Читать книгу Сукут суиқасди ёҳуд Сталиндан Саддамгача - - Страница 3

Одамлар! Сиз жирканч сукунатингиз билан мени орангиздан ҳайдадингиз!

ДОСТОЕВСКИЙ

Давлатлар ер юзини жаннатга айлантирмоқ учун эмас, жаҳаннамга айлантирмаслик учун барпо этилади.

БЕРДЯЕВ

Ҳақиқатни гапириш мумкин бўлмаган одамга ҳеч қачон тўғри гапни айтма дейди машойихлар. Ўзини, ўзлигини ватану миллатини таниган, дунёвий тафаккур, умуминсоний қадриятлар мезонини англаб етган шахслар умр бўйи кимгадир, кимларгадир ўз ҳақиқатларини англатмоқ ташвишу ниятида яшайдилар.

Битикчи аҳлининг қўлига қалам олмоғи ҳам ана шу ҳақу ҳақиқат, адлу адолат мужодаласининг азобли ва юлдузли онларидир. Зотан, адабиёт – адолат демакдир. Инсон умри, инсоният тафаккурининг энг шаъну шарафли дам ва дақиқалари ҳам ҳақу ҳақиқат айтилган, адлу адолат тантана қилган онлардир.

Туннинг энг қоронғу онлари – тонгга яқин онлари. Не қадар билимли, ақлли ва теран зако соҳиби бўлманг, оғир кунларда фақат сизни мардлик асрайди.

Акс ҳолда, Каъбани бузиб Маккадан Санога кўчириб қайта тиклаган яманлик араб каби, қилаётган барча ишларим тўғри, сўзларим ҳақ дея ўйлайдилар ва бу янглиш фикрни қўл остидаги қавмга сингдира бошлайди. Улар – менинг отимдир Хизр, неки қилсам тўғридир дея фикр қиладилар.

Адольф Гитлер ҳам “Чингизхон орийлардан эди, мен унинг ишини давом эттирмоқдаман” деган ишончу эътиқод-ла “Майн камп”ни ёзиб, астойдил ишга киришган.

Масаланинг моҳияту мантиғини чуқур ўрганадиган бўлсак, ёвуз даҳо Адольф Гитлер осмондан тушиб қолмаган. Уни ўша давр ва мамлакатдаги юзага келган ижтимоий-иқтисодий вазият, муҳит, пўкак каби сиёсат кўлмагининг юзига қалқиб чиқиши олиб келган. Кўпчилик худди шундай нацист даҳонинг ҳокимият тепасига келишига хоҳишу истак, олигархия доираларида рағбат бўлган.

Энг даҳшатлиси, унинг национал социалистлари давлат ва ҳукумат тепасига келиш жараёнида олмонлар орасида ўзга халқларга паст назар билан қараш ва нафратланиш ҳисси юксак бўлган.

Гитлер ана шу кайфиятни вақтида илғади ва нацизм байроғини баланд кўтариб, улар орзуларининг амалга ошишига руҳ ва куч бағишлади. Миллионлаб бегуноҳ инсонларнинг қирилиб кетишига имкон туғдирди.

Оқибатда биринчи жаҳон урушини бошлаган бу қавм, иккинчи жаҳон савашини ҳам юзага келишига сабабчи бўлди.

Бир халқнинг ёвузлашиб бошқа халқлардан нафратланиши, охир-оқибат шу миллатнинг бошига ҳам буюк фалокат олиб келади. Ва олмон халқи нацистларнинг ҳавойи орзулари учун йигирма миллион жон қурбон берди.

Маълумингизким, ақл икки хил бўлади. Биринчиси, некбин, яъни ҳар нарсани яхши томондан кўрувчи, келажакка ишонувчи оптимист, гуманист, барчага хайрихоҳ, яхшилик тиловчи ақлдир.

Иккинчиси эса худбин, яъни ўзини, ўз манфаатларини ҳаммадан устун кўрувчи эгоист, ёвуз закодир. Бундайларни ёвуз даҳо ҳам дейдилар. Ана шу қарама-қарши қутбдаги законинг шаклланиши ва йўналтирилишидадир.

