Читать книгу 1986. Аргыардаах саас - - Страница 3

– Дьэ, аттанан көрүүм, – диэтэ Иван Данилович, улахан үрүксээгэр тобус-толору өйүө аhын, таҥаhын-сабын, ботуруонун симэн баран, таҥнан тахсаары туран. – Хайа, хотун доҕорум, миигин алгыы хаалыаххын дуу, Баай Байанай мичик гыннын диэн, өттүк харалаах, илии тутуурдаах кэлээр диэн… – Ээ, чэ-чэ, этэҥҥэ сырыт эрэ диибин, сааҕа‑сэпкэ кытаатан сэрэнээр дуу диибин… саамай кылаабынайа ол буоллаҕа дии! – Саргылаана, быар куустан туран, өрө тыыммыта. – Айаҥҥар төhө эрэ эрэйдэнэҕин, онно-манна кэтэhэн-манаhан, үтүhэн-анньыhан муҥнанаахтыыгын! Эчи, бу сүгэhэриҥ да ыарахана сүрдээх, лиhийэн түhэн. Сорох сороҕуттан көҕүрэтэ түhүөххүн сөп эбит.

– Төрөөбүт дойдум, хаан аймахтарым тардыылара күүстээх, онон аара кыратык эрэйдэнэри улахаҥҥа уурбаппын. Кылаабынайа, хайдах эмэ гынан Орто Эбэбин буларым буоллар… – Чэ, эн туох да диэн түөрүйэлээ, адьаhын сыыспыккын – биир эмэтэ бэйэтэ массыналаах киhини булсуоҥ этэ. Эрдэттэн оннук тэриммэккэҕин. Оччоҕо быдан сынньалаҥнык сылдьыаҥ этэ, – дии-дии, Саргылаана кэргэнин куондардаах бэргэhэтин таҥас ыйыыртан ылан биэрдэ.

– Ну, ни-ча-буо! Хайдах эмэ сылдьыллыа. Былырыын бэлэм транспорга, халыҥ хампаанньаҕа да барсаммын улаханнык абыраммакка кэлбитим дии?!

– Оннук баара да… – Саргылаана үрүксээги аҥаар быатыттан өрө тардыhан Иван көхсүгэр сүгэригэр көмөлөстө. – Аата, лиhийэн түhэн ыараабытын! Мин оптуобус тохтобулугар диэри илдьиhэбин дуо? Икки өттүттэн туттахха чэпчэки буолуох этэ? Аны сааҥ баар ээ… Илистэриҥ буолуо.

– Саргылаанам саргылаах айаҥҥа сахалыы алҕаабыта, самнан-охтон биэриэм суоҕа диэн санаа аргыстаах таҕыстаҕым, – диэт, Иван хаатыгар угуллан сылдьар саатын ылан, дьиэтин халҕанын тэлэйэ баттаата.

Күhүҥҥү бүтэй былыттаах, эмиэ да убаҕас туманнаах сарсыарда сөрүүн, чэбдик салгына сайа биэрэн, түөhүн иhигэр кутуллан киирбитэ дьикти үчүгэй этэ. Бэйэтин дойдутугар, дьонугар-сэргэтигэр сылдьан бултуурун саныы-саныы, хас эмэ хонуктааҕыттан сүргэтэ көтөҕүллүбүтэ, сүрэҕэ күүрэн тэбиэлиирэ, сүhүөҕэ мөхсөрө. Өбүгэлэрин куттарын-сүрдэрин иҥэриммит төрөөбүт-үөскээбит төрүт сирин-уотун ураты тардыылаах, умсулҕаннаах буоларын Иван Данилович ол сарсыарда дьиэтиттэн тахсарыгар билэн сөҕө санаата. Кини дойдутугар сылдьыбатаҕа биэс-алта сыл буолан, кэлин хайдах эрэ тэйэ быhыытыйан барбыта. Сайын биирдэ эмэтэ кэргэттэрин илдьэ сир астыы таарыйа Орто Эбэҕэ тахсыан санаталаан ылара даҕаны, айаннарыгар эрэйдэнэллэриттэн саллан, Саргылаанатыгар ол туhунан биир да тылы быктарбата. Бэйэҕэр тырааныспара суох буоллуҥ да, хаста-хаста суол төрдүтүгэр, айан аартыгар хас ааhар массыынаҕа үҥэ‑сүктэ «куоластыырыҥ» чуолкай буоллаҕа эбээт! Аны хаhан, туох массыынаҕа түбэhэн, хайдах айанныырыҥ эмиэ биллибэт.

