Читать книгу Moje Wspomnienia Tom 1 - Jecheskiel Kotik - Страница 11

1 Por. np. opinię Zalmana Rajzena: Z. Rajzen, Leksikon fun der najer jidiszer literatur, t. 3, Wilne 1928–1929, s. 425–426. Mimo pokrewieństwa między dwoma gatunkami literackimi: wspomnieniami i autobiografią, książka Kotika należy do gatunku wspomnień. Nie tylko dlatego, że sam Kotik użył tego określenia. Termin „wspomnienia” sugeruje, że niekoniecznie autor jest głównym bohaterem książki, że jego relacja zawiera także wydarzenia rozgrywające się przed jego narodzinami i że nie postrzega swojej pracy jako klucza do zrozumienia swojego duchowo-intelektualnego świata. Niemniej w twórczości Kotika z łatwością wyczuwalny jest także wpływ XVIII- i XIX-wiecznych oświeceniowych żydowskich autobiografii. O autobiografii w okresie haskali zob. S. Werses, Megamot we-curot be-sifrut ha-haskala, Jeruszalajim 1990, s. 249–260; A. Mintz, Guenzberg, Lilienblum, and the Shape of Haskalah Autobiography, „AJS Review” 4 (1979), s. 71–110; R. Robertson, From the Ghetto to Modern Culture. Autobiographies of Solomon Maimon and Jakob Fromer, „Polin” 7 (1992), s. 12–30; M. Graetz, Autobiography. On the Self-Understanding of the Maskilim, [w:] German Jewish History in Modern Times, red. M.A. Mayer, New York 1996, s. 324–332; M. Moseley, Jewish Autobiography in Eastern Europe. The Pre-History of a Literary Genre, rozprawa doktorska, Trinity College, Oxford University, 1990, zawierająca obszerną bibliografię tego gatunku. „Pamięć” i „pamięć zbiorowa”, w tym żydowska kultura pamięci, zajmują ważne miejsce w badaniach naukowców. Przytoczę tu kilka ważnych prac metodologicznych, istotnych dla powstania pamięci żydowskiej w różnych jej okresach: Y.H. Yerushalmi, Zachor. Żydowska historia i żydowska pamięć, tłum. M. Wójcik, Warszawa 2014; D.G. Roskies, Against the Apocalypse. Responses to Catastrophe in Modern Jewish Culture, Cambridge 1984; tenże, The Shtetl in the Jewish Collective Memory, [w:] tenże, The Jewish Search for a Usable Past, Bloomington 1999, s. 41–66; J. Raba, Between Remembrance and Denial. The Fate of the Jews in the Wars of Polish Commonwealth during the Mid-Seventeenth Century as Shown in Contemporary Writings and Historical Research, New York 1995; Ch. Shmeruk, Yiddish Literature and Collective Memory, „Polin” 5 (1990), s. 173–183; Y. Zerubavel, Recovered Roots. Collective Memory and the Making of Israeli National Tradition, Chicago 1994.

2 Biorąc pod uwagę mnogość literatury na ten temat, ograniczę się do przywołania kilku prac zawierających badania nad różnymi podejściami: L. Marcus, Auto/biographical Discourses. Theory, Criticism, Practice, Manchester 1994; S. Nalbantian, Aesthetic Autobiography, London 1994; C.A. Barros, Autobiography. Narrative of Transformation, Ann Arbor 1998. O teoriach, które wychodzą z założenia o „prawdziwości” pisarza, zob. P. Lejeune, Wariacje na temat pewnego paktu. O autobiografii, tłum. W. Grajewski, S. Jaworski, A. Labuda, R. Lubas-Bartoszyńska, Warszawa 2007. O relacji między autobiografią a prawdą zob. R. Pascal, Design and Truth in Autobiography, Cambridge 1960; J.H. Buckley, The Turning Key. Autobiography and the Subjective Impulse since 1800, Cambridge 1984; J.P. Eakin, Fictions in Autobiography. Studies in the Art of Self-Invention, Princeton 1985.

3 Na temat problematycznego charakteru opisów „miejsc” w literaturze hebrajskiej zob. N. Gowrin, Geografja sifrutit. Darkej icuwan szel arim al mapat ha-sifrut ha-iwrit, [w:] taż, Ketiwat ha-arec, Jeruszalajim 1998, s. 15–25.

