voor ek ’n lys maak van die vermiste skulpe. Die drie Nautilus pompilius-skulpe is weg – twee kleintjies en ’n grote. Albei Murex nigritus-skul­pe is weg. Die Terebra maculata en die Terebra aerolata is weg. Die drie Harpa major-skulpe is weg. Die Conus marmoreus, die Conus geographus, albei Conus textile-skulpe, die twee Conus betulinus-skulpe en die twee Conus figulinus-skulpe, almal weg. Die twee Periglypta magnifica-skulpe is weg. Die topskulp Trochas maculata is weg. Die bruid van die see, Argonauta argo, is weg. Die twee wit kauri’s (Ovulaovum) en die tieroogkauri (Cypraea tigris) is weg. Al die tonnas en die helmskulpe is weg. Die Marginella mosaica en die blosende Marginella rosea is weg.

Ek gaan lê op die bank in die sitkamer. Ek het teenstrydige gedagtes. Die drie Harpa majors was van my mooiste skulpe. Hulle vorm en kleur is aangrypend – die delikate vertikale ribbes soos die snare van ’n harp; die delikate, ligbruin lyntjies tussen die opgehewe ribbes soos die klein lyntjies geteken deur ’n seismograaf. Veral na hierdie drie skul­pe het ek die afgelope tyd met groot aandag gekyk. Ek sou die noulettendheid waarmee ek na hulle gekyk het selfs ’n soort meditasie kon noem, want daar is min ander dinge waaraan ek my aandag so selfloos en ononderbroke gee. (My eerbiedige aandag.) Maar ofskoon ek egoloos op hier­die voorwerpe, hierdie skulpe, gemediteer het en selfs God in die detail gesien het (by wyse van spreke), het ek my terselfdertyd steeds uitermate aan hulle geheg. Moes ek my hart minder aan hulle gehang het? Moes ek die heil van my siel (ewig, onsterflik) op ander maniere probeer bewerkstellig het? Moes ek die skoonheid my laat voed, maar van die plesier van besit afstand gedoen het? Moes ek die afgelope jare minder in lewelose dinge en meer in verhoudings belê het? Ek het vandag vir Theo Verwey van die ryk man vertel. Waarom? Flardes herinnering aan die aand in Braamfontein, dertig jaar gelede, kom by my op. Wie is hierdie Freek van As wat byna dertig jaar later soos ’n hond met ’n dooie voël in sy bek by my aankom?

Van dié besondere aand onthou ek allereers dat ek te veel gedrink het. Ek onthou dat die jong koerantredakteur Herman Holst daar was – ’n aantreklike, netjiese, geïnhi­beer­de kêrel wat sedertdien iewers in die groot niet ver­dwyn het en sy geluk in Amerika gaan soek het. Hy en die digter Marthinus Maritz het in dié tyd dikwels saam uitgehang. Ek is met die twee van hulle na die woonstel van Felix du Randt. Ek het enkele weke vantevore my verhou­ding met Felix beëindig. Ek het die aand intense spyt daar­oor gehad en ek wou hom meteens gaan besoek en ten minste ons ver­trouensverhouding herstel. As ek reg onthou, was die digter en die uitgewer maar alte gretig om my te vergesel. Uit­ge­honger vir ’n bietjie opwinding. Ons het laat­aand by Felix se woonstel in Braamfontein opgedaag. Ek was in ’n opge­werk­te en ooremosionele toestand. Sexy Felix du Randt met sy spits, sluwe vosgesig het ons hoflik ontvang, maar teen­oor my was hy yskoud. Van sy kant was daar geen sprake van ’n versoening nie. Nooit het ek kon voorsien dat vosse­rige Felix met sy warmbruin, sproeterige vel, wat my ’n paar maande vantevore nog met soveel harts­tog, so sonder ambi­valensie en met soveel vertedering be­jeën het, sy rug so on­verbiddellik op my sou kon draai nie. Hoe afstandeliker hy teenoor my was dié aand, hoe meer histeries het ek geraak. Wat wou ek van hom hê? Dat hy my terug in sy arms sou neem? Dat hy my teer en intiem sou toelag soos hy dit enkele weke vantevore in ons liefdesbed gedoen het? Dat hy steeds ewige trou aan my sou sweer nadat ek hom laat verstaan het dat hy nie die regte man vir my is nie? Felix het ’n ander sy van homself daardie aand laat sien, een waarvan ek nie vermoede gehad het dat dit bestaan nie.