Иван Данилович, сүргэтэ көтөҕүллүбүт, бүтүннүү өрүкүйэ күүрбүт киhи, үhүс нүөмэрдээх оптуобус тохтобулугар чугаhаан эрэ баран, сүгэhэрин ыараханын дьэ биллэ. Били, кэргэнэ «лиhийэн түhэн» диэбитигэр дылы, үрүксээгэ ыарахана сүрдээх эбит! Иитиилээх ботуруону аhара элбэҕи ылан кэбиспит быhыылаах, ордук ол ыйааhына биллэр буолуохтаах.

Сайсары тохтобулуттан үhүс оптуобус толору дьонноох кэлэн: «Өссө ким баарый?» – диэбиттии, ойоҕоhунан турунан кэбистэ. Хата, манна улахан үтүрүйсүү-хабырыйсыы буолбата.

– На охоту… коо-бах? – диэн көп маҥан таҥастаах нуучча оҕонньоро кээҕинэс куолаhынан, кэлин олоххо утары олорон, Иван Даниловичтан ыйытар.

Онон сиэттэрэн куобахха бултааhын туhунан сэhэргэhэн бараллар. Оҕонньор аҕыйах сыллааҕыта илин, өрүс уҥуор, Чурапчылыыр суолунан Чаачыгый диэн сиргэ табаарыстарын кытта куобахтаабыттарын, бэрт элбэх куобаҕы бултаабыттарын туhунан өрө көтөҕүллэн кэпсээтэ.

– Аны булка барар кыаҕым суох… мин кэмим ааспыта, – диэн баран оҕонньор тыастаахтык өрө тыынан кэбистэ. – Айылҕаҕа сылдьыы, бултааhын диэн улуу дьол… Ону эhиги, эдэр дьон, өрүү өйдүүр буолларгыт уонна оннук дьолго тиксэр кэмнээх-кэрдиилээх. Бу аньыылаах сиргэ туох барыта уларыйа-тэлэрийэ, сүтэ, барана турар буоллаҕа эбээт!..

Иван Данилович Орджоникидзе аатынан болуоссакка оптуобус кэлиҥҥи аанынан, үрүксээгин кыбыттара сыhа-сыhа, арыычча түстэ. Аны ахсыс нүөмэрдээх оптуобуhу күүтэн турда. «Бултааhын диэн улуу дьол!» диэбит били оҕонньор кээҕинэс куолаhа кини кулгааҕар өссө да дуораhыйарга дылы. Ити билигин мөлтөөбүт-ахсаабыт кырдьаҕас киhи туох баар дууhатыттан дьиҥнээх ис санаатын таhыгар таhаараахтаабыта өтө көстөр. Барахсан үтүөкэн, сырдык да дууhалаах, киэҥ-холку көҕүстээх оҕонньор быhыылаах. «Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх», – ити эмиэ олох аhыытын-ньулуунун, үгүс тургутуутун этинэн-хаанынан билбит, мындыр, муударай өйдөөх кырдьаҕас киhи сөҥ, нүhэр тыллара.

Тохтобулга киhи аҕыйаҕа суоҕа да, хас даҕаны оптуобус кэлэн, тохтоон, дьону ылан аасталлар да, кэтэhээччи аҕыйыахтааҕар өссө эбилиннэ. Сүүрбэччэ мүнүүтэ турдулар да, арай ахсыс нүөмэрдээх оптуобус эрэ биллибэт. Аны, кыhайбыт курдук, бүтэй былыттаах халлаан ибиирэн эрэр кэриэтэ, самыырдаан киирэн барда.