4 Więcej na temat Kamieńca zob. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. 3, Warszawa 1882, s. 763–764. O jego społeczności żydowskiej zob. L. Sarid, A Short History of Kamenetz-Litovsk, [w:] Kamenetz Litovsk, Zastawje and Colonies Memorial Book / Sefer zikorn Kamenec de-Lite, red. S. Eisenshtadt, M. Gelbert, Tel Aviv 1967, s. 26–28; Zachor nizkor. Zikaron necach le-kehila kedosza Kamenec Litovsk-Zastawje aszer nehrewa ba-szoa, Tel Awiw 1964; Pinkas ha-kehilot. Polin, red. S. Spector, t. 5, Jeruszalajim 1990, s. 312–315. O historii Żydów na Polesiu zob. tamże, s. 209–218.

5 Pinkas medinat Lita, red. S. Dubnow, Berlin 1929, nr 89.

6 Jewrejskaja encyklopedia, t. 9, Sankt Petersburg 1908–1913, s.189; Enciklopedia szel galujot: sifrej-zikaron le-arcot ha-gola we-edoteha, t. 2: Brest-Litowsk, red. E. Sztejnman, Jeruszalajim 1954, s. 425; Pinkas ha-kehilot…, t. 5, s. 312.

7 Por. uwagi Kotika na początku rozdz. 1, w którym pisze, że w mieście było 450 zarejestrowanych Żydów, co stanowiło jedynie jedną trzecią rzeczywistej ich liczby. W 1847 r. w gubernii grodzieńskiej mieszkało 98 196 Żydów. Zob. J. Leszczyński, Dos jidisze folk in cifern, Berlin 1922, s. 31.

8 Jewrejskaja encyklopedia, t. 9, s. 792–793 (powiat grodzieński, tab. 2).

9 Temat ten opracowała wyczerpująco Kirshenblatt-Gimblett w fascynującym wstępie do nowej edycji Zborowskiego i Herzog, Life Is with People. Od czasu swojego pierwszego wydania w 1952 r. książka ta odegrała istotną rolę w kształtowaniu „uproszczonego, wyidealizowanego obrazu sztetla” (B. Kirshenblatt-Gimblett, Introduction, [w:] M. Zborowski, E. Herzog, Life Is with People. The Culture of the Shtetl, New York 1995, s. IX–XLVIII). Zob. też D.G. Roskies, The Shtetl…; J.D. Klier, What Exactly Was a Shtetl?, [w:] The Shtetl. Image and Reality, red. G. Estraikh, M. Krutikov, Oxford 2000, s. 23–35.

10 Więcej informacji o żydowskim Kamieńcu w okresie międzywojennym zawierają księga pamięci Kamieńca oraz napisana w jidysz książka Falka Zolfa (ur. 1896, w 1927 wyemigrował do Kanady). Zolf pochodził z Zastawia, dzielnicy na przedmieściach Kamieńca, która była położona po drugiej stronie rzeki Leśnej. Swoje wspomnienia z lat dzieciństwa spisał pod wpływem książki Kotika – zob. F. Zolf, Ojf fremder erd, Winnipeg 1945. O Zolfie zob. Leksikon fun der najer jidiszer literatur, red. S. Niger, J. Szacki, t. 3, Nju Jork 1956, s. 530–531; J. Glatstejn, Di lecte fun a dor, „Jidiszer Kemfer” 1027 (1953), s. 14–15.

11 Informacje o Kamieńcu w czasie Zagłady pochodzą z Kamenetz Litovsk… oraz Pinkas ha-kehilot…, t. 5, s. 313–314.

12 Awraham Weinberg ze Słonimia (1802–1883) – cadyk, założyciel słonimskiej dynastii cadyków. Mosze Polier z Kobrynia (1784–1858) – cadyk, założyciel dynastii kobryńskiej.