Marthinus Maritz is al dood. Felix het ek nooit weer ge­sien nie; hy was iewers in die Noorde hoof van ’n taalburo of taalkunde-departement voor hy tragies in sy vroeë veertigs in ’n motorongeluk dood is.

Marthinus Maritz, die digter met die verbete lewensdrif, het effens vooroorgebuig gestap, sy bolyf was vlesig, sy voete effens na buite gedraai; sy swaar, donker, bebaarde kop te groot vir sy lyf; sy blik sowel uitdagend as verwil­derd; in sy oë die lig van poëtiese besetenheid. Sy eerste digbundel was ’n groot sukses. Hy was hartstogtelik oor die poësie, ambisieus, intellektueel energiek – selfs onvermoei­baar – maar ’n emosionele kreupele. ’n Vertwyfelde, gekwel­de man. Hy het moeilike kinderjare gehad, sy ma het hom skreiend verwaarloos, haar minnaars het hom mishandel. Hy was getroud; ons het een of twee keer seksueel iets probeer, maar ons kommunikasie en aangetrokkenheid tot mekaar was verbaal, nie fisiek van aard nie. Sy eerste digbundel is toegejuig as ’n gawe Gods aan die taal. Waar in Afrikaans is daar nog so ’n debuut – nog so ’n bundel trouens – waarin pyn, vertroebeling en emosionele versaking so aangrypend verwoord word, waarin daar soveel hartstogtelike verse oor jeug en illusie, wanhoop en ontgogeling is, as in daardie eerste digbundel van Marthinus Maritz? Hy kon dit nie weer regkry nie. Wallace Stevens was een van sy geliefkoosde dig­ters. Die motto in sy eerste digbundel was ’n aanhaling uit ’n gedig van Stevens. Marthinus was ’n misplaaste figuur, hy het homself toenemend misken en geïsoleer gevoel, die poësie opgegee, geld probeer maak, dit reggekry. Sy sake-onderneming was ’n reusesukses, hy het enorm welgesteld geraak, die poësie weer opgeneem, maar hy het nooit weer iets soos sy eerste bundel kon skryf nie. Miskien het hy ge­dink as hy ’n fat cat soos Wallace Stevens is, sal hy soos Stevens kan skryf.

Marthinus was ’n man met ’n deurdringende intelligensie en ’n ongekontroleerde aggressiewe streep wat soos ’n foutlyn deur sy persoonlikheid geloop het. Sy aggressie was meesal op vroue gerig. Ek het dit nie toe besef nie. Hy het my die aand, toe ek histeries uitgevaar het en met opset rooi wyn op Felix se nuwe wit bokhaarmat gemors het, aan weerskante van my gesig geklap met ’n oorgawe waarvan ek nou, dertig jaar later, eers die intensiteit kan herken. Dit het daardie man genot verskaf om my in die openbaar te klap, besef ek nou, aan weerskante van my gesig dat die handmerke rooi gewys het, oënskynlik om my tot bedaring te bring. Felix du Randt, die gewese minnaar, het uitdrukkingloos toegekyk en ’n lap gaan haal om die rooi wyn op sy duur nuwe mat mee op te vee. Dit was duidelik dat hy alles wat hy vroeër emosioneel in ons verhouding belê het, in daardie duur, wit, geweefde, egte langhaarbokmat herbelê het – hy het die wynvlekke met afsku bejeën. Ek twyfel of hy tussenbeide sou getree het selfs as Marthinus my nog hardhandiger behandel (gestraf) het.

Maar buiten Marthinus Maritz, Felix du Randt en Herman Holst was daar dus nog ’n vierde persoon teenwoordig, die newelagtige Freek van As, wat alles die aand waargeneem en met my ’n gesprek oor Plato gevoer het, as ek hom moet glo. Die uitgewer het verdwyn, die digter en die gewese minnaar is dood, net Freek van As het oorgebly. Na sewe en twintig jaar tree hy uit die newelryk van die verlede te voor­skyn om my aan ’n insident in my laat twintigerjare te herinner. Stel ek nog belang? Dit is verby en afgelope, daardie tydperk van vergissing en swak oordeel.

