Читать книгу Moje wspomnienia Tom 2 - Jecheskiel Kotik - Страница 9

1 Część pierwsza wspomnień Kotika ukazała się w Warszawie w 1912 r. i odniosła wielki sukces. Inaczej niż część druga, która wyszła już pod koniec 1913 r., i nie spotkała się z żadnym oddźwiękiem. Więcej na ten temat i o powodach niepochlebnych krytyk – zob. D. Assaf, Wstęp, [w:] J. Kotik, Moje wspomnienia, t. 1, Warszawa 2018, s. XXXIV–XXXV.

2 Kamieniec Litewski – miasto położone na Polesiu w granicach dzisiejszej Białorusi. Więcej na temat Kamieńca Litewskiego zob. tamże, s. X–XV.

3 *Chasyd (hebr. ‘pobożny’) – zwolennik chasydyzmu, pietystycznego, ekstatyczno-mistycznego ruchu religijnego powstałego wśród Żydów Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVIII w. [Terminy i wyrażenia opatrzone asteryskiem są również zamieszczone w słowniczku dostępnym on-line: www.zydzi.autobiografia.uni.wroc.pl – przyp. red. wyd.]

4 *Misnaged (hebr. ‘przeciwnik’) – termin początkowo powstały w opozycji do chasydyzmu, później oznaczający zwolennika misnagdyzmu, sposobu myślenia i stylu życia kładącego duży nacisk na studia talmudyczne. Misnagdyzm był szczególnie rozpowszechniony wśród Żydów litewskich. Najwybitniejszym jego przedstawicielem był Elijahu ben Szlomo Zalman, zwany Gaonem Wileńskim.

5 Chodzi o dziadka Kotika Arona-Lejzera i babkę Bejle-Rasze. Więcej na temat rodziny Kotika zob. D. Assaf, Wstęp, s. XLIII–XLVII; J. Kotik, Moje wspomnienia, t. 1, passim.

6 *Magid (hebr., lm. magidim) – kaznodzieja lub moralista zatrudniany przez gminy żydowskie w celu wygłoszenia kazań. Duże społeczności zatrudniały kaznodziejów na stałe, natomiast mniejsze gminy zatrudniały zazwyczaj wędrownych kaznodziejów na krótki czas. W centralnej i zachodniej Polsce profesja ta zaczęła stopniowo zanikać na przełomie XVIII i XIX wieku, jednak na kresach wschodnich przetrwała aż do końca XIX w., a wędrowni kaznodzieje odegrali ważną rolę w propagowaniu nowoczesnych ideologii narodowych.

7 *Pruszim (hebr. ‘oddzieleni’) – w XIX w. termin ten oznaczał litewskich Żydów, którzy porzucili żony i rodziny, oddając się studiowaniu Tory według doktryny Gaona z Wilna oraz jego ucznia Chaima z Wołożyna. Zob. I. Etkes, Lita bi-Jeruszalajim. Ha-ilit ha-lamdanit be-Lita u-kehilat ha-pruszim bi-Jeruszalajim le-or igrot u-chtawim szel r. Szmuel mi-Kelm, Jeruszalajim 1991; S. Stampfer, Lithuanian Yeshivot of the Nineteenth Century. Creating a Tradition of Learning, Oxford 2012. Na temat pruszim, którzy wypełniali jesziwy na Litwie i Białorusi, zob. P. Wengeroff, Memoiren einer Großmutter. Bilder aus der Kulturgeschichte der Juden Russlands im 19. Jahrhundert, t. 1, Berlin 1922, s. 143–153; J. Kotik, Moje wspomnienia, t. 1, s. 27–28 i przyp. 47.

8 *Goles (jid. ‘wygnanie, niewola’; hebr. galut) – diaspora, życie w rozproszeniu, w wyobcowaniu w krajach, w których Żydzi się osiedlali. Żydzi żyli w diasporze od zburzenia Drugiej Świątyni (70 r. n.e.) do powstania państwa Izrael.

9 *Mełamed (hebr. ‘nauczyciel’) – nauczyciel w religijnej szkole żydowskiej – w chederze.

10 Arenda – dzierżawa przywileju pobierania podatków lub dochodów. Przez wiele pokoleń różne typy arendy były jednym z głównych sposobów zarobkowania Żydów. Na mocy zawieranych z arendarzami kontraktów właściciel dóbr czy nieruchomości oddawał je w zarząd dzierżawcy (w całości lub części). W czasie obowiązywania kontraktu dzierżawca miał prawo osiągać w dowolnej wysokości zysk z dzierżawionych dóbr – zob. M. Rosman, Żydzi pańscy. Stosunki magnacko-żydowskie w Rzeczypospolitej XVIII wieku, tłum. W. Tyszka, Warszawa 2005, s. 131–170.

