Читать книгу Сукут суиқасди ёҳуд Сталиндан Саддамгача - - Страница 7

Фикрламайдиган киши – бу фанатик, фикрлай олмайдиган киши – бу тентак, фикрлашдан қўрқадиган киши – бу қул.

ДРАМОНД

Подадаги энг намунали қўй бўлиш учун, энг аввало қўй бўлиш лозим.

ЭЙНШТЕЙН

Сталиноберия қатағонининг саксонинчи йиллардаги кўринишига ўхшаш гдляноивановчилик террори пайтида Лефортово ва Бутирка турмаларининг даҳшатли ҳавосидан нафас олиб келган ҳамкасб дўстимиз Комил Авазнинг бир мунгли ҳикояси бор.

Ўттизинчи йиллар охиридаги қатлиомда бир тўда кишини бир отхонага элтиб қамабдилар. Булар қишлоқ совети раиси, ҳосилот, ферма мудири ва бригада бошлиғи каби чаласаводу саводсиз, оми кишилар экан.

Улар ўзаро суҳбатлашармиш.

– Бизни не қилишади – сўрабди бир маҳбус.

– Билмадим. Қамашса керак-да, – жавоб берибди иккинчиси.

– Қамаш билан қутулсак яхши, Сибирга сургун қилишса керак, – гап қўшибди учинчи маҳбус. – Қарағай кесиб ўлиб кетамиз, чоғи.

– Сургун қилса худога шукр дейсан-ов. Менимча, отишса керак, – дебди яна бири.

– Отишармикан ёки осишармикан? – яна сўради ўша, биринчи маҳбус.

– Осишса кераг-ов, – жавоб берибди иккинчи маҳбус.

– Арқонни ўзлари беришар эканми ёки ўзимиз олиб келамизми? – сўрар эмиш биринчи маҳбус.

– Уйингга бориб олиб келишингга ишонмасалар керак. Шунинг учун отишса керак, – дермиш учинчи маҳбус ақллилик қилиб.

Бу Комил Аваз каби таниқли бир шоир, ёзувчи, драматург, Огаҳий номли Хоразм драма театрини йигирма йил бошқарган улусимизнинг ойдин бир зиёлисининг аянчли ҳангомаси.

Юқорида қайд этганимиз гдляноивановчилик қатағонида миллатнинг “боши” кесилди. Ўша пайтдаги республика президенти мақомидаги Иномжон Усмонхўжаев, бош вазир Нурмуҳаммади Салимов, Олий кенгаш раиси Оқил Салимов, мафкура бўйича марказқўм котиби Раъно Абдуллаева, марказқўм ишлар бошқармаси бошқарувчиси Турсун Умаров, Хоразм вилояти раҳбари Мадёр Худойберганов, Самарқанд вилояти раҳбари Назир Ражабов, Фарғона вилояти раҳбари Ҳамдам Умаров, Қорақалпоғистон раҳбари Қаллибек Камолов, Бухоро вилояти раҳбари Исмоил Жабборов, Тошкент вилояти раҳбари Мирзамаҳмуд Мусахонов ва ўнлаб туманларнинг раҳбарлари, хўжаликлар раис ва директорлари қамоққа ташландилар.

Бухоро вилояти раҳбари Абдувоҳид Каримов ва республика пахта саноати вазири, кўп виждонли инсон Ваҳобжон Усмоновлар отилдилар. Қашқадарё вилояти раҳбари Рўзимат Ғойибов, ички ишлар вазири Эргашев, Самарқанд вилояти ижроия қўмитаси раиси, Шароф Рашидовнинг тоғалари, Ҳамроқул Носировнинг ўғли Синдор Ҳамроқулов ва укалари Саҳоб Рашидовлар ўз жонларига қасд қилишга мажбур бўлдилар.

Шу мясорубкада машҳур ҳофизимиз Шерали Жўраев ҳам КГБнинг сўроқ хоналарига “ҳурмат-эҳтиром” билан чақиртирилди. Терговчи кейинчалик Тожикистон республикаси прокурори вазифасига кўтарилган Жўраев деган киши эди.

Ишхонам “Матбуот уйи”, сўроқ қилинадиган бинонинг ёнида эмасми, ҳофиз дўстимиз ёнимга келади. Бирга борамиз. У киши сўроқ беришга кириб кетади. Мен кутиб, хиёбонни айланаман. Охири тоқатим тоқ бўлиб ишга қайтаман. Биткин аҳволдаги дўстим қоронғи туша бошлагач хонамга кириб келади.

Не қиларимни билмай бошим қотганча республика прокуратурасида ишловчи, сўнгра ўзиям гдлянчиларнинг қурбони бўлган дўстимиз Обиджон Алибоевга телефон қилдим. Келгач, вазиятни англатдим. Ўзиниям хабари бор экан.

– Ўзбекистон фахрийлар кенгашининг раиси Расул Ғуломовнинг олдига киринглар. Улар Ғуломов кимни қама деса қамайди, қўйвор деса қўйворади, – деди у шипшиган овозда.

Дўстим сўроқдан чиқиб келгач, кечқурун Расул Ғуломовнинг қабулига бордик. У киши бизни яхши қаршилади. