Читать книгу Телерадиожурналистика - Клара Қабылғазы - Страница 4

Жоспар:

1. Дыбыстың қаттылығы.

2. Қаттылық бірлігі – децибел.

3. Дыбыс жылдамдығы.

Адамзат дыбыстар әлемінде, түрлі дыбыстардың ортасында болады. Адам өміріне дыбыстың етене еніп кеткендігі соншалықты сағаттың тықылы, машинаның гүрілі, т.б. сияқты айналадағы тұрмыстық шулар еленбейді. Ал құлаққа сіңіп, үйреншікті болған дыбыстар ортасынан бөліне қалған жағдайда сол дыбыстардың жетіспей тұратындығы аңғарылады. «Радионың өзі – дыбыс искусствосы. Дыбыс – адамның нәзік түйсігіне соғып, ұғым туғызатын эмоциялық құбылыс. Дыбыс өнері өмір шындығын, көркем образдарды естірту арқылы бейнелейді. Бұл оның бейнелеу тәсіліндегі өнердің басқа салалардан ерекшелігі, өзіне тән ерекше сипаты» [32], – деп жазады радио зерттеушісі, профессор Н. Омашев. Демек, радиожурналистикада дыбыстың алатын орны ерекше екендігін ескере отырып, оның табиғи сипатына көңіл бөлінеді. Айналаны қоршаған ортадағы құбылыстар, адамдардың сөздері, дауыстары, құстардың сайрағаны, музыка аспаптарының дыбысы, ағаштардың, жапырақтың сыбдыры, күннің күркіреуі, машинаның гүрілі, т.б. күнделікті кездесетін, адам өмірі үшін қажетті заттар дыбыс шығарады. Дыбыс – ауа тербелісі, толқын. Дыбыс естілгенде белгілі бір көзден шығып, белгілі бір межеге жетеді. Егер дыбыс репродуктордан шықса, оның шеңберін бойлай бекітілген жеңіл диск-мембрана тербеледі. Ал музыкалық аспаптарды қолданғанда, ондағы дыбыс көзі сол аспаптың ішегі, тербеліп тұрған ауа бағаны болып табылады. Адамның есту мүшесі мен дыбыс көзінің арасын ауа бөліп тұрады, яғни естілген дыбыс адамның есту мүшесіндегі жарғақ толқын арқылы тербеліске түседі де, ми қабаттарына дыбыстың берілгені жайлы сигнал түседі. «Дыбыс – кең мағынасында – газ, сұйықтық немесе қатты күйдегі серпімді орта бөлшектерінің толқын түрінде таралатын тербелмелі қозғалысы; тар мағынасында – адамдар мен жануарлардың арнаулы сезу органымен субъективті түрде қабылданатын құбылыс» [33], – деп көрсетіледі «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясында. Адам өмірінде дыбыс толқындарының маңызы және оны зерттейтін ғылым ретінде акустиканың атқаратын рөлі өте зор. Дыбыстың барлық сипатын зерттеу әскери өндіріс саласында, халық шаруашылығын дамытуда, музыка аспаптарын жасауға, т.б. және хабар таратудың жетілген жүйесін дамытуға тиісті үлес қосады. Әсіресе электронды БАҚ-тың қоғамдағы рөлін арттыруда аса қажет. Өйткені дыбыстық әсерлерсіз радиохабарлардың жасалуы мүмкін емес. Дауысты құбылтып, түрлендіріп беру тәсілімен дыбыстық картиналар жасау арқылы электронды хабар берудің сипаты өзгеріске түседі. Ресми маңызды деген хабардың өзін бірқалыпты дыбыспен беру адамның логикалық ойлау жүйесін іске қосқанымен, сезіміне әсер ете алмайды, яғни хабардың эмоциялық ықпалы нөлге тең. Мұндай адам психологиясына әсері жоқ хабарлардың қабылдануы ауыр болғандықтан, тыңдарман аудиториясын тез шаршатып, жалықтырып жібереді. Сондықтан да хабардың мазмұнын ғана емес, эфирден берілу формасы, естілу ерекшеліктері ескеріліп, тыңдаушыны тартып, жетелеп отыруы тиіс. Дәлірек айтқанда, негізгі жүкті көтеретін, басты қызмет атқаратын нәрсе – сөйлеушінің дауыс ырғағы.