13 J. Kotik, Forwort cum cwejtn tejl, [w:] Majne zichrojnes, t. 2, Warsze 1924.

14 Jego syn Awrom, który urodził się w 1868 r., twierdzi, że przeprowadzka odbyła się, gdy miał osiem lub dziewięć lat (A. Kotik, Dos lebn fun a jidiszn inteligent, Nju Jork 1925, rozdz. 14, s. 24. Sam Kotik pisze, że mieszkał w Kijowie tylko przez pięć lat (Majne zichrojnes, t. 2, rozdz. 17). O kryzysie gospodarczym na Litwie i migracji na Ukrainę zob. M. Nadav, Pinsk, Tel Awiw 1973, s. 242–244.

15 A. Kotik, Dos lebn…, s. 26.

16 J. Kotik, Majne zichrojnes, t. 2, rozdz. 4.

17 A. Litwin, Jecheskiel Kotik un zajne kawiarnie, „Judisze Neszomes” 4 (1917), s. 2. O Litwinie (1862–1943) zob. Z. Rajzen, Leksikon…, s. 142–146, oraz Leksikon..., s. 94–97. O nienawiści do litewskich Żydów w Warszawie w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX w. zob. np. „Ha-Melic” (1892), 31 stycznia, s. 4–5; S. Salcmann, Min he-awar. Zichronot we-reszumot, Tel Awiw 1947, s. 106–107; E.E. Friedman, Sefer ha-zichronot (1858–1926), Tel Awiw 1926, s. 263; M.J. Freid, Jamim we-szanim. Zichronot we-cijurim mi-tekufa szel chamiszim szana, t. 2, Tel Awiw 1939, s. 13–15.

18 A. Litwin, Jecheskiel Kotik…, s. 2.

19 Tamże, s. 3. O synagodze założonej przez Kotika zob. po przyp. 26. O jego publikacjach dydaktycznych, przede wszystkim w jego broszurce Aseret ha-dibrot li-wenej cijon, Warsze 1899.

20 S. Szrebrek, Zichronot ha-moci laor Szlomo Szrebrek, Tel Awiw 1955, s. 144. Zob. też tamże, s. 159.

21 A. Rajzen, Epizodn fun majn lebn, t. 1, Wilne 1929, s. 214–216. O „malutkiej kawiarni Kotika” wspomina także hebrajski poeta Jaakow Fichmann, który siedział w niej nad „filiżanką kawy” z Szolemem Aszem, Awromem Rajzenem i innymi. Fichmann zauważył, że Kotik „nie był skąpy i dawał jedzenie także na kredyt” (J. Fichmann, Nusach Polin, [w:] tenże, Ruchot menagnot: sofrej Polin, Jeruszalajim 1953, s. 10). O popularności tej kawiarni pisał także Cwi Pryłucki, Wspomnienia 1905–1939, red. J. Nalewajko-Kulikov, tłum. A. Kondrat, Warszawa 2015, s. 57 (Archiwum Ringelbluma, t. 28). O wyjątkowej atmosferze panującej w warszawskich kręgach literackich w pierwszej dekadzie XX w. zob. D. Miron, Bodedim be-moadam: le-dijukana szel ha-republika ha-sifrutit ha-iwrit bi-techilat ha-mea ha-esrim, Tel Awiw 1987, s. 365–381.

22 A. Litwin, Jecheskiel Kotik…, s. 4–5; A. Goldberg, Jecheskiel Kotik (A por werter noch zajn tojt) – cu der charakteristik fun a merkwirdikn leben, „Hajnt” 26 (1921), nr 196, s. 9.

23 J. Kotik, Aseret ha-dibrot…, s. 5–6.

24 A. Litwin, Jecheskiel Kotik…, s. 9.

25 Zob. J. Kotik, Majne zichrojnes, t. 2, rozdz. 16.

26 O historii Achiezera i jego działalności por. L. Kestin, A wichtiker jidiszer jubileum (25 jor ekzistenc fun ‘Achiezer’), „Hajnt” 22 (1913), nr 157, s.5; J. R-n, Di farzamlung fun ‘Achiezer’, „Hajnt” (1914), nr 93, s. 5; Enciklopedia szel galujot: sifrej-zikaron le-arcot ha-gola we-edoteha, red. I. Gruenbaum, t. 1, Jeruszalajim 1953, s. 590–592.

27 Przymierze zawarte z Abrahamem i jego potomstwem dotyczyło obietnicy, że Abraham będzie miał liczne potomstwo i zostanie ojcem królów. Izraelowi miał zostać przekazany na własność kraj Izrael. Znakiem tego przymierza stało się obrzezanie.

