Читать книгу Түҥкэтэх ырай - - Страница 3

Уларыта тутуу куоракка соһуччу кэлбитэ. Сойуус сууллуутун биһиги маҕаһыыннарбыт бары суйдаммыттарыттан билбиппит. Ас-таҥас кырыымчык буолан, устудьуоннар аччыктыырбыт элбээтэ. Дьиҥэр, дьоммут аһы хото ыыталлара эрээри, ким дьиэтэ суох, ким харчыта бүппүт, араас кыһалҕалаах биһиги ааммытын саппаттар. Ол дьоммут сүгүн да сылдьыбаттар, ардыгар айдаараллар, онон уулуссабыт кы- раһаабыссата, утары ыалбыт бэрэдэбиэс Валя сотору-сотору үҥсэргии киирэр буолла. Олус иэдэйээри гыннахпытына, иним Бүөккэ дойдутуттан тахсан куобах тиэйэн киллэрэн, «Строитель» маҕаһыын иннигэр туран атыылаан харчыланабыт. Ону бастакы сонун тылынан «бизнесмен» диэн сүрэхтээтибит уонна киирбит киһиэхэ барытыгар киэн тутта кэпсиибит. Киһибит онтон санаата кэллэҕэ буолуо, аны тоҥ отонунан эргиннэ, онон хоргуйууттан ыалларбытын кытта быыһыыр кыахха киириэх курдук гынныбыт. Лаппа кыаҕырыаҕын, биирдэ аҕам түбэһэ киирэн: «Бу сааты, били олоҥхоҕо абааһы бухатыыра Тоҥ Дуурай Долонуҥса тииһинэн эргиммитигэр дылы. Хаһан эргиэмсик буолаары, бэйэҕин да, дьону да албынныыгын», – диэн бобон кэбистэ.

Киһи барыта да уларыйан барда. Оччолорго бэркэ олорбут «Юность» маҕаһыын бэрэдэбиэһэ, көмүс тииһин көрдөрөөрү бииргэм күлэн ыппайа сылдьар хохулууса Валябыт үлэтэ суох хаалла. Инитэ Сэргэй, аармыйа иннинэ үчүгэй үөрэнээччи, ол дойдуттан кэлээт, кимнээҕи эрэ кутуруктаһан, «фарцоман» ааттааҕа буолан, сымыйа-кырдьык джинсынан онно баҕалаах дьону барыбытын тотордо. Ол сылдьан, аны «валютчик» аатыран, хаайыыга түбэстэ. Көмүс тиистээх Валябыт, дьоно өлөн, инитэ хаайыллан, көҥүл-босхо баран, аны арыгыны амсайар буолла. Сотору-сотору хампаанньа хомуйан, биһигиттэн «Романтик» магнитофоммутун уларсан сыгааннары баһыйар аймалҕаннаах бэчэрииҥкэлэри тэрийэр идэлэннэ. Кыыстаах уола арыт куотан киирэн биһиэхэ хоноллор. Муннукка олорбут кэриэйдэрбит уулусса биир да дьэллик ытын хаалларбатылар. Бэл, биһиги минтай балыгынан аһаан бөскөччү уойбут Найда диэн харабыл ыппыт чэччилии сырыттаҕына, оҕуурдаан ылан олбуордарыгар соһо сылдьалларын оҕолор көрөн кэпсээтилэр. Хайыахпытый, «аччык дьону ымсыырдан, тоҕо онон ыырдаммытай?» диэн, бэйэтин буруйдаатыбыт.

Сэргэй ол икки ардыгар хаайыытыттан тахсан аны дьиэлэри халыыр идэлэннэ быһыылаах. Биһигини билэрдии иккитэ ыраастаата. Сүнньүнэн били бэйэтэ буһарбыт «варенкаларын» сойботор. Ити кэмҥэ уулуссабыт маҥан туллуга буолан барыбытын ымсыырда барар-кэлэр, байыы чыпчаалын бэлиэтэ курдук көстөр «Жигули» массыыналаах түгэх олорор ыалбыт аҕалара үлэтиттэн уурайан, харчыны баһан ылаары таксилыы барбыта иһилиннэ. Сотору кэргэнэ, толуу нуучча дьахтара олбуорун иннигэр тахсан ытыы-соҥуу олорорун көрдүбүт. Киһибит массыыналары майырдары сирдээн да тимирбитэ, халлааннаан да көппүтэ биллибэт гына таһы мэлийэн хаалбыт.