Биир түгэҥҥэ үс оптуобус тэбис-тэҥҥэ субуруhан иhэллэрэ көhүннэ. «Однерка!», «Пятерка!». Ол аайы дьон туора-маары сырсыакалаhаллар, үтүөлэhэллэр-анньыалаhаллар… Дьэ, онтон ахсыс оптуобус күлтэhийэн кэлэн хорус гына тохтуурун кытта, айгыраабыт ааннара талыр гына аhылла биэрдилэр. Сонно, муҥхаҕа хаайтаран турбут балык үөрэ муҥха ийэтэ кыратык хайа тардыллыбытынан суксуруhа устан тахсалларын курдук, дьон оптуобус икки аанынан таҥнары кутуллубутунан бардылар. Кэлиҥҥи киhи өссө ситэ түhэ илигинэ да, күүтэн турааччылар ыгыта түсүhэн, үтүрүспүтүнэн, оптуобус ааныгар хатаастан харбыаластылар. Арай, омос көрдөххө, көлө бэйэтэ туох эрэ биллибэт, көстүбэт күүhүнэн дьону түргэн, күүстээх үлүгэрдик иhирдьэ оборон, эҕирийэн, тардан ыларга дылы.

Бу сырыыга Иван Данилович оптуобуска киирэр дьолго тиксэрэ адьаhын кылга ыйана сырытта – сүүнэ улахан сүгэhэрин дьон быыhыгар, онтон аан чанчыгар кыбыттаран, «Тоже мне охотник!» диэн сэнэбил, хадьырыйыы хатыылаах тылларын истэн, саамай тиhэҕинэн син оптуобус иhин булла. Ол кэннэ киниэхэ туох да наадата суох!..

«Максим Аммосов» теплоходка киирэн, оннун булунан, арҕааттан саба охсор ардахтан ньалҕарыйбыт килэгир киэҥ түннүгүнэн араас тутуурдаах, сүгэhэрдээх дьон тиэтэйэ-саарайа туруору кытылы кирилиэhинэн түhэн кэлэллэрин одуулаhа-одуулаhа, санаата хайыы-үйэҕэ кэннигэр – дьиэтигэр-уотугар буолбутун бэйэтэ даҕаны билбэккэ хаалла… Билигин кыргыттара Надялаах Галя номнуо оскуолаларыгар тиийэн, бастакы уруоктарыгар үөрэнэ, боччумуран аҕай тору-толлоччу туттан, бүтүннүү харах уонна кулгаах иччитэ буолан олордохторо. Иван Данилович бу олорон өйдөөбүтэ – дьиэтиттэн-уотуттан хас да хонукка тэлэһийэ барар эрээри, бу сарсыарда оронноругар утуйан буккурата сытар кыргыттарын оройдоруттан сыллаталаан ылбатаҕа, күhүҥҥү курас тыал курдук, курус санаа буолан ханна эрэ кутун-сүрүн дуу эбэтэр сүрэҕин-быарын дуу түгэҕэр сөҥөн сылдьар эбит. Сарсыарда син эрдэ турбута да, санаатыгар бастакы трамвайга хойутуом диэн өрүү тиэтэйэр, ыксыыр курдуга.

Теплоход инники аҥаарыгар биир даҕаны олох ордубат гына киhи бөҕө симилиннэ. Дьороҕор сотолорунан дьыраччы тэбинэн туран уп-уhун тумустарынан үрдүк мэҥэ халлааны олоотуу олорор тойон туруйалар курдук дьирэhэн турар көтөҕөр кырааннар анныларынан оргууй аҕай устан күөгэтэн истилэр. Ардах ибиирэрэ күүhүрбүт. «Илин эҥээргэ ардах хайаан эрэрэ буолла?» – диэн саныы-саныы, Иван Данилович трамвай уҥа эркинин түннүктэринэн хараҕын быраҕан ылбыта – халлаан хараҥа болоорхойунан биир тэҥник сабыллан, бүлүгүрэн, өhөн турар.