28 O krytyce zob. A. Litwin, Jecheskiel Kotik…, s. 3, 29.

29 W 1913 r. Kestin informował, że w trzech towarzystwach (Achiezer, Ezrat Jetomim i Ezrat Cholim) było ok. ośmiu tysięcy członków, a przychody opiewały na 45 tysięcy rubli. Dane o liczbie członków wydają się przesadzone (Kestin nie podał, z którego roku pochodzą), szczególnie w świetle faktu, że w dorocznym spotkaniu Achiezera w 1914 r. uczestniczyło tylko 49 z 729 członków. Zob. J. R-n, Di farzamlung… Warto zauważyć, że Kotik występuje w tym artykule jako urzędnik.

30 A. Litwin, Jecheskiel Kotik…, s. 6–9. O kłótliwości Kotika, często prowadzącej do sporów i rezygnacji z członkostwa w stowarzyszeniach, które sam założył, zob. też A. Goldberg, Jecheskiel Kotik…

31 C. Pryłucki, Wspomnienia... – wspomnienia powstały krótko przed śmiercią Pryłuckiego w getcie warszawskim; H.-D. Nomberg, Noticn – Jecheskiel Kotik, „Hajnt” (1914), nr 82, s. 3. O Cwi Pryłuckim (1862–1942) zob. Leksikon…, s. 224–225; o Nombergu (1876–1927) zob. Leksikon…, s. 160–168.

32 C. Pryłucki, Wspomnienia...; Nun, Dr. Nussbaum un Kotik a chewre, „Der Frajnd” (1920), nr 270, s. 2. Na temat zawiadomienia o spotkaniu założycielskim towarzystwa Moszaw Zekenim, którego członkami zarządu byli Nussbaum, Perec i Kotik, zob. „Der Frajnd” (1911), nr 61, s. 3.

33 „Ha-Cefira” (1921), nr 174. Ogólny przegląd towarzystw opiekuńczych w Warszawie w omawianym okresie zob. J. Szacki, Di geszichte fun jidn in Warsze, t. 3, Nju Jork 1953, s. 172–191.

34 Towarzystwo to założyło w 1898 r. sierociniec, który w październiku 1912 r. przeniósł się do stałej siedziby przy ulicy Krochmalnej 92, gdzie działał nieprzerwanie pod kierownictwem dr. Janusza Korczaka do czasu Zagłady. Zob. Enciklopedia szel galujot…, t. 1, s. 591–592, oraz pod Jecheskiel Kotik. Status stowarzyszenia zob. J. Kotik, Chacat chukej Ezrat Jetomim, Warsze 1900; tenże, Projektirte takones fun der chewre Ezraz Jesojmim, Warsze 1901. Wśród założycieli był też Friedman, zob. E.E. Friedman, Sefer ha-zichronot…, s. 259.

35 Zob. „Jecheskiel Kotik”. W archiwum YIVO (Nowy Jork) znajduje się zezwolenie policji z 4 lutego 1910 r. na zorganizowanie w domu Kotika spotkania w celu omówienia kwestii działalności stowarzyszenia Moszaw Zekenim (Zamlung Szrajber, teczka 2721, nr 100559). O statucie tego stowarzyszenia zob. J. Kotik, Projektirt takones far der chewre Mojszew Zkejnim, Warsze 1910; tenże, Instrukcje far der chewre „Mojszew Zkejnim”, Warsze 1913.

36 Reklamy zaczęły ukazywać się w numerze 117 (5 czerwca 1911). Pytania i komentarze czytelników zostały wydrukowane w kolejnych numerach. Zob. też Di lustrajze cu der kolonje fun Miłosna, „Der Moment” (1911), nr 151, s. 4–5; Wider in Miłosna, „Der Moment” (1911), nr 181, s. 2. O Miłosnej zob. Pinkas ha-kehilot…, t. 5, s. 273–274.

37 C. Pryłucki, Wspomnienia… Szolem-Alejchem sparodiował loterie ukazujące się w warszawskich gazetach i handel nieruchomościami w swoim opowiadaniu Ojfn himl a jarid [Na niebie targ], opublikowanym po raz pierwszy w „Hajncie” (1913), nr 151.