Адам даусының ырғақтарын, үн реңдерін қағазға түсіру мүмкін емес. Қағазға жазылған сөз өзінің қосымша бейнелеуші қасиеті – үннен жанды дауыстан айырылады, сол арқылы оның мазмұны да кемиді. Сондықтан да радиохабарларының естілу арқылы жасайтын әсері басқа бұқаралық ақпарат құралдарына қарағанда басымырақ. Дыбыстың таралуына қарай түрлі өлшемдерге жіктеуге болады. Мысалы, адам сөйлеп тұрған кезде шығатын дыбыс 50 дб-ден асса, онда қаттырақ сөйлегені 60 дб немесе 100 д. деп естілуін есептеуге болады. Децибел (дб) – дыбыстың естілуін, таралуын есептейтін бірлік. Аса жақсы акустикалық жарақтандырылған бөлмеде дыбыстың естілу шамасы 0 дб, ал тыныш бөлмеде 30 дб болады. Радио үйінде хабар жасалатын бөлмелер арнайы акустикалық жабдықталған. Естілуі 10 дб-ге тең. Уақыт өтуімен ілесе кеңістікке таралатын тербелістер толқын деп аталады. Дыбыс таралған кезде дененің бір бөлігінен екінші бөлігіне толқын арқылы жетеді. Бүкіл толқын атаулының негізгі қасиеті – олардың физикалық денені тасымалдамай, энергияны тасымалдауы. Біртекті ортада толқындар жарық сәулелер тәрізді түзу сызық бойымен таратылады. Бұлай таралу еркін таралу деп аталынады да, тек ғарышта ғана пайдаланылады. Жер бетіндегі толқындардың таралу сипаты «еркін таралудан» өзгеше болады. Демек, жердегі толқындар «жағалай» таратылады. Биіктеген сайын атмосферада сыну көрсеткіші артады да, рефракция (дыбыс сәулелерінің қиысуы) құбылысы салдарынан радиосәуле жерге қарай ойысады. Ауада таралатын толқындар қума толқын болып табылады. Ауаның дыбыс өткізгіш екенін 1660 жылы ғалым Р. Боиль тәжірибе жасап, дәлелдеген. Ауаның дыбыс өткізу қасиетіне арналған қарапайым тәжірибе: егер электр қоңырауы орнатылған шыны қораптың ішіндегі ауа шығарылып тасталса, онда қоңыраудың дыбысы естілмейді, өйткені өткізгіш ауа жоқ. Егер ауа қайтадан толтырылса, онда қоңырау шылдыры естіледі. Дыбыс сұйық ортада да,қатты ортада да тарала алады. Мысалы,су астындағы адам кеменің есу тетіктерінің дыбысын, тастың тасқа соғылған дыбысын жақсы ести алады. Дыбыс туралы екі ұғым бар: бірі –қоршаған ортада, ауада, суда, т.б. жағдайда жан-жаққа бірқалыпты толқын тәріздес тарайтын тербелістен туатын физикалық құбылыс. Ал екіншісі – есту органдарына дыбыс толқындары арқылы пайда болатын ерекше сезім. Дыбыс табиғатының осындай екіжақты қасиетіне байланысты музыкалық немесе музыкалық емес, естілетін яки естілмейтін, тіпті көрінетін не болмаса көрінбейтін дыбыс деп бөле қарауға болады. Дыбыстың туу табиғаты, таралу жолдары, белгілі бір дененің тербеліс қозғалысына келуінен дыбыс туатындығы және оның толқын түрінде тарайтыны тәжірибеде дәлелденген. Сондықтан да дыбыс толқыны кезкелген толқын сияқты тербеліс амплитудасын (ауқымын), жиілігін(белгілі бір уақыт ішінде тарап үлгеретін толқын санына негізделген) сақтайды. Айналаны қоршаған ауқымдағы, әртүрлі толқындағы дыбыстардың ішінен адам құлағы 16 гц-тен 20 кгц-ке дейінгі жиіліктегі дыбыстарды ести алады. Адамның есту қабілетінен төмен жатқан немесе 16 гц төмен болатын дыбыстар инфрадыбыс деп, ал 20 гц-тен жоғары дыбыстарды ультрадыбыстар деп атайды. Адамға естілмейтін дыбыстарды кейбір жануарлар (жарғанат, дельфин, т.б.) ести алады. Мысалы, мұхитта апатқа ұшыраған кемедегі адамдарға дельфиндер көмекке келген, сонда алдымен аяғы ауыр әйелге көмектесуі инфрадыбыстардың әсерінен болғаны анық. Аталып өткен екі дыбыс та өндірісте, медицинада, қорғаныс ісінде қолданылады. 20-дан 20 мың гц-ке дейінгі дыбыстың кез келген түрін қазіргі дыбыс жазу аппараттары қайталай алады.