*

“Die mooiste deel in die boek waarvan ek jou gister begin vertel het,” sê ek die volgende dag vir Theo Verwey, “is mis­kien die beskrywing van die begrafnisoptog van die dooie rap-sanger. ’n Spektakulêr uitgebreide optog. Die ryk man klim uit sy motor en slaan dit gade. Die oorledene se lyk word in die lykswa ten toon gestel, ietwat gekantel, as ek reg onthou, sodat dit nie plat lê nie. Die dooie sanger se stem op kasset – geweldig versterk – begelei die optog. Stel jou dit voor. Daar is onder andere ook dervishes in die op­tog. Wat is ’n dervish tog weer in Afrikaans?”

“’n Derwisj, ’n Mohammedaanse bedelmonnik,” sê Theo, “van die Persies darvish, wat arm beteken.”

“Die bedelmonnike dans,” sê ek. “Hulle tol om en om. Dis een van die mooiste momente in die boek, die beskrywing van die tollende, draaiende derwisje.”

Theo Verwey knik hoflik.

“Daarna fantaseer die ryk man oor sy eie begrafnis,” sê ek. “Hy fantaseer oor die rol wat elkeen van die vroue met wie hy in die loop van die dag iets gehad het, by sy begrafnis sal speel. Hy het omtrent vyf toevallige seksuele interaksies met vroue in sy reis deur die stad dié dag. Hoewel dit nie eintlik ’n reis is nie – dis eerder ’n stadige voortgang deur die stad. Hy loop byvoorbeeld sy vrou op bepaalde punte raak – hy sien haar op ’n sypaadjie verbystap vanuit sy be­wegende motor, hy sien haar vanuit sy motor in ’n huur­motor langs hom verbykom. Hulle eet een of twee keer saam. Hy vra haar tydens een of twee van hierdie terloopse ontmoetings wanneer hulle weer seks gaan hê.” Ek kyk af na my skoenpunt. “Aan die einde van die boek het hulle ’n kortstondige seksuele ontmoeting. Op staande voet, iewers.”

Theo Verwey kyk verbaas.

“Sy slaan haar bene om sy lyf,” sê ek. “Dis ’n hartstogtelike bymekaarkoms.”

Theo se wenkbroue lig nog hoër.

Ek praat met neergeslane oë, ’n effens ironiese toon in my stem.

“Die vrou is ’n digter,” sê ek. “Hoewel hy nie veel van haar digterlike vermoëns dink nie. Hulle is pas twee weke getroud. Sy is skatryk. Ek het dit al genoem. Sy kom uit een of ander Europese familie met óú geld. In die loop van die dag verhandel die man groter en groter somme geld, teen al sy finansiële adviseurs se raad in. Hy verloor alles. Sy vrou se geld ook, wat hy steel in ’n bedrieglik eenvoudige – onthutsend eenvoudige – digitale of kubertransaksie. Ek is nie seker presies hoe nie.”

Theo Verwey luister nou met sy volle aandag.

“Hy vertel haar dat hy haar geld verloor het, maar sy glo hom nie eintlik nie. Voor hy sy apartement die oggend verlaat, praat hy eers met sy honde.”

Theo Verwey kyk my ’n paar sekondes woordeloos aan. “Beveel jy dit aan,” vra hy weer, “om alles wat jy het te verwed as jy weet jy kan dit moontlik verloor?” Hy glimlag. Daar is selfs iets ironies in sy stem. “Om jou vrou se geld te steel en dit te verloor in een of ander riskante transaksie?” Hy glimlag steeds.

Ek glimlag ook. Ek kry my asem terug. Dit is die verste wat ek nog op ’n oggend met iemand gegaan het. Dit is die verste wat ons nog met mekáár gegaan het.