Худбин ақл даражаси юксак бўлган кишилар ҳокимият тепасига келдими, тамом ишни худо урди деяверинг. Улар борган сари разиллашиб такаббурлик тахти сари шахдам одимлайверадилар. Такаббурлик эса худбинлик ва мунофиқлик билан изма-из юради. Мунофиқ эса ўйлаган разил ишини олий даражадаги ҳақиқат тарзида тақдим этиб, қавмини мунофиқлаштира бошлайди.

Халқ эса бундан баттар кунларга қолмайлик дея у чизган чизиқдан чиқмайди. Икки карра икки тўрт деганга ўхшаган оддий гапларни ҳам доно бир фикрдек тўтиқуш каби такрорлайверади. У ҳар бир гап-сўз, юриш-туришида эҳтиёт бўлиб, игнанинг устида юргандек юраверади.

Бу пайтда ҳар икки тараф ҳам улусни игна устига ўтқазган, охир-оқибатда қозиқнинг устига ўтиради деган гапдан бехабар бўлади ёки ишонмайди. Кўпчилик эса бу ҳақда ўйлаб ҳам ўтирмайди. Боиси англамайди.

Ҳаёт эса оқаверади, ўтганнинг устига чим битаверади.

Инсоннинг ақли бир ўттиздан сўнг, бир олтмишдан сўнг киради дейдилару, кўпларда бу ақл олтмишдан сўнг суюлиб кетганини кўриб, ёқа ушлайсан.

Олтинранг қуёш, мовий кўк эса биз номукаммал яратиқларнинг қилмишу қидирмишларига кўзларини катта очганча сассиз-садосиз боқаверади.

Одамзод табиатан, тузишдан кўра бузишга мойилроқдир. Айниқса, умри бир манзилга яқинлашиб Азроил устознинг шарпасини туя бошлагач, ўзини тўрт томонга уриб, бу дунёда ягона даҳо ёки нусха эканлигини исботламоқ дардига тушади.

Хуллас, киши, ким бўлмасин, ўз сўзи, ҳақиқатларини айтмоққа инсон, дардкаш излай бошлайди. Элу элат қидиради.

Ўқувчи битикларингизни ўқиб ҳайратга тушмоқдами, сиз мушоҳада этган фикр ва фалсафани англаб етмоққа уринмоқдами, демак сўзингиз ҳавога кетмаётир. Унинг самимий нигоҳидаги ҳайрат ва меҳр-муҳаббат – бу дунёдаги энг буюк тақдирдир.

Шулар ҳақида мушоҳада этарканман, беихтиёр рус файласуфи ва ватанпарвари Ноколай Чернишевскийнинг фикрлари ақлу кўнглимдан кечаверади.

Кишида изчил ва онгли эътиқод, фақат ё жамият таъсири остида ёки адабиёт ёрдамида ривожланади. Сўзга боқдим, сўзми дея, сўзлаган одамга боқдим, одамми дея деганларидек, сўз, фикр киши шахсиятини белгилайди. Жамият ва халқнинг зеҳният даражасини футбол ёки гимнастика эмас, адабиёт белгилайди.

Фикрловчи кишилар китоб ўқийдилар. Тарих ва фалсафа илм қиладилар, изланадилар.

Чуқур фикрламайдиганлар эса стадион ва концерт солинларини тўлдирадилар.

…Инсон том маънода маълумотли бўлмоғи учун унга уч хислат – чуқур билим, фикрлаш кўникмаси ва олижаноб туйғулар зарур. Кимдаки билим саёз экан, у назокатсиз бўлади; кимки мулоҳаза юритиш одатидан маҳрум экан, у дағал ва бефаросатдир; кимдаки олижаноблик туйғуси йўқ у бемаъни одамдир…

Русларда ҳақиқий маърифатли кишини “настоящий образованный и воспитанный человек” дейдилар (человек сўз – туркча чала бий, яъни ярим бой, бий сўзидан келиб чиққан. Бизда бир халқ ота сўзи бор-ку, тўла бойнинг тўла уйқуси келмайди, чала бойнинг чала уйқуси келмайди. Ҳай-ҳай камбағалнинг-а, ётса тургиси келмайди).