38 H.-D. Nomberg, Noticn...

39 Nekrolog, opublikowany na pierwszej stronie „Der Moment” 14 sierpnia 1921 r., informował, że Kotik miał siedemdziesiąt sześć lat.

40 Rodzina mieszkała na tej ulicy od 1883 r. Zob. A. Kotik, Dos lebn…, s. 70.

41 W żydowskiej warszawskiej prasie pojawiły się krótkie zawiadomienia o śmierci i pogrzebie Kotika. Zob. np. „Ha-Cefira”, 15 sierpnia 1921, nr 174; „Der Moment”, 14 sierpnia 1921 r., nr 185, s. 1–2, oraz 15 sierpnia 1921 r., nr 186 (niepodpisane sprawozdanie z pogrzebu i nekrologi); „Hajnt”, 14 sierpnia 1921, nr 185, s. 3, oraz 15 sierpnia 1921 r., nr 186, s. 4 (sprawozdanie z pogrzebu); „Ha-olam” 10 (1921), nr 48, s. 16 z dnia 26 sierpnia 1921 r. „Hajnt” opublikował nekrolog napisany przez Awroma Goldberga („Kotik”). Nawet dziecięce gazety z Wilna, takie jak „Der Chawer” (sierpień 1921, nr 9, s. 428–429) czy „Grinike Bojmelach” (11 sierpnia 1921, nr 31, s 436–437), opublikowały krótkie nekrologi.

42 Choć w książce jako data publikacji widnieje rok 1913, została ona wydana już na początku grudnia 1912 r. Reklama wydawnictwa A. Gitlina promująca Wspomnienia Kotika ukazała się w „Hajncie” 11 grudnia 1912 r. (nr 274). Recenzja Bal-Machszowesa została opublikowana w „Der Frajnd” 20 grudnia 1912 r., możemy więc założyć, że zapoznał się z książką kilka tygodni wcześniej. Szolem Alejchem otrzymał swój egzemplarz na początku stycznia 1913 r., potwierdzając ów fakt w liście do Kotika wysłanym 6 stycznia. Przesyłka pocztowa z Polski do Szwajcarii musiała zatem iść co najmniej tydzień.

43 Zachowało się siedemnaście listów Szolem Alejchema do Kotika i siedem listów Kotika do Szolem Alejchema. Listy te znajdują się w Archiwum Szolem Alejchema w Beth Szolem-Alejchem w Tel Awiwie (dalej: ASA), sygn. LK 3/1-LK 3/7. Archiwum zostało zdygitalizowane i skatalogowane w Oddziale Rękopisów Biblioteki Narodowej Izraela w Jerozolimie (dalej: BNiUJ), 4° 1481. Listy Kotika znajdują się w teczce nr 808. Niewątpliwie były także inne listy, omawiające kwestie, których brak w zachowanych listach. Ponadto warszawski pisarz Jakub Dinezon w liście do Szolem Alejchema z 21 marca 1913 r. napisał, że widział dwadzieścia dwa listy i pocztówki wysłane do Kotika przez Szolem Alejchema (ASA, sygn. LD-10/101; BNiUJ, teczka 404).

44 Oryginał już nie istnieje. Udało się znaleźć niedatowaną kopię w kolekcji Eljachu Czerikowera w YIVO, teczka nr 735, nr 62300. Opublikowana także w: Szolem-Alejchem, Ojsgewejlte briw, t. 15, Moskwa 1941, nr 183–184; A. Lis, Briw fun Szolem Alejchem, 1879–1916, Tel Awiw 1995, nr 652, 654.

45 Hebrajskie tłumaczenie listów (ASA, sygn. LK-3/5) zob. J. Kotik, Ma sze-raiti. Zichronotaw szel Jehezkel Kotik, tłum. D. Assaf, Tel Awiw 1998, s. 383–384 (list 1).

46 O pracy tej zob. I.D. Berkowic, Ha-riszonim ki-wnej adam, [w:] Kitwej I.D. Berkowic, t. 2, Tel Awiw 1964, s. 304–305, 312; Ch. Shmeruk, Wegn Szolem-Alejchems lecter Menachem-Mendl-serje, „Di Goldene Kejt” 56 (1966), s. 22–55 (o Kotiku, s. 26). Felietony te ukazywały się w „Hajncie” przez dziewięć miesięcy. Następnie zostały zebrane i opublikowane w wersji książkowej w języku jidysz pt. Menachem-Mendl (Nju Jork–Warsze–Win–Jechupec), Tel Awiw 1977, i zostały przetłumaczone na język hebrajski przez Ariego Aharoniego pt. Menachem-Mendel be-Warsza, Tel Awiw 1977.