Халықаралық комитет радиотолқындарды бірнеше диапазонға бөліп, жіктеген. Алғашқы диапазон – 3 гц-тен 30 гц аралығы немесе толқынның ұзындығы 100 мыңнан 10 мың шақырымға жетеді. Шеткі төменгі жиілік немесе декаметрлік толқын деп аталады. Ол тек ғылыми зерттеулер мен астрономияда ғана қолданылады. Екінші диапазон – шамадан тыс төмен жиілік, 30 бен 300 гц аралығы. 10 мыңнан бір шақырымға жетеді. Мегометр деп аталынады. Онымен су астындағы қайықтармен морзе әліппесі арқылы байланыса алады. Үшінші диапазон – инфратөмен 300 гц-тен 3000 гц-ке дейін, яғни 1000 мен 100 шақырым аралығы. Төртінші диапазон – өте төменгі жиілік 3-тен 30 кгц-ті метрлік деп атайды. Бұл жиілікте жұмыс істеу үшін үлкен антенна, жоғары қуаттылық қажет және ауа райы бірқалыпты болу керек. Сонымен қатар толқындар ұзын, орта, қысқа толқынға бөлінеді. Ұзын толқында радионың бірінші арнасы бойынша берілетін хабарлар және жергілікті радиостанциялардың хабарлары таратылады. Орта толқындар «SOS» беруге, шұғыл шараларды хабарлауға қолданылады. Кейбір жиіліктерде түрлі жергілікті радиостанциялардың жұмыс істеуіне рұқсат етілген. Қысқа толқындар арқылы жер шарының кез келген нүктелерімен байланыс жасауға болады. Әуе кеңістігінде ұшақтарды ұшыру, қондыру сәттерінде де осы жиілік пайдаланылады. Соңғы диапазонға ультрақысқа толқындар кіреді. Бұған бүкіл радиотолқындар жатады. Қысқа толқындарда негізінен көп каналды байланыс орнатылып, телефон, радио, теледидар арқылы кең көлемде хабар таратуға, қабылдауға мүмкіндік туып отыр. Сонымен қатар бұл толқындар түрлі объектілерге дейінгі қашықтықты және бағытты анықтауда, атмосфераның жоғарғы қабаттарының, планеталардың құбылысы жайлы деректер де алуға қолданылады. Радиобайланыста қолданылатын толқындар анықтамасы: ұзын толқын – шақырымдық, ұзындығы – 1-20 шақырым, жиілігі – 148-408 кгц. Қалалы, таулы жерлерде қолдануға ыңғайлы. Ең ұзақ таралуы – 2000 шақырым. Орта толқын – гектометрлік, ұзындығы – 575-187 метр, жиілігі – 535-1605 кгц. Бұл толқын күндізгіге қарағанда түнде жақсы таралады. Демек, алыс қашықтықтарға радиобайланыс көбінесе түнде таралады. Қысқа толқын – декаметрлік, толқын ұзындығы – 90-11 метр, жиілігі – 3,95-26,1 кгц. Бұл толқын көбінесе шетелдерге хабарлар тарату үшін қолданылады. Ғарыштық байланысқа жарамайды. Ультрақысқа толқын – (УКВ – 1, УКВ – 2, ҒМ) метрлік, ұзындығы – 4,6-2,8 метр, жиілігі – 65,9-108 мгц.