Билим ва тарбиясида қусури бўлмаган кишилар донишмандлик пиллапоясидан комиллигу фозиллик чўққиси томон илгарилаб бораверадилар. Бу албатта, барчага насиб этаверажак бир илоҳий неъмат эмасдир.

Бизда буни гирди сарой ёки гирди мактаб ҳам дейдилар. Кимдаки билим, кўникма етишмаса, уни тузук олинган тарбия ва ҳаёт тажрибаси билан қоплаш мумкин. Тарбия эксиклиги эса таълим эвазига сайқалланиши мумкин.

Бироқ ҳар қандай билимли ва тарбияли киши ҳам юксак фаҳм-фаросат соҳиби бўлмаслиги мумкин. Фаросат – нарсалар, борлиқ, ҳаётнинг барча бирдек фаҳмлайвермайдиган, моҳиятига етавермайдиган нозик ва қабариқ қирраларини англай билиш демакдир.

Фаросатли киши аввал уруғига, сўнгра турқига боқ, туси бирдан туйрилма, ранг кўр, ҳол сўр деганларидек, суҳбатдошининг бисмиллосидан, туриш-турмуши ва хатти-ҳаракатидан унинг ниятини, кимлигини пайқайди. Ақли закосининг товону тобонини фаҳмлайди. Шунга кўра давранади. Ақллилик эҳтиёткорликдир деган ақидага амал қилиб, одам айирмай, ҳеч кимнинг дилига озор бермай, шоҳу гадой ила бир юзу сўзда гаплаша билади. Инсон кўнгли нозиклигини англайди. Улар қалбига эзгулик уруғини ташлай билади. Кишиларда ҳаёт завқини уйғата олади. Мухтасар қилиб айтганда ўзию сўзи, ишию кишилиги бир бўлади.

Фаросатли кишига узундан-узоқ маслаҳат беришнинг ҳожати йўқ. Нигоҳу қарашингиздан не деяжагингизни билиб, ишини қилаверади. Бу масалада эгаси қисганга эса неники сўйламанг, бефойда. Тўғри деб билган янглиш фикру тирикчилиги, кўзи кўриб турган ва ҳақ деб билган ҳақсизлигидан қайтмайди.

…Олий суд ва подшоҳ фармонига биноан Чернишевскийни қамоқхонадан конвой қуршовида сазойи қилмоқ учун Сенат майдони томон олиб бормоқдалар. Сазойи қилинмоқ деган жазонинг ижро этмоқ тартиби шундай бўлган.

Ички ишлар вазиридан бу жараённи ёмғир ёғиб турган куни, маҳбуснинг шалоббосини чиқариб амалга ошириш ҳақида оғзаки кўрсатма келган эди.

Маҳкум мингларча халойиқ тўпланган майдонга қўлига кишан урилган ҳолда намойишкорона равишда қамоқхонадан пойи пиёда дор остига олиб борилади. Ўғри ва каззоблар сазойи қилинса, йўл бўйидаги кишилар унга турли туман ашёларни отиб, таҳқирлайдилар. Ярамас сўзлар-ла ҳақоратлайдилар.

Қамоқхонанинг залворли темир дарвозаси юракка ғулу солиб очилади. Кишанли, шом туби қоронғи даҳо – Чернишевский нам тортган ботинка, эски пальтода жаллодлар қуршовида оёғини зўрға кўтариб босиб, ҳамон Сенат майдони томон одимлайди.

У хокисор ва беозор кўзларини ўзига ҳадик, қўрқув ва ҳайрат ила боқаётган, бироқ гунг, кўр ва карга айланиб қолган эркагу аёлларга, оломонга тикади. Бирортасининг ўзидан аҳвол сўраб бир оғиз илиқ сўз сўйламоғини, меҳрли нигоҳ-ла боқмоғини беклайди.

Ахир, куни кеча бу одамлар унинг ортидан эргашиб, “Нима қилмоқ керак” ва бошқа китобларига дастхату маслаҳат сўраб, олқишлаганча орқасидан этана бўлиб юрган эдилар-ку?!

