Читать книгу Көһөрүллүү - - Страница 5

Хаар ууллан, сир ийэ күүтүүлээх күөх кырыс ньээкэ ото бытыгырыырын кэтэспиттии, сааскы киэһэ нусхайа иһийбит. Алаас илин баһыгар дьиэлэр көстөллөр. Бу Чурапчы оройуонун соҕуруу өттүгэр Мэҥэни кытары ыксалаһа сытар Хайахсыт нэһилиэгин «Түмсүү», «Буденнай», «Крупская», «Пушкин» уонна «Социализм суола» холкуостар түөлбэлээн олорор сирдэрэ. Оһохтор үөлэстэриттэн күөх буруо оргууй үөһэ сыыйыллар. Тоҕо эрэ тиэргэҥҥэ оҕо-уруу саҥата чаҕаарыйбат, сандал сааһы уруйдуур күөрэгэй тойуга дьурулаабат. Туох эрэ көстүбэт ыарахан тыын бүрүүкээн, Хайахсыт үрдүнэн сабардаабыкка дылы. Ол саас ньиэмэс халабырдьыттара Сэбиэскэй Сойууска түөкүннүү саба түспүттэрин биир сыла туолара чугаһаан турара.

Ньукуус дьоно, «Түмсүү» диэн холкуоска холбоһон, Майыы Арыылааҕар олороллоро. Оччолорго Ньукуус уон үстээх-түөртээх, чороччу улаатан эрэр уол этэ. Быраата Туллук оскуолаҕа киириэхтээҕэ. Балта Күннэй үстээҕэ-түөртээҕэ, эдьиийэ Аанчык оскуоланы туйгуннук бүтэрэн, ол сайын үөрэххэ туттарса куораттыахтааҕа. Убайа Сүөдэр, сүүрбэтин ааспыт эр бэрдэ, сааскы түбүктээх үлэ кэннинээҕи киэһэлэргэ сытыы саха быһаҕынан мончуук төбөтүн кыһара. Сүөдэр кэргэнэ номоҕон, кэрэ сэбэрэлээх Күөрэгэй оҕо күүтэрэ, ол да буоллар хотуна Өрүүнэлиин холкуоска ыанньыксыттыыра. Аҕата Баһылай, биэс уонун ааспыт аҕамсыйа барбыт киһи, оһох кытыытыгар табахтыы олорон, уола сатабыллаахтык туттарын сэмээр көрөн олороро. Эһэтэ Лөгөнтөй кэтэҕэриин ороҥҥо ырааҕы тугу эрэ толкуйдуурдуу мунчаарбыт сирэйдээх кэтэх тардыстан сытара. Ийэтэ Өрүүнэ Күннэй этэрбэһин уллуҥун абырахтыыра. Бары саҥата суох, арбы-сарбы буолбут көрүҥнээхтэрэ. Арай сөп-сөп Күннэйдээх Туллук ону-маны ыйыталаһан чаҕаарыhаллара:

– Убаай, убаай, бу оҥорон испит ат оонньуургун ситэр эрэ, Ньукуус эйигин сотору ыраах ханна эрэ барар диэбитэ дии.

Туллук долбууртан ат оонньуурун ылан, Сүөдэргэ аҕалан уунна.

– Ок, бырааппар ситэрэн бөҕө буоллаҕа дии, Хата, Туллук, мэ, бу мончууктары илдьэн итиннэ оһох кэннигэр таһан, сааһылыы уурталаан кэбис, эһэҥ Лөгөнтөй кэлин ситэриэҕэ.

Инньэ диэт, аты ылан, кыһан кылбаҥнатан барда. Ньукуус бырааттаах балтын кытары, оһох уотугар килбэҥниир сытыы быһычча, хатыҥ мастан элийитэ быһар биититтэн оонньуур мас ат өссө тупсаҕай көрүҥнэнэн чочулларын астына көрөн турдулар. Туллук, ордук улахан дуоһуйууну ылан, астына кэтэстэ. Сүөдэр оҥоһугун бүтэрэн, кыра мааны быраатын сүүһүттэн сүр сымнаҕастык сыллаан ылаат :

– Туллук, мин барбытым кэннэ бу аккынан дьоҥҥор отто-маста тиэйсэн көмөлөһөөр эрэ, доҕоор, – дии-дии, аты кэтэһэн чөрөллөн турар быраатыгар Туллукка туттарда.

– Сөп, сөп. – Туллук үөрүүтүттэн өрүтэ ыстаҥалаан ылла. – Мин бу атынан Ыстаалыҥҥа ыалдыттыы ойутуом.

Дьиэлээхтэр Сүөдэр, күүстээх үлэ быыһыгар хаһан быыс булан, итиччэ сиэдэрэй ат оонньууру оҥорбутун сөҕө, хайгыы көрдүлэр.