Саҥа үйэ көстүүтэ буоллаҕа, биһиги олбуорбут кэннигэр, кэтэх дьиэлэри алдьархайга тэбэр икки этээстээх обургу уопсай тутулунна. Аанньа турбаланыа дуо, онон-манан тоҕута баран чугастааҕы олбуордары уунан толорон, ыйбыт-хайбыт элбээтэ. Били чуумпутук олорбуппут сыччах, аны сыгааннар таабардара ордууланан, Сэргэйтэн уонна кэриэйдэрбититтэн хаалбыппыт сыыһын барытын ыраастаатылар. Ойоҕоспутугар олорбут нууччаларбыт, дьиэлэрин эрэмээннэргэ атыылаан баран, көһөн хааллылар. Ол дьон атыынан дьарыктаналлар. Атыыларын тааратын, ууну хаайар аатыран, суолга куталлар, онон уулусса орто холлоҕоһунан бөҕүнэн туолла. Били ыт этэ бэрэскинэн эргиммит кэриэйдэрбит балачча кыаҕырдылар быһыылаах, сүүрэр уу тымырын бүөлүү кумаҕы томточчу куттаран, аарыма гараж туттаран, били кураанах уулуссабыт эмискэ күөх ньоҕох уунан туола түстэ. Бэл, ыттыын уоруйах буолан, миигинник киһини сорбун сордоотулар. Ити кэмҥэ ас өлүүскэ буолла диэн, халбаһыга, арыыга, эккэ уонна арыгыга араас өҥнөөх талоннары тарҕаттылар. Оттон ол астарбыт биирдэ эмэ маҕаһыыҥҥа кэллэхтэринэ – кыама суох кыргыһыы, амырыын ампаалык. Ол курдук биирдэ «Строитель» маҕаһыыҥҥа халбаһы аҕалбыттарын истэн, ыйдааҕы таломмутун барытын хомуйан, атыылаһа таҕыстым. Киһи тыыммат анньыһыылаах уочаратын ааһан, биир палка суон халбаһыга тигистим. Кыайбыт-хоппут киһи быһыытынан, быһа дайбаабытынан дьон халыҥ халҕаһатын хаба ортотунан аан диэки талаһан истэхпинэ, арай аллараттан халбаһыбын ким эрэ харбаата да мэлис гынан хаалла. Дьэ доҕоор, өлөр хаһыыбын хаһыытаабытынан кэнниттэн түһүннүм. Ыйдааҕы аспын былдьаппыт киһи аанньа буолуом дуо? Иннибэр улахан булууламмыт күөрт ыт кутуруга элэктээбиттии аҕыйахта куйбараҥнаан хаалла. Бу акаары алларанан, кинилэр сылдьар сирдэринэн, көөчүктүү тэйбэҥнэтэн испиппин мүччү туттардаҕа дии. Ол иһин атыыласпыт дьон бары былаах курдук өрө анньан иһэр буолаллар этэ ээ… Эккирэтэн тахсыбытым, ол миэхэ ситтэрэр кыыл буолуо дуо, хайа сах маҕаһыын анныгар дьылыс гынан хаалла. Саатар, сыбаайалары бүөлүү күрүөлээбиттэрэ киһи батыыһык дуо, симиллэн көрдүм да, мэлийдим. Абаккабар, быыкаа хайаҕас баарынан кылатан көрдүм. Дьэ, били баҕайы бултуйбут быһыынан, муннукка тиийэн мин тоҥ халбаһыбын бөкүнүтэ сылдьан көмүллүү аҕай сытар. Үөрбүт хараҕын уота ыраахтан көҕөрөн көстөр. Мин силбин эрэ быһа ыйыста турдаҕым дии. Ити курдук, ыйдааҕы халбаһыбын ыкка былдьатан турабын. Ол кыбыстыыбын дьоммор кэпсээбэтим, «таломмун сүтэрдим» диэтим.

Чүөчэ Маня букатын иэдэйдэ, ас да ылларбат буолла. Биирдэ ыксаан дьиэтигэр киирбитим, дьиэтин муостата көппөх көтөр курдук күөрэҥнээн олорор уу. Сиик икки, куоска, ыт сыта икки диэн ыар никсиктэрэ манна баар эбит. Намыһах хараҥа дьиэ биир муннугар иконалары кылбачыта чүмэчи умайан барыгылдьыйар. Олор быыстарыгар саһаран борооно арыычча көстөр буолбут байыаннай таҥастаах номоҕон саха уолун хаартыската саамай мааны араамаҕа угуллан мичээрдии турар. «Ити Федята буоллаҕа» диэн, билэр киһилии тоҥхох гынан ыллым. Мин киирбиппин истэн, эмээхсин эрэйдээх түгэхтэн ыҥыран ынчыктаата. Тиийбитим, холто буолбут таҥастаах ороҥҥо ыран букатын бачыр оҕотугар түспүт чүөчэ Маня сытаахтыыр. Тугу эрэ буллугуруур да, саҥата иһиттэн тахсыбат. Таҥаралара абыраабат буолбуттарын сэрэйэн, ыйыта барбакка быраас ыҥыра ыстанным. Сотору кэлэн илдьэ бардылар. Онтон эргиллибэтэҕэ. Ый курдугунан биир эрэстиин кэлэн, олбуорун ыбылы тоһоҕолоон кэбиспитэ. Ол дьиэ биһиги көһүөхпүтүгэр диэри турбута, ким да биллибэтэҕэ.

«Уларыта тутуу» диэн ааттаммыт абытайдаах сут-сутаакы сыллар итинник саҕаламмыттара. Өссө да инники төһөлөөх ыар кэмнэр мөҥүрүү туралларын хайа да ааттаах тымтыктанан көрбөтө. Кыра-хара дьон аас-туор олохпут кыһалҕаларын моойторуктанан хараҕа суох ыт оҕотунуу иннибит диэки олус бытааннык сыыллан испиппит. Улуу итэҕэлбит – Коммунистическай партиябыт – тугу эрэ тобулар ини диэн куруук бэлэм толкуйу олоххо киллэрэ эрэ үөрэммиппитинэн, туох эрэ маны муоһалыыр быһаарыныыны «үрдүктэр» ылыналларын бүтэйдии кэтэһэрбит, эрэнэрбит.