Читать книгу Үһүйээннэр, номохтор - - Страница 157

Сэргэни улахан гынабын. Былыр-былыргыттан. Мин санаабар, өйдөбүлбэр сэргэ мэнээк баҕана, сүрдьүгэс буолбатах. Саха санаалаах, тыллаах-өстөөх, олоҕор буолбут түгэни бэлиэтээн, санаатын иҥэрэн, түмэн, кэнники хаалынньаҥнарыгар, ыччаттарыгар өйдөбүнньүк буоллун диэн, саха сиэрин-туомун толорон туруорар.

Сэргэни мас, баҕана диэхпин тылым барбат. Сэргэ аата сэргэ. Маны мэнээк тыытыллыбат, алдьатыллыбат.

Кырдьаҕастар этэллэр этэ: «Былыргы дьон өтөҕөр суулла сытар сэргэни, сиэрин-туомун тутуһан туруордаххына, оҥорбут үс улахан айыыҥ боруостанар», – диэн. Ол гынан баран, сиэрин-туомун билиллиэхтээх. Үлүбээй туруору анньан кэбиһиллибэт. Инньэ дииллэр этэ.

Ону санаан, 68 сыллаахха үлэ, сынньалаҥ лааҕырын салайыахпыттан, аан бастаан Акана Улахан Сээйэтигэр, Чкаловтан биир хонон тиийэр сиргэ, Билиргэ, тиийбиппит. Онно 18 оҕону кытта 6 улахан киһи элбэх оту оттоон, олус үчүгэйдик сайылаабыппыт. Уонна онтубут бэлиэтин Улахан Сээйэ биир үтүө сиригэр сэргэ туруорбуппут. Бу сэргэ турар сирин онтон ыла аканалар Оскуола Сэргэлээҕэ диэбиттэр уонна улаханнык сэргииллэр.

Онтон, Ньурбачаан сиригэр кэлэн, 77 сыллаахтан үлэ, сынньалаҥ лааҕырын салайбытым уонна үлэлээтэҕим устатыгар бэрт элбэх оту оттоон, барыта Ньурба оҕолорун илдьэ тахсан. Бу оҕолор үлэҕэ үөрэнэн, улаатан, төлөһүйэн, араас дьону кытта көрсөн, күһүнүгэр киирэллэрэ. Оҕолор даҕаны, төрөппүттэр даҕаны астыналлара. Ол иһин, оҕолорго оннук сэргэ туруорбуппут диэн кэпсээбиккэ, биһиги эмиэ сэргэ туруоруохтаахпыт дэспиттэрэ.

Оҕолорго кэпсээтим, сэргэ диэн мэнээк баҕана буолбатах, элбэх киһи көрөр, онно сэргэ турбут диэн сэһэҥҥэ киирэр. Силигэ сиппит, ойуулаах-дьарҕаалаах, Үрдүк Үөһээ Айыыларга ананар диэтим. Уонна сиэри-туому ситэриллиэхтээх диэтим. Сэргэлэри, сиэрин-туомун толорон, хас сыллаахха оҥоһуллубуттарын, бу сылга төһө от оттоммутун, муҥутаан 430 тоннаҕа тириэрдибиппит, кимнээх оҥорбуттарын суруйан туруортаабыппыт.

Туруорарбытыгар үстүү сүүмэх арыылаах сиэли сэргэ турар оҥкучаҕар түһэртээбиппит, үстүү манньыаты уурбуппут уонна, уот оттон, арыылаах сиэлинэн аһата-аһата, күн тахсар өттүгэр сөһүргэстээн туран, сир-дойду иччилэригэр анаан, Үөһээҥҥи Үрдүк Айыыларга анаан, бэйэм сахалыы алҕаабытым. Дьон барытын ортотугар. Ыалдьыттар кытта бааллара. Уонна туруортаабыппыт.

Сэргэлэр турар буордара икки метрэҕэ тиийэ, тоҥор тиийэ, хаһыллыбыттара. Сэргэ төрдө уотунан хоруордуллубута. Үйэлээх буоллун диэн. Бэйэтин алыыппалаабыппыт. Тоҕустуу курдааһын ойуулаахтар.

Онтон 1983 сылга сайын көрбүтүм, сэргэлэр хайдах эрэ айгыраабыт көрүҥнээхтэр: МТЗ тракторынан, Бөлөрүүс диэн ааттыыр трактордара, сорунан тураннар түҥнэри көтөн сууллара сатаабыттар да, кыайбатахтар. Дьэ, олус абардым уонна айыыны оҥостубут дьоннор эбит дии санаатым. Бу сылга 50-тан тахсалыы оҕо өйө-санаата өйдөбүнньүк буолуо диэн иҥпит сэргэлэрэ эбээт. Дьэ, маны алдьата сатаабыттар. 5 сэргэ. Үс сүүсчэ киһи өйүн-санаатын сууллара сатыыллар. Бу дьоҥҥо араас оҕо баар буолуохтаах. Араас өйдөөх-санаалаах, төрүттээх-уустаах.