11 Menachem-Mendl – bohater cyklu felietonów Szolem Alejchema ukazujących się w „Hajncie” przez dziewięć miesięcy. Felietony zostały zebrane i opublikowane w wersji książkowej w języku jidysz pt. Menachem-Mendl w 1909 r. Jeden z najpopularniejszych bohaterów Szolem Alejchema, wiecz ny optymista, którego każde przedsięwzięcie kończy się wielką porażką. Menachem-Mendl próbował swoich sił jako spekulant, swat, autor i sprzedawca. Szczęścia szukał w różnych rosyjskich miastach, o czym opowiada w humorystycznych listach pisanych do żony Szejne-Szejndl. Kotik identyfikuje się z Menachemem-Mendlem, o czym pisał też w listach do Szolem Alejchema – zob. D. Assaf, Wstęp, s. XVI, XXVIII.

12 Na temat śmierci babki i rozpaczy dziadka zob. J. Kotik, Moje Wspomnienia, t. 1, s. 299–303.

13 Michaił Murawjow (1796–1866) – zwany Wieszatielem i Ludojadem, rosyjski konserwatywny polityk, generał-gubernator wileński. Krwawo stłumił powstanie styczniowe i brutalnie rozprawił się z jego uczestnikami. Prężnie rozwijał oświatę i administrację na terenach byłego Księstwa Litewskiego.

14 Więcej o pomocy szlachcicom po powstaniu styczniowym zob. J. Kotik, Moje wspomnienia, t. 1, s. 255–257, 261–262.

15 O wpływie powstania styczniowego na polską szlachtę i rodzinę Kotików zob. tamże, rozdz. 22.

16 Brat ojca Kotika, więcej zob. tamże, s. 130.

17 Karlin – przedmieścia Pińska, jedno z ważniejszych centrów chasydyzmu.

18 W pierwszym tomie Kotik przytacza niniejszą sentencję nieco inaczej: „Niech ziemia wyrzuci kości tego, kto porzuca swoje dzieci” – zob. J. Kotik, Moje wspomnienia, t. 1, s. 116.

19 O szlachcicu Wilewińskim zob. tamże, rozdz. 10 i 12.

20 Zob. też tamże, rozdz. 10, po przyp. 10. Majątek był oddalony od Kamieńca ok. 4 km.

21 Wiorsta – dawna rosyjska jednostka drogowych miar długości; 1 wiorsta = 1,0668 km.

22 O Jochewed zob. J. Kotik, Moje wspomnienia, t. 1, s. 162.

23 O Joslu zob. tamże, s. 93–94.

24 O silnych więzach łączących rodzinę Kotików zob. tamże, rozdz. 6.

25 Babicze – wieś w granicach dzisiejszej Białorusi w obwodzie brzeskim.

26 *Maskil (hebr. ‘oświecający’) – zwolennik ideologii haskali, czyli oświecenia żydowskiego. W XIX-wiecznej Europie Wschodniej termin oznaczał często osoby luźno związane z prądami i postawami modernizacyjnymi i liberalnymi.

27 *Chanuka (hebr. ‘poświęcenie’) – zimowe święto upamiętniające cud oczyszczenia Świątyni jerozo limskiej w czasie wojen machabejskich w II w. p.n.e.

28 *Purim (z hebr. pur ‘los’) – radosne święto przypadające w kalendarzu żydowskim na czternasty dzień miesiąca adar (luty/marzec), przypominające wydarzenia opisane w Księdze Estery, której czytanie w synagodze jest najważniejszym elementem święta. Purim określane jest jako żydowski karnawał, tego dnia bowiem przestają obowiązywać ustalone hierarchie i zwyczaje.

29 Staryszewo – niewielki majątek położony kilka kilometrów na północny zachód od Kamieńca.

30 Zastawie – przedmieścia Kamieńca Litewskiego oddzielone od miasta rzeką Leśną – zob. J. Kotik, Moje wspomnienia, t. 1, przyp. 59.

31 Bezdzietny szlachcic chciał zapisać swój majątek dziadkowi Kotika w spadku. Ten jednak odmówił, bo w tamtych czasach wstydem było dla Żyda mieszkać na wsi. Więcej na ten temat zob. tamże, s. 155–156.