*

Die aand lê ek soos die vorige op die bank in my tuinwoonstel. Ek huur die kleiner, onderste deel van die huis, die huis­eienaars bewoon die groot boonste verdieping. Ek het my huisbaas onmiddellik die slotte aan die voordeur laat vervang en ’n stewige veiligheidsdeur laat insit. Hulle was die dag weg toe die inbraak gebeur het. Volgens hom het hulle nog nooit vantevore ’n inbraak gehad nie. Sedert die voorval voel ek nie gerus nie.

Ek dink na oor die inbraak. Watter soort dief laat klere, juwele, skoene, ’n CD-speler, CD’s en ’n televisie agter en steel skulpe? ’n Versteurde dief, met geperverteerde be­hoef­tes? ’n Dief met ’n geheime agenda? ’n Dief waarvan die lin­kerhand nie weet wat die regterhand doen nie? ’n Dokter-Jekyll-en-meneer-Hyde-dief? Dokter Jekyll, die esteet, steel die skulpe, meneer Hyde, die skobbejak, urineer en ontlas op die mat. Dokter Jekyll kom versigtig by die voordeur in, meneer Hyde gooi die klere uit die kaste en die skulpe (met een armbeweging) op die grond. Dokter Jekyll bondel die klere weer terug en pak die skulpe versigtig in ’n boks. Ek hou nie hiervan nie, ek hou nie van die idee dat iemand spesifiek my skulpe teiken nie – én ek is bitter ontsteld oor die verlies. Dit rus soos ’n gewig op my bors. My hart pyn daarvan. Die kanse dat ek hulle sal terugkry, is gering, ge­oordeel na konstabel Modisane se stemtoon. Die terugvind van gesteelde skulpe is in elk geval seker nie vir die polisie ’n prioriteit nie.

Ek het behoefte daaraan om met iemand te praat, maar ek weet nie met wie nie. Ek kan my voorstel hoe my ge­wese man sou reageer as ek hom hiervan vertel. Ek kan my sy ver­oordelende stilte aan die ander kant van die lyn voor­stel. Sy effens moeisame en bestraffende asemhaling. In sy wêreld­beeld is daar heelwat sfere van hulpbehoewendheid wat voorrang bo die verlies van skulpe sal geniet. Ek wil my kind nie hiermee lastig val nie. (Verwag ek van haar, soos van haar vader, ook ’n mate van veroordeling? ’n Ongeduld met my hardnekkige vasklou aan my verlies? Sy reis lig – so­ver sy gaan, werp sy alles van haar af.) Ek wil ook nie met Frans, my minnaar en metgesel, hieroor praat nie.

Maar my skulpe! Die papiernautilus, Argonauta argo, ver­want aan die Nautilus, ’n papieragtige dun, breekbare, glan­sende wit skulp – een van my héél mooiste skulpe, ’n skug­ter bruid! ’n Kopspelende karveeltjie op die oop see! ’n Der­tienjarige meisietjie! Die Conus betulinus, glad, spiraalgegroef om die basis, ’n swaar, sagte okerkleurige skulp, waarvan ek nog die koel gewig in my hand kan voel. Soos ek eweseer die gewig van die twee swaar Conus figulinus-skulpe voel, en die dag helder voor die oog roep waarop ek hulle in ’n dorp aan die Kaapse kus gekoop het. Die Conus marmoreus – die skulp waarvan Rembrandt ’n reeks etse gemaak het. Die twee dramatiese Murex nigritus-skulpe – ’n rare vonds, al die pad van die Golf van Kalifornië – ’n ornate wit skulp, grillig verbeeld, uitdagend, donker gestreep oor die skouerdeel, met puntige donkerbruin uitsteeksels. Die ligte Tonna variegata – delikaat soos ’n Japannese papierlantern! Die Mitra mitra, ’n swaar, koel, spiraalvormige skulp, so genoem omdat dit lyk op ’n biskopshoed (Latyn mitra van die Grieks mitra, wat tulband beteken), die grootste van die miters. Die merkies daarop is diep oranje – effens bleker in die kleiner een. Die Marginella mosaica, met rye spiraal­agtige donkergrys of bruin merkies, soos sandopdrifsels, op die bleek, melkerige oppervlak – ’n skulp waarin die tyd self sy merke in die oppervlak ingeweef het. Aan die verlies van die drie Nautilus-skulpe wil ek nie eens dink nie. Die twee kleintjies en die een grote. Twee trotse ridders en ’n konin­gin; vaandeldraers van die gestreepte blasoen; pronkerige perdjies van die diepsee! Miskien van almal die naaste aan my hart (met uitsondering van die twee bruin figulinus-konusse). Die laaste oorblywende genus van die oer-orde Nautiloidea, ’n óú skulp, glad van buite, van binne opgerol, met ses en dertig kamers, waarvan net die buitenste bewoon word.