ҒМ радиостанцияларының біздің елімізде жұмыс істей бастағанына біршама уақыт болды. Алайда өздерінің жоғары сапалылығымен эфирді жаулап алды. Көптеген үлкен қалалар радиостанциялары осы толқынмен хабар таратады. Секундына 300 мың км/секунд жылдамдықпен таралатын радиотолқындардың жердің бетімен таралатындары – жоғары толқындар деп аталады. Ал әртүрлі бұрыштарға, тұйықтарға таралатын толқын – кеңістік толқындар деген атауға ие. Әуе кеңістігі бірқалыпты емес. Төменгі 10-15 шақырымдағы қабат тропосфера, ал жоғары қабаттағы 500-ден 600 шақырымға дейінгі аралық ионосфера деп аталады. Ауа жай тұрған күйінде электр тогын өткізбейді, ал күн сәулесінің әсерінен ионизация процесі өткен соң ток өткізгіштік қасиетке ие болады. Осы иондану кезінде радиотолқындар бағытына өзгеріс енеді. Олардың мүлде өшіп қалуы, шағылуы, бұрылуы сияқты әсерлері толқынға ион жасайды. Атмосферада неғұрлым иондану көп болса, соғұрлым радиотолқындардың қисаю процесі көбейеді. Ал жердің қисық траекториясына қарай радио толқындар қисық пішін алуы рефракция деп аталса, ал толқын алдындағы кедергіге кездесіп, ол бағытынан бұрылады, яғни дифракция процесі өтеді. Радиотолқындардың шағылуы, жаңғырықтың пайда болуы радиолокацияның негізі болады. Көрінбейтін заттардың тұрған жерін радиотолқындар әсері арқылы анықтау радиолокация деп, ал оған пайдаланылатын құралдар радиолокатор деп аталады. Бұл құралдар көбінесе әскери техникада, көлік инспекцияларында қолданылады. Радиолокацияда радиопередатчиктен антенна арқылы таралған радиотолқын кез келген заттан, әсіресе электр өткізгіш заттардан тез шағылады. Мысалы, ұшақтар, кемелер, су асты қайықтары, т.б., яғни радиопередатчиктің антеннасы арқылы тараған толқын алдындағы объектіден жан-жаққа шағылды, бірақ энергияның бір бөлігі бұрынғы шыққан жеріне қайтып, қабылданғыш антеннаға келеді. Радиотолқынның бір секундтағы жылдамдығы үшін жүз мың шақырымға тең. Қазіргі кезде осы толқын жылдамдығынан да тез ұшатын ұшақ ойлап шығарылып отыр. Әрине, адамзат ой-қиялының шарықтау шегінде тұрған кезеңде электронды техниканың дамуының да заңды құбылыс екені айқын. Радиотолқындар микросекундтарымен яғни секундтық миллиондық өлшемімен өлшенеді, ондай толқындармен жұмыс істеу үшін электронды сәулелі трубкалар пайдаланылады. Егер радиотолқынды пайдалану жөніндегі ғылыми жаңалықтар ашылмаса, дүние жүзін өрмекшінің торындай сымдар басып кететін еді. Сонымен бірге әуе кеңестігінде байланыстар жүйелі жүргізілмейтін, ұшақтардың қауіп-қатерге ұшырамай ұшулары қамтамасыз етілмейтін еді. Дәл осы сияқты су астындағы байланыс, әскери қорғау жұмыстарына да радиотолқындар табысты түрде пайдалануда. «Дыбыстың қарқындылығына байланысты анықталатын дыбыстың субъективті сипаттамасы дыбыс қаттылығы» [34] (Қазақ энциклопедиясы) деп аталады. Бір тонды дыбыстардың қаттылығы әртүрлі болуы мүмкін. Дыбыстың бұл қасиеті тербіліс энергиясы амплитудасымен байланысты. Ал дыбыстың қаттылығы мен амплитудасының аралығында тұрақты байланыс болады. Дыбыстың қаттылығы жөнінде бірі екіншісінен екі есе, үш есе, миллион немесе миллиард есе қаттырақ деп атауға болмайды. Қаттылығы әртүрлі дыбстар туралы біріншісі екіншісінен осынша есе көп қатты емес, осынша бірлікке қатты деп айтылады. Өйткені дыбыстың қаттылық бірлігі – децибел (дц), яғни қаттылық бірлігі децибелмен өлшенеді.