Сотору буолаат, дохсун долгуннарынан будулуйа сытар сүрүн үөскэ киирдилэр. «Бултааhын диэн улуу дьол!» диэн тыллар эмиэ дуораhыйар курдуктар уонна ол аайы Иван Данилович өйүн-санаатын өссө ордук өрүкүтэллэр, сүрэҕин-быарын эппэтэллэр. Иннигэр-кэннигэр дьон дорҕоонноохтук саҥаран кэпсэтэллэр. Ол быыhыгар кыра оҕолор саҥалара чаҕаараллар.

Иван Данилович биир сиргэ уhуннук хам хараҕаланан хамсаабакка олорон, устунан нухарыйан барбыт эбит – арай биирдэ көрбүтэ: аттыгар олорор дьоно оннуларыттан туруталаан эрэллэр эбит. Анньыалаhан-үтүөлэhэн тахсан, кэдэҥнии, салыбырыы турар хаптаhын далаhанан мүччү-хаччы үктэнэн, кырылас таастаах үрдүк кытылы буллулар – собус-соҕотох кыhыл оптуобус ойоҕоhунан буолан ыраах ойдом турар.

Дуолан анньыалаhыы, харбыалаhыы оптуобуска киирэргэ буолла.

– Тохтооҥ эрэ бу… кыра оҕону сэрэниҥ!

– Бу бачча үлүгэрдээх элбэх киhиэхэ собус-соруйан соҕотох оптуобуhу ыыталлар… издевайсы гыналлар!..

– Дьахталлар, олус атамааннаамаҥ эрэ… манна эhиги дьиэҕит тэлгэhэтэ буолбатах ээ.

– Ээ, сөпкө этэллэр, бэйэҕит дьиэҕитигэр тиийдэххитинэ эрдэргитин дьаhайаарыҥ!

– Ээ-йиис! Тохтоон эриэххит ээ… дьэ, эhигини даҕаны, хата, дьаhайыах курдукпут. Эhиэхэ баран баттата сылдьыахпыт дуо?!

– Бу сэбиэскэй былаас дьахталлары олус көҥүл-босхо ыытта, олус атаахтатта-таратта.

Ити курдук соҕотох оптуобус кып-кыараҕас, дьобойбут аанын былдьаhааччылар, сэниэлээхтик түhэн ибигирэтэр ардах анныгар туран, кыhыыларын-абаларын бэйэ-бэйэлэригэр тылларынан таhаара сатыы, үтүөлэhэ-анньыалаhа ыгыта түсүhэн эрдэхтэринэ, «Иккис оптуобус кэллэ-э!» диэн хаhыы иhилиннэ. Иван Данилович, дьон кэннигэр турар киhи, ол кэлбит оптуобуска барыан дуу, барымыан дуу быhаарына да илигинэ, дьон халҕаhата төттөрү эҕирис гынан, дьалкыйа хамсаан, кинини ыбылы анньан кыбыппытынан хас да хардыыны кэннинэн хаамтардылар. Хайдах эрэ биир түгэҥҥэ иннэ аhылла түстэ, сонно иннин диэки дьүккүйэн, хата оптуобус ааныгар чугаhаан хаалла. Үтүрүhүү-анньыhыы арыый уҕараата. Кэлин тиhэҕэр таhырдьа биир даҕаны киhи син туран хаалбата – бары симилиннилэр.

Бэс чагда мыраан үөhэ оптуобустарынан сыылларан тахсан, вокзал таhыгар сүөкэннилэр. Арай Иван Данилович көрдөҕүнэ, эдэр уолаттар-кыргыттар оптуобустан ким-хайа иннинэ үтүрүhэ-үтүрүhэ, төлүтэ көтөн тахсан, таас автовокзал үрдүк кирилиэhин диэки бууттара быстарынан тэбиннилэр. Кини, ыарахан сүгэhэрдээх киhи, дьон кэнниттэн автовокзалга киирбитэ, аны хаасса чуолҕаныгар эмиэ туспа моргуордаах-айдааннаах, анньыалаhыылаах уочарат буолбут. Ол аата оройуон киинигэр, Харбалаахха, барааччылар анньыhаллар эбит. Иван Данилович сааhыра барбыт дьахтар кэнниттэн турда да, сотору буолаат, «Харбалаахха билиэт бүттэ!» – диэн иhилиннэ. Сүүрбэччэ киhи, суостаахтык талыр гына сабыллыбыт чуолҕан фанератын диэки кылап-кылап көрбөхтөөн ыла, өссө саараҥнаан турбахтаатылар.