Халлаан киэһэрэн, хараҥара быһыытыйда. Арҕаа кытара киирэн эрэр күн өһөх кыһыл кылдьыытын кырыйа үөһээнэн үөр туруйа турууктуу дайан эрэрин көрөн, Ньукуус Сүөдэрдээҕи таһырда ыҥырда. Сүөдэрдээх Күөрэгэй тахсан, дьиэ үктэлигэр куустуһан туран, саҥата суох туруйалары одууластылар. Ньукуус:

– Барахсаттар, ыраахтан ыран-быстан, хантан эрэ иһээхтээтилэр? Дьоҥкуудай эбэҕэ түһэн, сынньанан ааһаллара буолуо, намтаан эрэллэр.

– Арааһа арҕааттан тэргэн сэрии дүрбүөнүттэн, уот кутаа суоһуттан күрэнэн, дойдуларын ахтылҕанын туойа турууктаан эргилиннэхтэрэ, – Күөрэгэй оргууй ботугураата. Чочумча саҥата суох, борук-сорукка далбаатаһар үөр туруйалары харахтарын далыттан сүтүөр диэри одуулаан турдулар. Аанчык тахсан, дьонун киэһээҥҥи чэйгэ ыҥырда. Бары дьиэҕэ киирэн, миэстэлэрин булуталаан, ибири-сибири чэйдээтилэр, онтон оннуларын булунан, утуйардыы оҥоһуннулар. Арай ийэлэрэ Өрүүнэ эдэр кийиитин Күөрэгэйи кытары кыраһыын лаампа уотугар Сүөдэр сарсыҥҥы айаныгар өйүө бэлэмнээн таҥаһын-сабын бэрийдилэр. Сотору бүтэн, кыраһыын уота умуллан, дьиэ иһигэр түлэй түүн бүрүүкээбитэ.

Быыс кэннигэр Күөрэгэй Сүөдэрин, оо, хаһан да ыыппатарбын диэбиттии, ыксары кууһан сытар.

– Сүөдэр, биһиги хайдах буолабыт? Лөгөнтөй быйыл сайын өссө улахан кураан сатыылыа диир. Эн сарсын аармыйаҕа бараҕын, сэгэриэм, туох-туох буолар, – оргууй хараҕын уута халыйан кэлбитин Сүөдэр сэрэнэн сото-сото:

– Күөрэгэй, доҕоччуок, дойдубун, дьоммун көмүскүүр ытык иэһим буоллаҕа дии. Көрөөр, сотору эргиллэн кэлиэҕим, дьоллоохтук олоруохпут, оҕо бөҕөтүн төрөтүөхпүт. Биһиги да алааспытыгар өҥ дьыллар кэлиэхтэрэ, – Сүөдэр Күөрэгэйин сүр сымнаҕастык кууһан, уураан ылла. Күөрэгэй арыый уоскуйа быһыытыйан, сэгэрин кулгааҕар сыста түһэн:

– Доҕоор, ыл, бигээн көр эрэ, эн уураабыккар хайдах эрэ бэрт дьиктитик мөхсөн ылла, аҕатын саҥатын истээхтиир быһыылаах, – диэн сипсийдэ. Онуоха Сүөдэр күүстээх үлэттэн чэрдийбит модьу ытыһынан Күөрэгэйин иһин оргууй имэрийэн көрдө, онтон истиҥник мичээрдээт:

– Тыый, хамсыыр дии. Күөрэгэй, олох харыстана сырыт, тоҥоойоххунуй-хатаайаххыный. Этэҥҥэ буолар ини.

– Сэгэриэм, эн эрэ этэҥҥэ буол, сураҕа олус сүрдээх, суостаах сэрии дииллэр дии. Биһиги, манна тыылга хаалар дьон, этэҥҥэ буолуохпут…

Тапталлаахтар түлэй бараан, арахсар бүтэһик хараастыылаах түүннэрин аймаабакка, харыстаан, кэлэри, кэрэни эрэ ыралана, хойукка диэри ботур-ботур кэпсэтэ сыппыттара.

Оттон Туллук Сүөдэр бэлэхтээбит атын бобо кууһан сытан, тугу эрэ, оҕо саас дьоллоох түгэннэрин түүлүгэр көрөн, минньигэстик мичээрдээн, саҥа таһааран күлэн ылан баран, салгыы утуйан, муннун тыаһа буккураабытынан барбыта.