Нега улар бугун сассизлик уммонига кўмилганча унинг бошига дор ҳалқаси тушишини кутиб туришибди? Нега дамлари ичига тушиб кетган? Ёки қаршисида у ҳаётида кўрмаган ва дуч келмаган мутлақо бошқа оломон турибдими?

Бу сукут суиқасди эмасми? Сукут суиқасди Пушкину Лермонтовлар қурбон кетган дуэлдан-да хавфли-ку? Унда бир киши шаҳид кетади. Бунда эса элу элатлар суиқасд қурбони бўладилар.

Кишилар бир-бирларининг қувончларига шерик бўлганларидек, қайғули, оғир дамларда ҳам ҳамдард бўлишлари керак эмасми? Ёки одамлар бир неча кунда ўзгариб қолдиларми? Ёким у шу пайтгача ёзиб, халқини иқно этмоқчи бўлиб юрган ғоя ва мақсадларнинг барчаси ҳавойи, асоссиз гаплар эдими?

У шу азобли ўйлар, юракни ўртовчи фикрлар оғушида ҳамон Сенат майдони томон одимлар, файтон ва полиция араваларининг ёғланмаган гупчакларининг ёқимсиз ғичирлаши, отлар наълинининг тошга урилиши, орқадан саф тортганча ер тепиниб келаётган аскарлар этигининг гурсиллаши ичидаги аламли ҳис-туйғуларни баттар алангалатарди.

Сенат майдонига тўпланган оломону халойиқни кўриб, юраги орқасига тортиб кетди.

Декабристлар отилиб, сургун этилган майдонда ўн мингдан ортиқ одам бор эди.

У дастлаб ўзича бу қадар кўп одам шунчаки келмаган, балки Чернишевскийдек кишининг сазойи қилиниши, ақл бовар қилмас даражада янглиш бир иш эканлигини сўйламоқ ва эътироз билдирмоқ учун йиғилган бўлсалар керак дея ўйлади.

Майдонга кираркан, яна худди ўша, йўлдаги каби ғамгин ва ўкинчли нигоҳини тўпланган халойиққа тикди. Улар орасида бир неча таниш қиёфалар, ҳатто уйини тозалашга кўмак бериб, устозини байроқ қилиб юрадиган бир шогирдига ҳам кўзи тушди.

Умидворлигу интиқлик билан у томон талпинди. Саломлашмоқчи бўлди. Бир неча кундир қамоқхонанинг зах, рутубатли ва қўланса ҳид анқийдиган хонасида (ҳожат чиқарадиган челак ҳам камерада эди) ҳеч ким билан саломлашмаганди. Ким биландир ҳеч бўлмаганда нигоҳлар ила саломлашмоқни истарди.

Шу пайт кутилмаганда жунбушга келган ҳис-туйғудан боши янада қуйи эгилди. Мулзам тортганча нигоҳини лойқаланиб оқаётган ёмғир суви суратлар чизиб ташлаган тош қопламали ерга қадади.

Ожизлик ва ҳақсизлик кишини ерга уриб, қора тупроқ ила баробар қилишини ҳис этиб, аъзойи бадани жимирлаб кетди.

Махбус Николай Чернишевскийни қўриқлаётган жаллодлар эркалатиб емак берадиган полиция кўппаги ҳам ундан озод ва эркин. Бўйнига осилган ордену медалларини шақирлатиб қамоқхона боғида истаганича сайр этиши мумкин.

Бўғзига тиқилиб қолган хўрлик ҳиссидан кўзи жиққа ёшга тўлди.

Хорлик ва таҳқир, ночорлик ва камситилишнинг аянчли, ҳақоратомуз ҳисси уялиш ва хижолат туйғуси билан алмашди.

У шу пайтгача миллатининг, инсониятнинг эзгулик сари бошлаш учун қилган барча ишларидан номус қилгандай эди. Нега бундай фикр бошига келганидан ўзи ҳам ҳайрон, ўз-ўзидан нафратлана бошлаганди.