– Ыччаттарбыт күүстэринэн көҥү көтөн, быhа анньан кэбистилэр, билиэккэ син тииhиниэх дьону… – Ханан даҕаны бэрээдэк суох… барыта бардаак!

Ити курдук үс-түөрт дьахтар саҥа таhааран мөҕүттэ турдахтарына, автовокзал иннигэр өссө биир оптуобус, күлтэйэ устан кэлэн, тохтоото. Сонно сорохтор таhырдьаны былдьастылар.

Иван Данилович, билиэттээх дьон, үгэс курдук үтүрүhэ-үтүрүhэ, оптуобуска киирэллэрин билиэккэ тииhиммэтэхтэрдиин эрэҥкэдийэ көрөн туран баран, Харбалаахтыыр суол төрдүгэр барда. Хата, ол саҕана ардах түhэрэ мөлтөөтө, халыҥ былыттаах халлаан арҕаа саҕаҕа дьайҕарыах курдук сырдаан эрэр.

Кини суол төрдүгэр соҕотоҕун турда. Хас даҕаны таhаҕастаах массыыналар кэлэн аастылар – кэбиинэлэригэр бары дьонноохтор. Аны суол төрдүгэр турааччылар үhүөлэстилэр – икки эдэр уол кэллилэр. Өссө чаас курдук хороhон турбуттарын кэннэ, цистернатын ойоҕоhугар «Огнеопасно» диэн суруктаах массыына багдаhыйан кэлэн, оруобуна Иван Данилович иннигэр хорус гына тохтоото. Сонно Иван Данилович, ыарахан үрүксээгин сүкпүтүнэн массыына аанын тутааҕар илиитин тиэрдэн эрдэҕинэ, кэбиинэ аана бэйэтэ урутаан аhылла биэрдэ. Суоппар оройуон киинин ааhан илин диэки салгыы айанныыбын диэтэ. Кини бэрт кудуххай айаннаах, онно эбии элбэх саҥалаах-иҥэлээх, уол оҕо сытыыта-хотуута буолан биэрдэ. Кэпсэтиилэрэ бастаан булт-алт туhунан буолла.

– Дьэ, бу испэр ыксаан, тиэтэйэн аҕай иhэбин. Хайдах эмэ этэҥҥэ айаннаан тиийбит киhи сарсын сарсыардаттан саа сүгэн көрүллүө этэ, – дии-дии, суоппар уол, хаҥас өттүнэн элэгэлдьийэн ааhар сэндэҥэ тыа диэки хараҕын быраҕан ылар. – Бу ардах биhиги суолбутун мыыла оҥордоҕо… онно тиийэммин эрэйдэнэрбин санаатахпына, бирээмэ сүрэҕим ыалдьар. Бука, аакка киирбит Абааhылааҕым сыырын кыайан тахсыбакка, бу түүн сиргэ хонор киhи буоллаҕым буолуо… Чэ, бэйи, ол эрээри олус эрдэттэн санааны түhэрэр сатаммат! Мин да өлүү куобахтарым билигин ханна эрэ сырса сырыттахтара.

– Быйыл эhиги диэки куобах хайдаҕый? Дьон төhө бултаан эрэллэрий? – Иван Данилович туоhуласта.

– Син баар быhыылаах… эдэр уолаттар түүн-күнүс кыайаллар дэhэллэр. Сарсыҥҥыттан маассабай күрэх буолар, турар-турбат барыта турунар, көтөҕүллэр күннэрэ. Бэйэтэ туспа бырааhынньык курдук… – суоппар уол нөрүс гынан кэбиинэтин инники тааhынан халлаан диэки хантас гынан ылла. – Ардахпыт бу манан астан, тохтоон хаалара буоллар, өссө эбэн түспэтэр ханнык!