Ыам ыйын 15 күнэ үүммүтэ. Үөһэ күн уотуттан кубарыйбыт былаахтаах холкуос кэнсилээрийэтин дьиэтин иннигэр дьон-сэргэ атаарыы миитинигэр мустубуттара. Бүгүн Хайахсыт нэһилиэгин тоҕус чулуу ыччаттара иккис хомуурга бэбиэскэ тутан, арҕаа фроҥҥа аттанаары, ботуоҥкаларын сүгэн, стройдаан тураллар. Бары лиҥкинэһэн, талбыт курдук күөгэйэр күннэригэр сылдьар туруу эр бэртэрэ. Кинилэр дьиппиэрбит сирэйдэригэр булгуруйбат кытаанах санаа көстөрө. Нэһилиэк олохтоохторо саха дьонун сиэринэн ыччаттарын харыстаан, аһара аймаммакка, кыана туттан турбуттара. Оройуонтан тахсыбыт байыаннай таҥастаах киһи уонна нэһилиэк бэрэссэдээтэлэ Уйбаан Бөтүрүөбүс мустан турар дьоҥҥо сэрии тыҥааһыннаах сводкатыттан иһитиннэрии оҥордулар. Онтон байыаннай таҥастаах киһи эмискэ: «Равняйс! Смирно!» – диэн хамаандалаан сатарытта уонна полевой суумкатыттан испииһэги таһааран, биир-биир ааттаталаан субурутта:

– Илларионов Николай!

– Баарбын!

– Марков Илья!

– Баарбын!

– Софронов Дмитрий!

– Баарбын!

– Решетников Егор!

– Баарбын!

– Кондратьев Николай!

– Баарбын!

– Прокопьев Федот!

– Баарбын!

– Барашков Василий!

– Баарбын!

– Протодьяконов Федор!

– Баарбын!

– Флегонтов Игнат!

– Баарбын!

Итини барытын чуумпуран истэн турбут ийэлэр, эдэр кыргыттар, оҕолор долгуйан суугунаһа түстүлэр. Байыаннай таҥастаах киhи:

– Аттаргытыгар! – диэн хамаанда биэрээтин кытары атаарааччылар, тоҕо сууллан, уолаттар диэки былдьастылар.

Ньукуустаах Туллук Сүөдэргэ сүүрэн тиийдилэр. Сүө- дэр Ньукуус илиитин эрчимнээхтик ыга тутаат:

– Ньукуус, быраатым эрэ буолларгын, саҥаскын олох харыстаан, көрө-истэ сылдьаар, – диэт, Туллугу, Ньукууһу төбөлөрүттэн имэрийтэлээн ылаттаабыта.

Өрүүнэ уолун оргууй нөрүччү тардан сүүhүттэн сүр сахалыы сыллаан ылан баран, ытамньыйарын кыатана сатаата. Сүөдэр Күөрэгэйин, аргыый кууhан ылан, иэдэһиттэн сыллаата. Күөрэгэй оҕо күүтэ сылдьар буолан, уйарҕаабытын кыатаммакка саҥа таһааран ытаан, хараҕын уута сарт түстэ. Баһылай уолун кэтит дараҕар санныттан кууһан ылла, Лөгөнтөй кырдьаҕас сиэнин сүүһүттэн сыллаат: «Саалаахтан самныма, охтоохтон охтума», – диэн алгыы хаалла. Ити атаарыы аймалҕанын быһа баттаан, байыаннай таҥастаах киһи чөллөркөй куолаһынан өссө ордук саталаахтык:

– Аттаргытыга-ар! – диэн хаһыытаан бытарытта.

– Сүөдээр! Сүөдэриэм! – Күөрэгэй бу тапталлаах кэргэнин, сэгэрин сэрии уот-кутаа толоонугар, баҕар, бүтэһиктээхтик атааран эрэрин аччыгыйкаан күүтүүлээх киһичээниниин курдаттыы сэрэйэн, сүрэхтэрэ толугуруу мөхпүтэ. Аанчыктаах Өрүүнэ харааһынналлар да туттунан, кийииттэрин уоскута сатаабыттара. Ити аймалҕантан уйуһуйбут аттар кистээн дьириһитэллэрэ, киһи этин сааһын атытан, дьон-сэргэ уйулҕатын ордук долгуппута. Сэриигэ барааччылар аттарын миинитэлии охсон, уунан туолбут харахтарын кистии туттан, тус арҕаа сиэллэрэ турбуттара. Аттар туйахтарын анныттан тураҥ буор өрө күдээрийэн, үөһэ халлааҥҥа харбаспыта. Хаалааччылар бу ыарахан күннэргэ баар суох эрэнэр, инники күөҥҥэ сылдьар ыччат дьоннорун сайыһа, аймана, Дьоҥкуудай арыы тыа кэтэҕэр киирэн сүтүөхтэригэр диэри далбаатыы турбуттара.

Сэрии, оо, аан дойдуну атыйахтаах уулуу үлтү ытыйбыт уодаһыннаах, хара кырыыстаах сэрии, бу саха чулуу ыччаттарын уот-кутаа холоруккар үлтү ытыйан, төһөлөрүн-төһөлөрүн төрөөбүт төрүт түөлбэлэригэр төнүннэрэриҥ буолла…