Дыбыс жылдамдығы. Барлық толқын сияқты дыбыс толқыны ондағы тербелістің таралу жылдамдығымен сипатталады. Жылдамдық толқын ұзындығымен және тербеліс жиілігімен байланысты. Дыбыс жылдамдығы әртүрлі ортада түрліше. Температурасы 20 градус °С ауада дыбыс толқындарының жылдамдығы 340 м/сек-қа тең. Басқа орталарда ол басқаша болуы мүмкін. Дыбыс толқындарының таралуы ең алдымен дыбыс жылдамдығымен сипатталады. Мысалы, газдар мен қатты денелердегі толқынның жылдамдығы толқын таралатын ортаның тығыздығы мен сығылу процесіне байланысты болады.

Дыбыс жиіліктері. Егер дыбыс ауада таралатын толқын болса, онда ауа бөлшектері қозғалысқа түскен сайын, дыбыс шығып отыруы керек. Мысалы, адам қолдарын арлы-берлі қатты сермеген кезде дыбыс пайда болады, яғни бөлшектер тербеліске түседі. Бұл жағдайда толқын пайда болғанымен, дыбыс естілмейді. Оның себебі толқындағы тербелістің белгілі бір жиілігінде ғана дыбыс пайда болады, яғни адам сезе, ести алатын дыбыс туады. Ғылыми тәжірибелердің дәлелдеуі бойынша, 20-дан 20000 гц-ке дейінгі жиіліктегі толқынды адамның есту мүшесі арқылы сезіне алады, ал бір секунд ішінде қолды 20 рет сермеу мүмкін емес. Ал келіп жеткен дыбыс толқындағы тербеліс жиілігіндей жиілікпен дыбыс толқындарын туғызады. Олар миға дыбыс сигналы болып жетеді. Дыбыс әртүрлі болады. Әйел дауысы, ер кісі, бала дауысы болып бөлінеді әрі олардың өзіндік ерекшеліктері бар.

Дыбыс тоны. Дыбыстардың естілуіне қарай төменгі, жоғарғы тонды дыбыстар болып бөлінеді. Мысалы, барабаннан шыққан дыбыс төменгі тонды, ал ысқырықтан шыққан дыбыстар жоғарғы тонды болып саналады. Жоғарғы тонды дыбыстарға тербілістің үлкен жиілігі сәйкес келеді. Дыбыс толқынындағы тербелістер жиілігі дыбыс тонын анықтайды. Бір ғана түрлі жиілікте толқын шығаратын ерекше дыбыс көздері болады, бұл таза тонды дыбыс болып саналады. Дыбыстың мұндай түрін шығаратын құрал – камертон деп аталынады. Камертонның көлемі неғұрлым үлкен болса, оны соққанда шығатын дыбыс соғұрлым төмен болады.