47 M. Weinreich, 30 umpublikirte briv fun Szolem-Alejchem, „Filologisze Szriftn” 3 (1929), nr 24.

48 Hebrajskie tłumaczenie listu (sygn. ASA, LK-3/6) zob. J. Kotik, Ma sze-raiti…, s. 384–385 (list 2).

49 Bal-Machszowes, Literarisze geszprechn, „Der Frajnd” (1912), nr 277 (ten i pozostałe cytaty). O pozytywnym stosunku Pereca do Kotika zob. też A. Goldberg, Jecheskiel Kotik…

50 W tak krótkiej recenzji Bal-Machszowes z oczywistych względów nie mógł wspomnieć o wszystkim. Jednak także przed wspomnieniami Kotika ukazywały się inne pamiętniki, nie tylko niedokończone powieści biograficzne (jak Szlojme reb Chaims Mendele Mojcher Sforima czy Awiezer Mordechaja Aharona Gincburga. Przykładem autobiografii są wspomnienia Salomona Majmona (po raz pierwszy opublikowane w 1792) i Pauline Wengeroff (1908), rosyjskie pamiętniki Awrahama Jaakowa Paperny i Grigorija Bogrowa, a także dzieła: Moszego Lejba Lilienbluma, Awrahama Bera Gottlobera i Icchaka Hirsza Weissa w języku hebrajskim oraz Eliakima Zunsera i Racheli Fejgenberg w jidysz. O żydowskiej literaturze wspomnieniowej zob. J. Szacki, Jidiszer memuarn literatur, „Di Cukunft” 30 (1925), nr 8, s. 483–488; N. Meisel, Geszichtlecher sztof in der jidiszer literatur (biz der welt-milchome), „Fun Noentn Ower” 1 (1937), s. 71–76.

51 Żądanie Bal-Machszowesa, by „starsze pokolenie” przestało zajmować się takimi „bzdurami” jak zakładanie stowarzyszeń, a zamiast tego zajęło się „pożytecznymi sprawami”, czyli pisaniem wspomnień, znaleźć można w jego recenzji z pamiętnika Cwiego Lipszyca Mi-dor le-dor, Warsze 1901. Zob. Bal-Machszowes, Sekirot u-reszamim, t. 1, Warsze 1912, s. 76–81. Zob. też jego esej Memuarn-literatur, „Szriftn” 3 (1913), s. 58–70.

52 N. Pryłucki, Jecheskiel Kotiks „Zichrojnes” (noticn) 1–6, „Der Moment” (1913), nr 34, 37, 43, 46, 49, 55. O Nojechu Pryłuckim (1882–1941) zob. Leksikon…, s. 216–223.

53 A. Jud [Awrom Judicki], Sirtutim sifrutijim, „Ha-Zeman” (1913), nr 182, s. 3; nr 186, s. 4; nr 193, s. 2–3. O Judickim (ok. 1885–1943) zob. Leksikon…, s. 252–255.

54 A. Einhorn, Amol, „Hajnt” (1913), nr 292, s. 4. O Einhornie (1884–1942), dziennikarzu i publicyście, wówczas na początku swojej literackiej kariery, zob. Leksikon…, s. 72–73.

55 M. Kac, Bibliografje, „Di Cukunft” 18 (1913), nr 9, s. 936–937. O Kacu (1898–1955), znanym krytyku literackim, zob. Leksikon…, s. 357–358.

56 S. Dubnow, „Jewrejskaja Starina” (1913), nr 6, s. 413–414.

57 S. Szrebrek, Zichronot…, s. 158–159.

58 „Dos Lebn” (Warszawa), 20 kislew 5674 (6 grudnia 1913).

