Читать книгу Түҥкэтэх ырай - - Страница 2

«Мин оҕо сылдьан Саха сирэ баарын букатын билбэт да, истибэт да этим. Бэйэм Одесса диэн кэрэ куоракка төрөөбүтүм. Оо, ол билигин да мин түүлбэр киирэр – кыараҕас уулусса, тапталлыбыт туой лоскуйдарыттан оҥоһуллубут кырыыһалаах кирпииччэ дьиэ, аһаҕас түннүк, герань сибэккитэ уонна ийэм. Мин аатым, дьиҥэр, Марисель диэн этэ, ону манна кыайан ааттаабат буолан Маня дииллэр. Ньиэмэстэри кытта сэрии иннинэ олус бэркэ олорбуппут. Сэрии саҕаланарын кытта аҕабын аармыйаҕа ыҥырбыттара. Кини аптекарь этэ, онон тугу кыайан сэриилэһиэй, сотору өлбүтүн туһунан сурук туппуппут. Убайым Клим иккис сылын артыыс үөрэҕэр үөрэнэрэ. Биһиги дьиэ кэргэн бары музыканан үлүһүйэрбит. Тоҕо диэтэххэ, эһэм аатырбыт скрипач этэ. Оттон ийэм бэйэтэ арфа диэн кэрэ тыастаах инструмеҥҥа оонньуура. Миигин кып-кырабыттан рояльга оонньуурга үөрэппиттэрэ.

Клим араас инструмеҥҥа барытыгар дэгиттэрдик оонньуура, онон консерваторияҕа тута киирбитэ. Сэрии буоллаҕын үһүс сылыгар, артыыстары кытта фроҥҥа бара сылдьан, сураҕа суох сүппүтэ. Мин оччолорго уон тоҕус саастаах этим, оскуола кэнниттэн үөрэххэ киирэр кэммэр сэрии буолан хаалан, тута таҥас тигэр баабырыкаҕа үлэлэтэ ыыппыттара. Түүннэри-күннэри фроҥҥа таҥас тигэрбит. Арай биирдэ икки сменаны быһа үлэлээн баран дьиэбэр кыратык утуйа түһээри кэлбитим, аҕам барыаҕыттан тыаһаабатах ийэм арфата оонньуур. Акаары санаабар, аҕам кэллэҕэ диэн, дьиэҕэ көтөн түспүтүм, ийэм биир байыаннай таҥастаах киһи иннигэр хойуу баттаҕын ыһан баран, арыгы истэҕинэ буоларыныы, күлэ-күлэ, арфаҕа оонньуу олорор. Кини сүрдээх кыраһыабай дьахтар этэ, онон эр дьон харахтара арахпакка хатанара. Киһи мин киирбиппэр ойон туран тоҥхох гынна, оттон ийэм ымыр да гыммата, оонньообутун курдук оонньуу олордо. Тута хоспор аастым. Кыыһырбыт уохпар ааны тааһа салыбырыар диэри күүскэ бырахтым. «Аҕам уонна убайым өлө сыттахтара, оттон кини итинник… Оо, аҕам муҥнаах хайдахтаах курдук кинини таптаан таҥара оҥосторой, оттон кини… Ол иһин миигин иккис симиэнэҕэ ыыппыт эбит дии, манна ити киһилиин күүлэйдээри. Мин өллөхпүнэ эмиэ кыһаллыа суох…» дии санаан, абаккабыттан ытаан сыҥырҕыы сытан, устунан утуйан хаалбыппын. Арай ким эрэ баттахпыттан соһон сиргэ түһэрбититтэн уһуктан кэлбитим, итирэн хаалбыт ийэм ытаабыт-соҥообут сирэйэ көстөн ааста, уонна:

– Кини оннугар эн барбытыҥ буоллар, эн!!! Мин оҕом ханна эрэ хаайыы тымныы муннугар өлөөрү сыттаҕа, онтон эн манна сылаас ороҥҥо сытыахтааххын!!! Өссө кыыһырбыт буола-буола. Оҕом туһугар сыалай батальону да кытта күүлэйдиэҕим, ону эн өйдүөҥ суоҕа, акаары!!! – диэн ытыыр икки, ынчыктыыр икки ардынан, миигин кырбыы-кырбыы, кыбдьырынар. – Билэҕин дуо, акаары, кинини ньиэмэс билиэниттэн босхолоон баран ытан кэбиһээри гыммыттарын арыычча алы гыннаран ыраах Сибииргэ хаайыыга ыыттарбыттарын? Ону ким оҥордо? Ити эн сиргэнэр киһиҥ!!! – сарылыы-сарылыы, аан диэки ыйар.

Итирик киһи көһүүн хамсаныытыттан сылбырҕатык куотан таһырдьа ойдум. Ийэм тугу туойарын билээри театрга сүүрэн иһэн, Клим итинник дьылҕаламмытыгар ийэм миигин буруйдуурун дьиктиргии санаатым, дэлби хомойдум. Театр биһигиттэн чугас этэ уонна иккис дьиэбит курдуга. Эһэм, ийэм, убайым бары бу дьиэттэн быкпаттара, онон харданы мантан буларбар бүк эрэнэрим. Ытаабытынан театр администраторыгар тетя Софаҕа саба түстүм.