32 *Pesach (hebr. ‘ominięcie’) – jedno z najważniejszych świąt żydowskich zwane też świętem przaśników, wiosny. Upamiętnia wyjście Żydów z Egiptu pod wodzą Mojżesza, wyzwolenie z niewoli i drogę ku Ziemi Obiecanej, opisane w Księdze Wyjścia. Święto trwa siedem dni w Izraelu, osiem dni w diasporze, podczas których obowiązuje zakaz spożywania chamecu (potraw, które mogą ulec zakwaszeniu) i nakaz spożywania macy.

33 *Jamim Noraim (hebr. ‘straszne dni’) – okres dziesięciu dni od Rosz ha-Szana do Jom Kipur. Czas rachunku sumienia, pokuty i skruchy.

34 *Rosz ha-Szana (hebr. ‘początek roku’) – przypadające we wrześniu lub październiku święto początku żydowskiego roku liturgicznego, a jednocześnie początek Jamim Noraim, 10-dniowego okresu pokutnego.

35 *Jom Kipur (hebr. ‘dzień pojednania’) – najświętszy i najbardziej uroczysty dzień w żydowskim kalendarzu. Cały dzień spędza się w synagodze na modlitwach, w południe uczestniczy się w nabożeństwie Jizkor za dusze zmarłych rodziców. Odmawia się także modlitwy pokutne oraz widuj (spowiedź). Dzień kończy się nabożeństwem Neila, podczas którego, wedle tradycji, bramy niebios są otwarte, łatwiej zatem docierają do Boga prośby o łaskawy wyrok i zapis w Księdze Życia. Wierni zwyczajowo ubrani są na biało.

36 Chodzi o Awrahama Weinberga ze Słonimia (1802–1883), cadyka, założyciela słonimskiej dynastii chasydów.

37 Mordche-Lejb Kotik – brat dziadka Kotika, uczony, prowadził karczmę; więcej zob. J. Kotik, Moje wspomnienia, t. 1, s. 34–37.

38 *Szojchet (hebr. ‘rzezak’) – rzezak rytualny, osoba dokonująca rytualnego uboju zwierząt zgodnie z religijnymi przepisami koszerności.

39 *Kaparot (hebr., lm. od kapara ‘przebłaganie’) – coroczny rytuał składania ofiary przebłagalnej za grzechy popełnione w minionym roku. W czasie Jom Kipur ludzkie grzechy symbolicznie przenoszone są na drób. Zanim ofiary (kaparot) zostaną złożone, należy zakręcić ptakiem nad głową, zmawiając przy tym słowa psalmu 107.

40 O tym, jak rodzina Kotików świętowała Jom Kipur, zob. J. Kotik, Moje wspomnienia, t. 1, s. 184–189.

41 Berl-Bendet – szwagier Kotika, ożenił się z najstarszą córką Arona-Lejzera, arendarz majątku Szczerczewo, jeden z pierwszych osadników w rodzinie Kotików; więcej o nim zob. D. Assaf, Wstęp, s. XLVI–XLVIII; J. Kotik, Moje wspomnienia, t. 1, s. 165 i nast.

42 Zelig Andarkes – mąż Dwojry, ciotki Kotika, i ojciec Berla-Bendeta, karczmarz – zob. tamże, s. 91.

43 Nie do końca wiadomo, o którego Isroela chodzi. Prawdopodobnie o przyjaciela ojca Kotika, kockiego chasyda, układającego piękne chasydzkie niguny – zob. tamże, s. 105 i nast.

44 *Nigun (hebr. ‘melodia’) – chasydzka pieśń, zwykle śpiewana bez słów lub do bardzo prostej frazy, stanowiąca jedną z najważniejszych form chasydzkiej modlitwy.

45 *Seder (hebr. ‘porządek’) – uroczysta wieczerza o ściśle uregulowanym przebiegu, spożywana pierwszego dnia święta Pesach. Obejmuje wiele elementów o charakterze symbolicznym i stanowi fundamentalne wydarzenie w życiu religijnym rodziny żydowskiej. Podczas tej wieczerzy na specjalnym sederowym talerzu ułożone są następujące potrawy: charoset, gorzkie zioła (maror), karpas, zeroa (mięso z kością).

46 *Minjan (hebr., dosł. ‘liczba’, ‘liczenie’) – zgromadzenie złożone z dziesięciu Żydów (powyżej lat 13) niezbędne do odprawiania nabożeństw w synagodze oraz niektórych ceremonii religijnych. W synagogach ortodoksyjnych kobiety nie mogą wchodzić w skład minjanu.