59 „Ha-Cefira” (1914), nr 50, 12 marca. Autor Jakub Dinezon pisał podobnie o Szolem Alejchemie po ukazaniu się pierwszego tomu jego wspomnień: „Ciekawi mnie, co Szolem Alejchem może napisać do takiego człowieka, który wydał tyle dobrych wspomnień i napisał tak wiele osobistych przemyśleń (oryginał jidysz, ASA, sygn. LD-10/101; BNiUJ, teczka 404).

60 Tłumaczenie listu (ASA, sygn. LK 3/3) zob. J. Kotik, Ma sze-raiti…, s. 387–388 (list 6).

61 M. Weinreich, 30 umpublikirte briv…, nr 28; Szolem Alejchem, Ojsgewejlte briw, nr 196; A. Lis, Briw fun Szolem Alejchem…, nr 686.

62 Szolem-Alejchem buch, red. I.D. Berkowic, Nju Jork 1958, s. 249, nr 97; A. Lis, Briw fun Szolem Alejchem…, nr 682. List nie jest datowany, a redaktor (I.D. Berkowic) sugeruje, że powstał w listopadzie 1913 r. Jednak, jak widzieliśmy, książka dotarła do Szolem Alejchema dopiero w grudniu tego roku. Nawiasem mówiąc, 13 grudnia Berkowic napisał do Szolem Alejchema (po rosyjsku), pytając, czy „otrzymał już drugą część Kotika?” (ASA, sygn. LB-57/136; BNiUJ, teczka 43).

63 Byli też tacy, którzy chwalili również drugi tom, z Perecem i Litwinem na czele. Perec wspomniał nawet pierwszy tom wspomnień Kotika w jednym z zapisków z serii In Majn Winkel [W Moim Kąciku]. Dziękuję Markowi Mosleyowi za zwrócenie uwagi na ten zapisek.

64 Dawid Kassel (1881–1935) – znany działacz Bundu; pochodził z Mińska. Po ślubie z poetką Sorą Rajzen (siostrą Awroma Rajzena) w 1910 r. przeniósł się do Warszawy, gdzie zajmował się tłumaczeniem i redakcją tekstów. Zob. BNiUJ, 8, s. 84–87; U. Ofek, Leksikon Ofek le-siftnut jeladim, Tel Awiw 1985, s. 568.

65 ASA, sygn. LH-14/35; BNiUJ, teczka 419. Oryginał jidysz trudny do odczytania. Pełny tekst w: J. Kotik, Ma sze-raiti…, s. 54, przyp. 128.

66 A. Rajzen, Leksikon…, t. 3, s. 484. Warto zauważyć, że szczegółu tego brakuje zarówno w pierwszej edycji leksykonu (Warsze 1914), jak i w wersji zaktualizowanej (Nju Jork 1981).

67 A. Cajtlin, Fun frajtog biz frajtog, „Der Tog – Morgnżurnal” (1971), s. 6.

68 Zob. J. Kotik, Ma sze-raiti…, s. 383 (list 1). Kassel, Awrom Kotik oraz rodzeństwo Sora i Awrom Rajzenowie działali w kołach socjalistycznych w Mińsku już w 1904 r.

69 Jackan (1874–1936) był postacią kontrowersyjną, głównie ze względu na swoją arogancję i interesowne podejście do spraw intelektualnych. Promował szund (literatura ludowa i popularna) i bez ogródek ingerował w dzieła pisarzy i dziennikarzy (w tym Szolem Alejchema), którzy publikowali w jego gazetach. Zob. I.D. Berkowic, Ha-riszonim…, s. 261–262, 281–282; Ch. Finkelstein, Hajnt. A cajtung baj jidn 1908–1939, Tel Awiw 1978, s. 27–38; Ch. Shmeruk, Le-toldot sifrut ha-szund be-jidisz, „Tarbiz” 52 (1983), s. 337–339.

70 Zob. przyp. 51.

71 J. Kotik, Ma sze-raiti…, s. 387–388 (list 6). W nekrologu opublikowanym w „Hajncie” 14 sierpnia 1921, w nr 185, znalazła się informacja, że wkrótce mają się ukazać tomy trzeci i czwarty Zichrojnes, opowiadające o ostatnich latach Kotika w Warszawie.