Дыбыстың шағылуы. Дыбыс толқыны қандай бір ортада болмасын тарала отырып, белгілі бір уақытта осы ортаның шекарасына жетеді, ал оның соңынан дыбыс жылдамдығы басқа бөлшектерден тұратын өзге бір орта басталады, осындай шекарада дыбыс толқындарының шағылу құбылысы жүзеге асады. Шағылудың себебі шекараға толқын әкелген тербеліс екінші ортаның бөлшектеріне беріліп, өздері жаңа дыбыс толқынының көздеріне айналады. Бұл толқын тек екінші ортаға ғана таралып қоймайды, сонымен бірге алғашқы толқын келген бірінші ортаға да тарайды. Міне, осы процесс толқынның шағылуы деп аталады. Бұл құбылыс жаңғырықпен байланысты. Қандай да бір дыбыс көзінен сигнал беріліп, оның шыққан уақыты белгіленіп, қабылданған мерзімнің арасындағы уақыт өлшенсе, кедергіге дейінгі қашықтықты табуға болады. Ультрадыбыстық толқындар табиғаты жағынан дыбыс толқынына ұқсағанымен адам оны дыбыс тәрізді қабылдай алмайды, өйткені оның жиілігі 20 гц-тен артық. Ондай дыбыстарды қабылдайтын және шығаратын белгілі бір тіршілік иелері бар екендігі ғылымда дәлелденген. Ультрадыбыс толқындарының басты ерекшелігі оларды дыбыс көзінен белгілі бір бағытпен тарататындай етіп бағыттауға болады.

Дыбыстың жұтылуы. Бұл дыбыс энергиясының энергияның басқа түріне қайтымсыз айналу процесі. Дыбыстың жұтылуы жиілікке тәуелді болады. Сондықтан да жоғары жиіліктегі ультрадыбыс пен гипердыбыс қысқа қашықтыққа таралады. Атмосферада, суда және жер қыртысында инфрадыбыс толқындары аз жұтылатын болғандықтан алысырақ қашықтыққа жетеді [35].

Әдебиеттер

Негізгі:

1. Қабылғазина К. Аудиотехника және радиохабарлардың технологиясы. – А., 1999.

2. Машкова Г.Г., Степанов С.И. Основы радиотехники. – М., 1992.

3. Энциклопедический словарь юного техника. – М., 1997.

4. Справочник по радиовещанию / А. Выходецтің жетекшілігімен. – М., 1999.

5. Рытин Э.А. Техника и методика электронных средств журналистики. – М., 1994.

Қосымша:

1. Бродский М. Аудеовидео магнитофоны. – М., 1995.

2. Никонов В. Эксплуатация и применение электронных средств журналистики. – М., 1990.

3. Ворошилов В.В. Техника и технология СМИ. – СПб., 2000.

Түйін сөздер:

1. Радиожурналист оқиға ортасында жүріп, көрген-білгенін тікелей эфирге шығып баяндайды, яғни радиожурналиске сенім күштірек, сонда тележурналиске сенім аз ба?

2. Соңғы жылдары кең қолданысқа ие болған ұялы телефондар радионың мүмкіндігін бұрынғыдан да арттырды.

Пікірталас тудыратын сұрақтар:

1. Дыбыс болмаса да адамзаттың өмір сүруіне болатынын ғалымдар дәлелдепті-мыс.

2. Телерадиожурналистер үшін дауыс басты ма әлде сыртқы көрік басты мәселе ме?

СОӨЖ тақырыптары:

1. Дыбыстың физикалық қасиеттері жайлы.

2. Дыбыстың таралу процестері.

3. Дыбыстың өзіндік қасиеттері туралы.

4. Дыбыстың өлшемдері туралы.

5. Реверберация процесі жайлы түсінік, қолданылуы.

6. Микрофонның қызметі, басты шарты, түрлері, қолданылу аясы.

7. Магнитофондардың қолданылуы, микшерлеу құралы.

Бақылау сұрақтары:

1. Дыбыстың табиғаты, қолданылуы, өлшемдеріне анықтама беріңіз.

2. Радиотолқындарды диапазонға бөліп, жіктеңіз.

3. Реверберацияның қолданылуы.