– Клим туох буолбутуй? Уонна ийэм онно тоҕо миигин күтүрүүрүй? – диэн ытыырым быыһыгар ыйытабын.

Тетя Софа, эр киһилии улахан илиитинэн миигин имэрийэ-имэрийэ:

– Клим олус талааннаах уолчаан этэ. Оттон эн аҕаҥ курдуккун… Убайгын таҥнарыахсыт диэн Сибииргэ хоту хаайыыга ыыппыттар. Ийэҥ ол иһин кыһыытын таһаарар. Дьиҥэр, ытарга уурбуттарын маннааҕы хамандыыр көрдөһүү түһэрэн ыппатахтар, – диир.

– Онно мин туох буруйдаахпыный?

– Талааннаах киһини судургу киһитээҕэр ордук аһыйаллар. Клим эһэтин туйаҕын хатарыа хааллаҕа дии… Чэ, итинник курдук… – тетя Софа бэйэтэ да мунаахсыйан саннын ыгдаҥнатар.

Ити күнтэн ийэм миигин абааһы курдук көрөр буолла. Рояльга оонньоору гыннахпына, «бездарь!» диэн хос хайа баҕарар муннугуттан хаһыытыыр. Остуолга да олордохпуна, туора көрөн олорон аһыыр. Ханна да барыым-кэлиим, букатын кыһаммат. Онтон сылтаан музыкабын букатыннаахтык бырахпытым.

Сэрии кэнниттэн ийэм улаханнык ыалдьан сыттаҕына сурук кэллэ. Ол Клим суруга этэ. Кинини босхолообуттар уонна Дьокуускайга музыкальнай оскуолаҕа учууталынан ылбыттар. Куораттан ханна да барбат гына боппуттар. Ону ааҕаат, ийэм миигин онно бар диэн олордубат да, туруорбат да буолла. Бэйэтэ арыычча сытар. Ол курдук түһээн да көрбөтөх дойдубар айаннаабытым. Өр да өр айаннаан, оччолорго куоракка да майгыннаабат Дьокуускайы булбутум. Клим миигин киһи билбэт киһитэ, буор иһээччи буолан көрсүбүтэ. Уопсайга кып-кыра хоско симиллэн олорбуппут. Мин почтаҕа телеграфистканан үлэлии киирбитим. Онон син ас-таҥас булунар кыахтаммыппыт.

Арай биирдэ түүн хоспут аанын дибдийбиттэригэр туран көрбүтүм, биир байыаннай таҥастаах саха уола ис ырбаахынан турар убайбын кытта тугу эрэ ботур-ботур кэпсэтэллэр. Быһыыта, кинини бэрэбиэркэлии киирбит.

Мин быыс кэнниттэн тахсан кэлбиппэр:

– Бу дуо балтыҥ? – диэн ыйытта.

Онтон тохтуу түһэн баран мин докумуоммун көрдөөн ылла Уол сэриигэ сылдьыбыт быһыылааҕа, тыла-өһө олохтооҕо, туттара-хаптара холкута хайдах эрэ миигин биһирэппитэ.

Тахсыбытын кэннэ убайым:

– Ити арыычча киһилии милииссийэ. Атын буоллар эйигин манна олордорбун бобуохтаах этэ. Хата, үүрбэтэ дии… Эн кинини кытта куттаммакка үчүгэйдик кэпсэтэр буол, кини миигин бэрэбиэркэлиир эбээһинэстээх, – диэтэ.

Ити итинэн ааста. Биирдэ почтабар телеграмма тута олордохпуна ханна эрэ истибит куолаһым түн- нүк нөҥүө саҥарар. Төбөбүн көтөхпүтүм, били милииссийэ уол турар. Мин билэр киһибин көрөн тоҕо эрэ олус үөрдүм. Ити кэмнэргэ Клим алыс арыгылаан, ардыгар дьиэ кирилиэһигэр олорон хонорум. Онон кэпсэтэр киһи көстүбүтүттэн үөрдэҕим буолуо, «туох сонуннааххын?» диэн сахалар көрсөөт ыйытар ыйытыктарын биэрдим. Уолум эмиэ үөрбүт курдук тута кэпсэтэн барда. Сотору Федя миэхэ сылдьара элбээтэ. Мин киниэхэ биһиги Одессаҕа хайдах олорбуппутун, Клим талааннаах музыкант буолуохтааҕа хаалбытын кэпсиибин. Оннук сыл аҥаарын курдук бодоруһан сырыттыбыт. Сыыйа мин Федята суох тэһийбэт-тулуйбат буолан бардым. Кини номоҕон, холку бэйэтин көрдүм даҕаны, сүрэҕим өрө мөхсө түһэр. Оттон бардаҕына аныгыскы көрсүһүүгэ диэри тэһийбэккэ күүтэрим. Ол сырыттахпытына, «ийэҥ улаханнык ыарыйда, оронтон турбат, кэлэн көр» диэн тетя Софа сурук ыытта. Тута Федяҕа ол суругу көрдөрдүм. Уолум саҥата суох тахсан барда. Хас да хонон баран мин барардыы хомуна сырыттахпына, Федя көтөн түстэ. Үөрбүтэ чаҕылыҥнас хараҕар көстө сылдьар. Клим биһикки тугу этэр эбит диэн кэтэһэн олор. Федя бартыбыалыттан кумааҕы ороон таһааран, Клим иннигэр уурда. Убайым сирэйэ уларыйа түспүтүгэр сулбу тардан ылан көрбүтүм, кинини ханна баҕарар барарыгар көҥүл сурук эбит. Үөрэн иккиэн тэбис-тэҥҥэ Федяны кууһа түстүбүт.