72 YIVO, Archiwum Nigera, Hosafa, Algemejns, nr 363.

73 Zob. J. Kotik, Ma sze-raiti…, s. 56, przyp. 137. Stosunek Nigera do Kotika i jego wspomnień pozostaje niejasny. Nie znaleziono żadnych dokumentów dotyczących tego zagadnienia w archiwach Nigera. Zaskakujące jest również to, że w swojej recenzji Lebn (Di noente fargangenhejt) książki Awroma Kotika Niger nie wspomina, że jej autorem jest syn Jecheskiela Kotika.

74 Jidiszer Folks-Farlag 1, Kijew 1919, s. 9. Osobą, która poleciła mojej uwadze ten rzadki katalog, był Chone Shmeruk.

75 Jidiszer Folks-Farlag, który został założony w październiku 1918 r., zbankrutował w 1920. Jego redaktorem naczelnym był Jakow Wolf Lacki-Bertoldi, a Bal-Machszowes był jednym z członków redakcji i być może poparł opublikowanie książki. Więcej na temat tego wydawnictwa zob. B. Dinur, Bi-jemej milchama u-mahapecha, Jeruszalajim 1960, s. 404–409. O wymogach stawianych jidyszowym publikacjom w Związku Radzieckim w tym okresie zob. Pirsumim jehudim be-Brit ha-Moacot, 1917–1960, red. Ch. Shmeruk, Jeruszalajim 1961, s. 70–76.

76 Umowy są przechowywane w archiwum YIVO, Szadowber Zamlung, teczka 2721, nr 100560–100562. Informacja o zamierzonej publikacji niemieckiego tłumaczenia pojawiła się także w nekrologu opublikowanym w „Der Moment” (zob. przyp. 41).

77 Za pierwsze dwa tomy Kotik otrzymał 2350 marek. Welt-Verlag założony w 1919 r. specjalizował się głównie w literaturze pięknej. W 1921 r. dyrektorem został Alexander Aron Eliasberg, który był niezwykle przychylnie nastawiony do literatury jidysz. Zob. L. Fuks, R. Fuks, Yiddish Publishing Activities in the Weimar Republic, 1920–1933, „Leo Beck Institute Year Book” 33 (1988), s. 422.

78 Klal-Farlag został założony w 1921 r. przez Lackiego-Bertoldiego, który był jednym z założycieli Jidiszer Folks-Farlag w Kijowie (zob. przyp. 75). Być może to on przywiózł rękopis z Kijowa do Berlina i stamtąd skontaktował się z Kotikiem. Klal-Farlag specjalizował się w wydawaniu najlepszych dzieł literatury jidysz, zarówno w oryginale, jak i w tłumaczeniu, głównie z myślą o sprzedaży poza granicami Niemiec. Wydawnictwo było szczególnie aktywne w latach 1922–1923. Zob. L. Fuks, R. Fuks, Yiddish Publishing Activities…, s. 423. Tytuły jidysz opublikowane w 1922 r. zob. tamże, s. 429–430.

79 Do 1923 r. w obiegu znajdowała się waluta zwana marką polską. Ponieważ inflacja była wysoka, kwota nie była tak duża, jak się wydaje na pierwszy rzut oka.

80 Kotik był zaangażowany w przygotowanie drugiej edycji, nawet dodał krótkie wyjaśnienie, dlaczego dołącza list od Szolem Alejchema dotyczący jego książki (list ten miał się znaleźć w planowanym wydaniu kijowskim). Najwyraźniej książka ukazała się przed śmiercią Kotika.

81 Dokument ten zachował się w archiwum YIVO w Nowym Jorku w jeszcze nieskatalogowanych „nowych” skrzynkach przysłanych z Wilna w 1995 r. Umowę podpisał sam Gitlin. Wydaje się, że była to kopia listu do Kotików, której oczywiście nie podpisali.

82 Awrom otrzymał 50 000 marek polskich jeszcze przed 4 lipca 1921 r. Gitlin zobowiązał się do zapłaty pozostałej kwoty do 15 lipca tegoż roku.

83 J.Kotik, Das Haus meiner Grosseltern, tłum. L. Hirsch, Berlin 1936, s. 94. O książce wydanej jako nr 64 w serii Bücherei des Schocken Verlags zob. Der Schocken Verlag, Berlin. Jüdische Selbstbehauptung in Deutschland, 1931–1938, red. S. Schreuder, C. Weber, Berlin 1994, s. 274.