Hoe het die dief geweet, met watter feillose instink het hy die mooistes geneem, die mees waardevolles, dié wat my die naaste aan die hart lê? Hoe moet ek dit verklaar? Of moet ek dit nie probeer verklaar nie, maar mevrou Fortuna se wispelturige hand hierin sien?

In my nood rig ek my tot my moeder, my vader, en veral tot Joets, my oorlede suster. Dit is nie dat ek hulle aanspreek nie, maar dat ek my gesig – smekend – in hulle rigting draai. Asof ek wil sê: Sien my. Hier is ek. Wat staan my te doen?

Noudat ek nie meer moet rekening hou met hulle fisieke bestaan nie – met die tussenkoms van klein daaglikse verskuiwings en irritasies wat ’n verhouding kenmerk nie – kan ek my verbeel dat ek elkeen van hulle met groter helderheid sien.

Ek het in geen tyd aan Marthinus Maritz gedink nie. Freek van As het hom weer onder my aandag gebring. My kontak met Marthinus was kortstondig, maar hy het ’n diep indruk op my gemaak, in die tyd. Hy het my in die teenwoordig­heid van my gewese minnaar, die sexy, vosrooi en verleidelik besproete Felix du Randt, die koerantredakteur Herman Holst, en Freek van As hard op albei wange geklap, maar selfs met daardie twee stewige oorveë kon hy nie daarin slaag om my tot inkeer te bring nie.

*

“Die man van wie jy my gister vertel het,” sê Theo Verwey die volgende dag, “jy sê hy het met sy honde gepraat. Wat het hy vir hulle gesê?”

“Daar word net daarna verwys,” sê ek, “ek herinner my nie dat sy direkte woorde aangedui word nie. Sy apartement het mure van twee, drie verdiepings hoog, en ek stel my die honde in ’n swart marmerhok voor.”

“Watter soort honde is dit?” vra Theo.

“Ek kan nie onthou nie. Wit borzois dalk. Of Russiese wolf­honde. Honde wat deur sy personeel versorg word, neem ek aan. Met daardie soort geld word mense waarskynlik spesiaal in diens geneem om die honde te versorg en met hulle te gaan stap. Hoewel hulle steeds bly is om hulle baas se stem te herken. Hulle kom later in die boek weer ter sprake, wat mens laat dink dat die ryk man baie gesteld is op hierdie diere.”

Theo Verwey kyk peinsend. Wil hy iets sê? Iets wat hy moeilik vind om te sê? Ek wag, terwyl hy ’n klompie kaarte van die lessenaar optel en hulle gelyk skud. Hy kyk nie op nie. Ek wag. Ek voel die aarseling by hom aan.

“Die losprys vir die lewe van ’n man is sy rykdom, maar die arme hoor geen dreigement nie,” haal hy ingedagte aan. Ek wag. Was dit ’n afwysing of ’n uitnodiging tot ’n gesprek?

Ons werk ’n rukkie in stilte voort. Vanoggend luister ons na madrigale van Monteverdi. Twee manstemme sing “In Mentre vaga angioletta” oor die mirakel van die liefde. ’n Ekstatiese verstrengeling van stemme. Die musiek maak my effens terneergedruk. “O mirakel, mirakel, mirakel,” sing die mans. Ek wonder wat Theo van hierdie ekstatiese besinging van die liefde vind. Ek kyk onderlangs na hom. Hy gee geen blyke van vervoering nie.

“Onthou jy die digter Marthinus Maritz?” vra ek.

“Ja,” sê Theo verbaas, “hoekom?”