У ўзича Артур Шопенгауэрни ноҳақ дея ўйлаб юрарди. Халққа ҳақиқий ватанпарвар, маърифатпарвар ислоҳотчилар керак ва улар қадрланади дея фикрларди. Мана ўша, шулар учун жонини жабборга бераман деган халойиқ. Сенинг терингни шилса ҳам томошабин бўлиб тураверади. Ҳатто олқишлаши ҳам мумкин. Жоҳил ва лоқайд оломондан ҳар нарсани кутиш мумкин.

Тош каби қотиб қолгандек туюлаётган хотираси ва музга айланаётган юрагида Шопенгауэрнинг ўша фикрлари унга тинчлик бермас эди. Маърифатпарвар, ислоҳотчи, инсонпарварлардан нима фойда? Ҳақиқатан ҳам Вольтер, Юм, Кантлар нимага эришди? Уларнинг барча уринишлари бефойда ва беҳудадир. Чунки дунё – бу бедаволар касалхонаси…

Ундан нигоҳини олиб қочган шогирд бир ой чамаси бурун Петербургнинг энг буюк залларидан бирида солинни ларзага келтириб, “Чернишевский демократлар доҳийси, Россиянинг қутқарувчи Прометейи!” дея бақирганлар орасида эди. Чернишевский унинг ҳайрат акс этган юзини аниқ-тиниқ эслади. Сўнгги китобига имзо чектираётганда бир оз суҳбатлашганди. Одамларга Чернишевскийнинг шогирдиман дея мақтаниб юрарди.

Йўқ,улардан хафа бўлмаслик керак. Ожиз кишиларнинг қўлидан шундан бошқа иш келмайди. У бошига тушган ҳар қандай мусибату машаққатга чидайди. Фақат уни бу куйга солган золимлар халқни хароб этмасалар бўлгани. Чириган жамият бу кетишда охири бир кун портлайди.

Бироқ шогирд қаршисида турган кишининг панасига яширинди. Яна бир жуда яқин таниш газетачи эса ўзини кўрмасликка солди.

Шундан сўнг у нигоҳини ердан узмади. Бошини кўтариб ҳеч кимнинг юзига боқмади. Тарашланган тош тўшалган майдонга тикилганча ўнгида кетаётган икки миршаб ортидан дор оғочи тикилган саҳна томон минг бир қайғу ва алам билан борарди.

Кутилмаганда хаёли худди шу майдонда осилган ва сургун қилинган декабристларга кетди. Уларни осишган ва сазойи қилишганда кўзларини боғлашган эдими?

Янглишмаса, кўзларини боғлашганди. Нега кўзларини боғлашади? Бошига тушажак мудҳиш ўлим азобини кўрмаслик учунми? Кимдир айтган эди. Аскарларнинг ўлимга ҳукм қилинган кишининг ажал акс этган нигоҳини кўрмасликлари учун боғлашар экан.

Сазойи этишганда ҳам шундай қилишармикан? Энди унга барибир. Ҳаётнинг маъноси, қизиғи қолмади. Истаса пишириб ейишсин. Лаънатлар бўлсин, бу тубан оломону шонсиз, шарафсиз даври давронга!

Ёмғир ҳамон қуйиб ёғар, эски ботинкасига шилқиллаб сув тўлиб қолган, юзидан оқиб кўзига, оғзига кираётган ёмғирни пуфлаб борарди.

Устидаги мовут чакмон зилдек оғирлашиб кетган, очликдан боши айланиб, кўз олди қоронғилашарди.

Одамлар унинг бўйнига осиб қўйган параллелограмм шаклидаги ёғоч тахтачага боқишар, унда “Давлат жиноятчиси” деган ёзув бор эди.

Чернишевскийнинг улар юзида акс этган ҳадик, ваҳима ва даҳшатни кўриб юраги орқасига тортиб кетди. Бу ожиз ва нурсиз нигоҳларда “Ўзини ақлли санаб фикр билдирганнинг аҳволи мана шундай кечади. Бу ҳали хамир учидан патир” деган қўрқув қотиб қолганди.