Онуоха уолбут:

– Билигин балтыгын кэргэн ыларбын көҥүллүүр инигин? – диэн симиктик ыйытта.

Клим Федяны чэпчэкитик көтөҕөн ылан кулахачыта сылдьан:

– Марисель сөбүлүүр буоллаҕына, үөрүүнэн!!! – диэн хаһан да үөрбэтэҕин үөрэн хаһыытаата.

Мин чугурус гына түстүм, онтон аны, куотан хаалыа диэбиттии, Федя моонньугар иилиһинним.

Клим суһаллык хомунан айаннаабыта. Мин, төһө да сайыстарбын, Федябыттан арахсар санаам букатын суоҕа. Биир күн дьонугар илтэ. Ийэлээх аҕата, икки балта уонна быраата миигин олус истиҥник көрсүбүттэрэ. Сотору сыбаайбалыах буолан араҕыстыбыт. Ити сарсыҥҥы күнүгэр тетя Софаттан эмиэ телеграмма туттум. «Клим кэлбэтэ, ийэҥ бу күннэргэ быстар туруктанна» диэн. Киэһэ Федя кэлбитигэр ытыы-ытыы ону көрдөрдүм. «Хайыаххыный, барар буоллаҕыҥ дии» диэн буолла. Мин ыксалынан айаннаатым. Ол эрээри ийэбин баттаспатаҕым. Онно ый курдук буолаары Сахам сирин, доҕорбун ахтан аҥаарым эрэ хаалла. Дойдум хайдах эрэ атын, хаҕыс баҕайы курдук буолан хаалбыт. Онно хаалар да санаам суоҕа, онон төттөрү айаннаатым. Дьокуускайга кэлбитим, ким да миигин көрсүбэтэ. Дьиктиргии-дьиктиргии почтабар тиийдим. Арай бииргэ үлэлиир дьонум миигиттэн тугу эрэ кистиирдии кирик-хорук тутталлар. Тулуйа сатаан баран «туох буолла?» диэн ыйыттым. Начаалынньыгым Егор Саввич санныбыттан ылан олоппоско олорто уонна: «Нэдиэлэ анараа өттүгэр Федяҕын күлүгээттэр уулуссаҕа өлөрбүттэрэ…» – диэтэ. Мин истибиппин итэҕэйбэккэ ойон турдум да, Федя дьонугар тэбинним. Тиийбитим дьиэ барыта хара таҥаһынан сабыллан турар. Ийэбит арыычча хаама сылдьар. Быраата Петя тахсан: «Эйигиттэн телеграмма күүтэрэ, эмиэ ол сиэринэн киэһэ хойут почтаҕа баран иһэн түбэспит…» – диэн курутуйа-курутуйа кэпсээтэ. Мин таһырдьа ыстанным. Ханна хаамарбын бэйэм да билбэппин, арай биирдэ өйдөммүтүм, таҥара дьиэтин иннигэр сытар эбиппин. Ханнык эрэ эмээхситтэр көтөҕөн киллэрэн, хас эмэ күнү быһа биэбэйдэһэн арыый бэттэх аҕалбыттара. Онтон оччолорго собус-соҕотох баачыка бэйэтигэр сыһыаран баччаҕа кэлиэххэ тыыннаах сырыттаҕым. Дойдубар төннүөхпүн, Федям эрэйдээх уҥуоҕун ким харайыай?» – эмээхсин хараҕа ууланан ылар.

Арай хаар кыһалҕата суох кыыдамныыр. Ханна эрэ үөһэ тыалтан хамсыыр боруобат «Марисель, Марисель…» диэн ыллыырга дылы.

– Ычча! Тетя Маня, тоҥноҕуҥ буолуо, дьиэҕэр киирэ оҕус…

Эмээхсин түөрэҥнээн туран эргэ калиткатын арыйан киирдэ уонна идэтинэн иһиттэн хатаан халыгыратта.

Мин дьиэбэр дьылыс гынным.