47 *Jiszuwnik (jid., z hebr. jiszuw ‘osada’) – osadnik, termin oznaczający mieszkających na wsi i w oddalonych latyfundiach Żydów, którzy zazwyczaj byli odcięci od żydowskiego życia społecznego.

48 *Gabaj (hebr. ‘kolektor’) – urzędnik odpowiedzialny za utrzymanie porządku w synagodze, pobór opłat i administrację jej majątkiem.

49 Wezwanie do czytania Tory (alija) było wielkim zaszczytem i wyróżnieniem. Poszczególne wezwania odznaczały się różną rangą i prestiżem.

50 *Midrasz (z hebr. darasz ‘badać, poszukiwać’) – gatunek popularnej literatury rabinicznej, wykorzystujący swobodne narracje, w tym liczne wątki legendarne, sentencje i przypowieści, a także odwołujący się do ludowej tradycji ustnej.

51 *Zohar, właśc. Sefer ha-Zohar (hebr. ‘księga blasku’) – podstawowe dzieło mistyki żydowskiej – kabały. Zawiera głównie ezoteryczne komentarze do Tory. Jego zasadnicza część napisana jest po aramejsku. Zostało opublikowane w XIII w. w Hiszpanii przez Mojżesza z Leonu, który jednak przypisywał je Szymonowi ben Jochajowi – żydowskiemu uczonemu żyjącemu w II w. Szymon ben Jochaj stanowi też centralną postać Zoharu.

52 O matce Kotika zob. J. Kotik, Moje wspomnienia, t. 1, s. 157 i nast.

53 *Sidur (hebr. ‘porządkowanie’, ‘układ, ułożenie’) – modlitewnik zawierający teksty modlitw na dni powszednie i szabaty, przeznaczonych do odmawiania w synagodze i w domu. Swoją formę przyjął w IX–X w.

54 *Cene u-rene (hebr. ‘wyjdźcie i spójrzcie’) – popularne dzieło dydaktyczne w jidysz autorstwa Jaakowa ben Icchaka Aszkenazego z Janowa, prezentujące w formie prostych przypowieści komentarze midraszowe do cotygodniowego czytania z Tory. Dzieło to stało się bardzo popularne, zwłaszcza wśród kobiet, ze względu na swój styl oraz charakter. Po raz pierwszy ukazało się pod koniec XVI w. i od tamtej pory miało ponad 200 wydań. Czytanie go w szabat stało się powszechnym zwyczajem wschodnioeuropejskich Żydówek. Zob. Ch. Shmeruk, Historia literatury jidysz, Wrocław 1992, s. 14, 44.

55 *Kidusz (hebr. ‘poświęcenie’) – modlitwa odmawiana nad kielichem wina na rozpoczęcie szabatu.

56 *Czulent (jid., od starofranc. chalant ‘to, co ciepłe’) – popularna szabatowa potrawa z mięsa, fasoli, cebuli i innych składników dodawanych w zależności od lokalnej lub rodzinnej tradycji. Cechą tej potrawy jest wzrost walorów smakowych przy długim trzymaniu w nagrzanym piecu oraz dobre trzymanie ciepła, co wiąże się z zakazem rozpalania ognia w szabat.

57 *Kugel (jid.) – potrawa ziemniaczana lub makaronowa o bardzo wielu odmianach regionalnych i stosunkowo dowolnych składnikach spożywana tradycyjnie w czasie szabasu.

58 *Zmires (jid.) – pieśni szabasowe.

59 *Sztybel (jid. sztibl) – chasydzki dom modlitwy.

60 *Chumesz (hebr. chamesz ‘pięć’) – Pięcioksiąg, pierwsza część Biblii hebrajskiej.

61 Czyli niewiernym. Ojciec Kotika obawiał się, że syn porzuci wiarę i się zasymiluje.

62 Pasieki – wieś w województwie podlaskim.

63 O wizycie rebego ze Słonimia zob. też J. Kotik, Moje wspomnienia, t. 1, s. 202–203.

64 Chodzi o Awrahama Weinberga ze Słonimia – zob. przyp. 36.

65 Orele z Kamieńca – chasyd, miał zostać mełamedem Mojszego, wuja Kotika. Okazało się jednak, że jest chasydem, co nie podobało się Aronowi-Lejzerowi, który był zwolennikiem misnagdyzmu – zob. J. Kotik, Moje wspomnienia, t. 1, s. 89 i nast.

66 Dowid-Icchok – bogaty kamieniecki gospodarz, prowadził w mieście wyszynk z alkoholem – zob. tamże, s. 31–32.

67 O kamienieckiej łaźni zob. tamże, s. 31 i przyp. 158.