Массыына кумаҕынан, бытархай тааhынан томточчу кутуллубут дэхси ньуурдаах суол устун биир тэҥ кудуххайдык айаннаан куугунатан истэ. Сотору-сотору араас суол массыыналарын утары ааhаллар. Сирдэрин ортолоон эрдэхтэринэ, ардахтара эмиэ түhэн киирэн барда. Суоппар «хара кырыыстаах» халлааны нууччалыы-сахалыы булкуйан үөҕэн субуруҥнатта уонна: «Ол халлааным истэр кулгаахтааҕа эбитэ дуу, суоҕа дуу?» – бэйэтиттэн бэйэтэ да күлэн кэбистэ.

Суоппар уол Иван Даниловичтан ханна бултуу баран иhэрин уонна ханна тугу үлэлиирин ыйыталаста. Аны сэhэргэhиилэрин тосхоло билиҥҥи олоххо, бэлиитикэҕэ иэҕиллиннэ.

– Биhиги, ыраах тыа дьоно, ити перестройка, уларыта тутуу диэннэрин оччо-бачча өйдөөбөкккө олоробут ээ… Оо, дьэ, ол эрээри ханныгын да иhин, били, хойуу хаастаах оҕонньорбут эрэйдээх наhаалаахтаабыт эбит, олус кыаммат буолан баран, аҥаардас уордьан-мэтээл хомуйа эрэ олорбут курдук эбит дии? Кыыhа да кыыс аххан, күтүөтэ да күтүөт үс кырыылааҕа. Били, «Сулус күтүөтэ Чолбон диэммин» диэбиккэ дылы дьон буолан биэрдэхтэрэ. Талбыттарынан, бэйэлэрэ билэллэринэн дьаhайан, бас-баттах баран, норуот баайыгар-дуолугар көҥүл күөнэхтээн, Омоллоон олоҕор, Дьэргэстэй ыhыаҕар олордохторо, – суоппар уол чыпчырынан баhын быhа илгистэн кэбиhэр.

– Ол туhунан барытын биhиги кэнниттэн эрэ истэбит, соhуйабыт-өмүрэбит, – диир Иван Данилович, күлэ-күлэ. – Ол кэннэ сэбиэт былааhын норуот былааhа дии сырыт! Барыта тылга эрэ, барыта көрүнньүк, албын, хараҕы баайыы!

– Ээ, кэбис, доҕоор, наhаа инньэ диир сүрэ бэрт буолаарай… Оттон син сэбиэскэй былаас үтүөтүнэн бу кыра норуоттар киhи-хара буоллахпыт дии? Бачча сайдан хайаан… – Сайдыы баар эрээри, өссө үчүгэйдик, өссө күүскэ сайдыахтаах этибит, быдан ырааппыт буолуохтаах этибит.

– Мин, көннөрү киhи, көрдөхпүнэ, биhиги билигин даҕаны куhаҕана суохтук олоробут ээ.

– Ол эн санааҕар оннук… Дьиҥинэн, бу Саха сирин курдук айылҕа сүҥкэн баайдаах сир олохтоохторо «куhаҕана суохтук» эрэ буолбакка, дьиҥ кыахтаахтык, баайдык-дуоллук олоруохтаах этибит.

– Оттон эhиги, үөрэх-хаар үрдүгэр, киин сиргэ сылдьар дьон, дьиҥин билэн-көрөн эрдэххит, бу биhиги диэн баара дуо?

– Дойдубут ааспыт историятыгар, бу тутулбутугар олус улахан туорааhыннар, алҕастар бааллар эбит. Сэбиэскэй былааhы олохтооhунтан, гражданскай сэрииттэн саҕалаан барыта олус хабырдык барбыт. Барыта диктатура, күүhүнэн бүк баттааhынынан быhааран олоруу, утары көрбүтү умсары охсуу. Репрессиянан төhөлөөх дьон үтүөтүн суорума суоллаабыттара буолуой?! Биhиги ону барытын кэлин истэбит. Ааспыт историябытын өйдүүргэ дьон-норуот хараҕын аhыллыыта диэн саҥардыы саҕаланан эрэр… Уматык тиэйэр массыына дьэхси ньуурдаах, көнө сүрүннээх суол устун биир тэҥник айаннаан тигинэтэн истэ. Ардах сэниэтэ суохтук ибиирэр.