Ёмғир эзиб ёғар, сочларидан оқиб ичига кираётган сув чотидан ўтиб, ботинкасига тушарди. Бу ҳақорату таҳқирлашлар у “Фалсафадаги антропологик принцип тўғрисида” деган асарини эълон этганидан сўнг бошланди. У ўз тадқиқотида психик (руҳий) ҳодисаларни мия ишининг натижаси дея ёзди. Ўлганларнинг жонини фаришталар жаннатга ёки жинлар дўзахга олиб кетишларини инкор этди-ю, бошига балони орттирди. Ҳақми ноҳақми фикр билдиргани учун уни дор остига олиб бормоқдалар. Эътиқоди учун ўлдирмоқчилар…

У ўз битигида христиан динининг ўрнини илму маърифат эгаллаши керак, шунда инсон тажрибада текшириб кўрилган ҳамда ақл-идрок томонидан англаб етилган нарсанигина ҳақиқий деб тан олади деган фикрни илгари сурди.

Чернишевскийнинг ўзи ҳам руҳонийнинг ўғли эди. Иосиф Виссарионович Жугашвили каби диний семинарияда ўқир эди. Петербург университетига кириш учун диний семинариядан бўшатишлари ҳақида ариза берди. “Орамиздаги энг яхши одамлар нақадар бахти қоралигини кўргач, худонинг борлигига кишининг ишонгиси келмайди” каби фикрлари, мушоҳадалари учун шундай даҳони дор остига олиб келиб, хўрладилар, сазойи қилдилар.

Николай Гаврилович Чернишевский семинарияни тарк этиб, доно файласуфга айланди. Иосиф Виссарионович Жугашвили эса чор охранкасининг айғоқчилигини бўйнига олиб тирикчилик қилди.

Тўғри Сталинни ҳам тўрт марта Сибирга сургун қилдилар. Бироқ тўрт бора ҳам қамоқхонадан қочди. Турмадан тўрт маротаба қочмоқ учун ҳам махфий хизматнинг стукачи бўлиш керак эди…

Бирор-бир инсон зоти оғиз очиб, бу разилликни муҳокама этмоқни хаёлига келтирмас, ҳамма жим, майдонда қабристон сукунати ҳукмрон эди.

У дор оғочига яқинлашиб қолганди. Одатда дорга осилганларнинг бошига каноп қоп кийдиришади дейишарди. Сазойи этилганлар бошига ҳам кийдиришармикан, хаёлидан кечди маҳбуснинг.

Кийдирсалар яхши бўларди. Уни ўраб турган оломонга, сукут суиқасдчиларига кўзи тушмас эди, фикр қилди оёқлари титраганча саҳна зинасидан кўтарилар экан.

Палачлар бошига қоп кийдирмадилар. Бироқ у бошини кўтариб, оломонга боқмади. Нигоҳи янги кесилган қайиндан ясалган, қайин шарбати ва эфир мойи ҳиди анқиётган саҳна товонига қадалган эди.

Ўзининг бу ҳақоратланган ва таҳқирланган турумига беихтиёр, бир киши муносабат билдирди. Сўнгра қайтиб ўша навбатчини кўрмади.

“Ахир, бу буюк Николай Чернишевский-ку!” деган эди англашилмовчилик юз бергандек уни қамоқхонага олиб келган конвой миршабларига. Миршаблар кетгач, қўрқа-писа икки дона конфет, бир стакан сув олиб келди. Маҳбусдан ҳол-аҳвол сўраб гаплашгудек бўлса йиғлаб юборадигандек эди. Қамоқхонадан чиқса, уни топиб, бир бағрига босади. Халқи орасида инсонлигини сақлаб қолган бир дона бўлса-да, киши бор экан-ку?!

Ҳирсдай семиз, димоғидан ички ҳиди уфураётган жаллодлар дор ҳалқасини солиб уч бора тортдилар. Оёқ тагига қўйиладиган, маҳбус осилгач, тепиб юбориладиган кундани ҳам келтирмадилар. Палачларга дор ва кунда билан боғлиқ ўлим жазоларини бажарганларида ички ичирадилар, фикрлари чувалашганча ўйларди маҳбус.

Уни ибодат ҳам эттирмадилар. Кўзини ҳам боғламадилар.

Кишанли ҳолда қандай ҳайдаб келган бўлсалар, худди шундай, конвой қўримасида майдондан олиб чиқдилар. Юзга яқин миршаб ашаддий жиноятчини тутиб қўриқлагандек уни яна қамоқхона томон элтарди.