“Ek het nou die dag weer aan hom gedink,” sê ek.

“Hy het ’n pragtige stem gehad,” sê Theo.

Hoe kon ek dit vergeet het! Sy stem was een van sy mees onderskeidende kenmerke. Geheue is selektief. Ek het die hoë boude, die swaarderige bolyf en die donker, prominen­te, bebaarde kop onthou. Ek het die sfeer van gevaar en verydeling wat hy om hom gedra het, onthou, die wraaklustige glinstering in sy oog, maar nie sy stem nie. Waarom?

“Ek het weer ’n roman begin skryf,” sê ek.

“O, ja?” sê Theo.

“Dit speel af in die veertigerjare,” sê ek.

“Waaroor handel dit?” vra hy. Hy lyk geïnteresseerd. Of hy veins belangstelling.

“Die buitelyne is nog onvas,” sê ek, “die verhaal is nog onbepaald.”

(’n Jong vrou kom op ’n rooi sementstoep uit. Sy dra ’n geblomde rok. Sy is verlief. Sy staan op trou. Sy is vol af­wagting oor haar nuwe lewe wat sy tegemoetgaan. Sy wil die verdriet van die verlede agter haar laat. Sy het haar hart gesit op vervulling. Sy glo dat hierdie vervulling van die hart moontlik is. Daarmee wil sy die trane, die vertwyfeling en onsekerheid van die verlede goedmaak.)

“Ek dink daaraan om C.M. van den Heever te herlees,” sê ek, “hoewel daar in die prosa van daardie tyd nog geen taal vir emosionele verwikkeldheid en nuansering bestaan nie.” Ek merk hoe groot sy oë agter die brillense is. Hy staan stil, kyk voor hom, die pakkie kaarte lossies in sy hande. Hy dink na.

“Nee,” sê hy, “jy is reg. Jy gaan in die vroeë prosa nie teëkom wat jy soek nie.” Ons word onderbreek deur ’n ligte kloppie aan die deur.

Sy vrou maak die deur agter haar toe. Sy is mooi. Dit is al­tyd die eerste feit om by haar intrede te konstateer. Sy is ook ’n suksesvolle besigheidsvrou, en selfingenome. Sy het ’n madonna-agtige skoonheid – fyn gelaatstrekke, groot, hel­der oë, aanvallige krulle, en klein, skerp tandjies (soogdieragtig skerp). Maar vanoggend tel ek onmiddellik by haar binne­koms in haar nabyheid (spoor, kielwater) ’n effens onaangename, vroulike reuk op, geassosieer met menstruasie. Sou die vrou nie let op persoonlike higiëne nie? Iemand in haar prominente openbare posisie? Ek merk dat ek bloos, nie om haar onthalwe nie, maar om Theo Verwey s’n. Ek is bang dat hy die reuk ook optel en dat hierdie intieme reuk hom in my teenwoordigheid in die verleentheid sal bring. Ek groet en laat die twee so gou moontlik alleen.

Ek haas my na die teekamer, waar ons dikwels met die museumpersoneel saam tee drink. Ek hou van hulle ge­sprek­ke; dit interesseer my. Ek is leksikograaf van beroep (hoewel nie van aanvanklike opleiding nie) en het in my loopbaan nie soveel van hierdie soort blootstelling aan die wetenskap gehad nie, hoewel ek nog altyd ’n belangstelling daarin gehad het.

Die teekamer is ’n kleinerige vertrek. Teen die een muur is bokse opgestapel; daar is die reuk van beendere. Daar is ’n tafel met ’n ketel en koppies. Ou leunstoele is in ’n wye kring om ’n plat koffietafeltjie gerangskik. Freddie Ferreira is van­oggend hier, en Vera Garaszczuk, en mevrou Dudu. ’n Rukkie later daag Sof Benadé, Matroos en Nathi Gule ook op. Jare lank was ek ongeërg oor die dood, nou is ek ineens weer daarmee behep. Die woord behep is afkomstig van die Nederlandse behept, van die Middelnederlandse behachten, of beheept (waar­van die herkoms onseker is), in die sin van opgeskeep met, of gekwel deur. So het Theo Verwey dit aan my uitgelê.