Өһүргэс, уһун сутул барыа, онон ааттарын, хаһыакка таһаараргар, ааттаайаҕын. Өс-саас барыа. Ыччаттардаахтар, уруулара да бааллар. Мантан көһөн-көтөн барбат дьоммут биһиги.

Агропромхимияҕа 1985 сылга үлэҕэ киирдим. Онно иһиттим, дьэ, Омолдоон аттыгар сир хорута сылдьыбыт уолаттар эн туруортарбыт сэргэлэргин түҥнэри көтүтэ сатаабыттар да, кыайбатахтар диэн буолла. Хайдахтаах оҥорбуккутуй диэн буолла. Дьэ, сөҕүү-махтайыы итиннэ. Трактор кыайбат диэн.

«Дьэ, ол кимнээҕий?» – диэтим. Герасимов Миисэ, сахалыыта Манзыы. Ону ыйдылар, «Бу турар», – диэтилэр. Үөрэппит уолум.

Бэйэтэ онно, лааҕырга, сылдьыбыт уол. Дьэ, үрдүгэр түстүм. «Туох быһыытын быһыыланныҥ? Ити быһыыҥ сэттээх-сэмэлээх буолуо. Мээнэ баҕаналар буолбатах, ытык сэргэлэр. Көхсүгүнэн бүөлүөҥ», – диэтим. Уолум, дьэ, ыксаата. «Үс буолан сылдьыбыппыт. Мин олох буолбатах. Мин балааккаҕа утуйа сыппытым». «Утуйа сытан хантан билэҕин?» – диэтим. «Барымаҥ диэн тута сатаабытым. Икки тракторы эһэн, илдьэ барбыттара, тылбын истибэтэхтэрэ», – диир. «Ол айылаах хайалара буоллулар?» – диэбиппэр: «Н уонна Б», – диэтэ. «Дьэ, ол дьоннор ханна баалларый?» – диэбиппэр, бэйэтэ ыйаттаан биэрбитэ.

Онтон дьонтон иһиттим, бу Б, эдэр баҕайы киһи, отут биэһэ хаһа киһи, эмискэ ол күһүнүгэр босхоҥ буолбут этэ. Сити астардаҕын күһүнүгэр. Босхоҥ буолбут этэ. Биэс хас сыры-сыллата оҕолоох. Билигин киһи илиитигэр киирбит киһи. Мин саныырбар – ол онтон. Олох муус өлүөр, чэп-чэгиэн сылдьыбыт киһи, кыанар-хотунар баҕайы киһи эмискэ, мас тосторун курдук. Ол күһүнүгэр буолбута. Аны Н. олох эһиннилэр. Ол дьыл олох инбэлиит буолбута. Ыалдьан. Туохтан буолбута биллибэт. Аны, буккуллан, ойоҕун ытан өлөрөр уонна бэйэтин ытыммыта. Ол эһиилигэр дьиэтэ кытта умайбыта. Оттон барсыбатах, буойа сатаабыт уол ыал аҕата буолла, өлүөр баҕайы үөрэ-көтө, үлэлии-хамныы сылдьар.

* * *

Улахан уонна Оччугуй Боллохтоохторго оттуу сырыттыбыт. Икки быраатым, кырдьаҕас саҥаһым бааллар. Күһүөрү, атырдьах ыйыгар, эргэтигэр, киэһээҥҥи омурҕаҥҥа кэллибит. Балааккабытыгар. Онно Кууллаах уола Ыстаппаан тэлиэгэлээх аттаах тиийэн кэллэ. Кэпсэтии буолла. Онтон саҥаһым кэпсэтэ хаалла. Кууллаахтыын. Мин уу баһа киирдим. Уолаттар уот отто хааллылар. Уу баһар сирим кытыытыгар үс сэргэ турбута. Онтум һуохтар. Уубун көрбүтүм, ол һэргэлэрим онно бааллар. Хас да маһы холбуу оскуоманнан саайаннар, биэс хас маһы холбуу һаайаннар, болуот оҥостубуттар. Уу баһар далаһам аттыгар тиксэ сытар онтулара. Саа тыаһаабыта ээ, биһиги от охсо сырыттахпытына. Салла көрдүм, доҕор, мин. Туох ааттаах айыыны-хараны санаабат киһитэй диэтим. Саха майгытыгар баппат быһыы ити. Олох. Уубун баһан таҕыстым. Ыстаппааным налыйан олорор. «Дьэ, саҥаас. Сүрдээх дьоннор сылдьыбыттар. Били үс итиннэ турар кырдьаҕас сэргэлэри, турута тыытан, болуот оҥостубуттар. Арааһа, кус ылбыттар быһыылаах», – диэтим.