У дор тагидан бошлаб майдондан чиқиб кетгунга қадар яна ҳеч бир сас-садо туймади.

Назарида у қаровсиз, кимсасизлар қабристони оралаб кетаётгандек эди…

Ҳибсхонага боргунга қадар ҳеч бир томонга қайрилиб қарамади.

Дор оғочи ўрнатилган саҳнадан оёғи чалкашганча, тушаётганда ич-ичидан туғён-ла отилиб, жунбушга келган бир сўроқ-савол ақлида такрорланар эди.

– Наҳотки, шу халқ учун бошимни кундага қўйиб, дор оғочи остига борган бўлсам?!.

Сўнгра унга “раҳм” қилиб, Сибирга сургун қилдилар. Умрининг йигирма йили мобайнида сургун азобини тортди.

Санкт-Петербургда Андрей Вознесенский билан Сенат майдонини айланардик.

– Мана шу ерда Николай Чернишевскийнинг бошига дор ҳалқасини солиб, сазойи этганлар, – деди Андрей Андреевич майдоннинг тош қопламали ўрта қисмида тўхтаркан. – Демак, эл ва элатлар миллат, халқ сифатида шаклланмас эканлар, худди шу тарзда ўз буюкларини хўрлаб, хору зор этаверадилар. Ҳатто Ганди, Улоф Пальме ёки Ицхак Рабин каби кўчада отиб ташлайверадилар.

– Ўргимчакнинг урғочиси қўшилганидан сўнг яхши кўрганидан эркагини еб қўяр экан, – дўстимнинг фикрини давом эттирдим. – Одамлару халқлар ҳам бундай феъли атвор, инсоний қусурдан ҳали бери холи бўлмасалар керак-да. Қаранг, бечора Достоевскийни. Ўн йил ҳукм этилган ўлим жазосини ҳақ деб кутиб не замон боши дорга етишини ўйлаб, азоб-уқубат, изтиробда яшаган.

– Ҳеч бир асоссиз ўлимга маҳкум этилган ва боши кундага эгилишини ўн йил беклаган одамгина шундай ёзиши мумкин, – деди Вознесенский ўксик оҳангда. – Унинг ўзгача ёзмоғи мумкин эмас эди. Ёза олмас эди ҳам. Буни Толстой ҳам қайд этган…

Ҳаёт, умрнинг оғриқли ва санчиқли кечинмаларини ақл тарозисида ўлчаб кўрмоқ ва хулоса чиқара билмоқ зеҳниятига эришмагунингизга қадар ҳаёт – қувончу шодликларидан, умиду ишонч тоғидан иборат бўлиб туюлаверади.

Токи тошдан-да қаттиқ, ғоят ақлли санаганингиз аъзо тошметин деворга астойдил урилганига қадар.

Илк ҳикояни тугатар эканман, яна зикримда Чернишевскийнинг теран, аниқ нишонга тегувчи фикрлари жилоланади.

…У фақат ўқирди ва ёзарди. Ундан бошқа ҳеч нарса қилмас эди. Ҳатто бирор тузукроқ мансаб эгаси бўлишга ҳам ҳаракат қилмади… У ҳеч кимдан табрик сўзи эшитмади. Унга ҳеч ким далда бермади. Унга жуда содиқ бўлган бир неча кишиларгина унинг ўткир ақлига, олижаноб қалбига қойил қолди… У шуҳрат ҳам қозонмади. Лекин у туфайли минг-минглаб киши одам бўлди. У бутун бир авлодни тарбиялаб етиштирди. Кўп кишиларнинг номини тилга олганлиги туфайлиёқ улар шуҳратли кишилар бўлиб қолдилар. Бошқа кўп кишилар эса унинг бир-икки фикрини тушуниб олганликлари учунгина ном чиқардилар…

Бу ёрқин фикрларни таҳлил этарканман, кўз ўнгимдан умрининг сўнг чорак асрини ғарибу ғураболикда ўтказган буюк Умар Хайёмнинг ҳаёти ўтади.

Ёхуд…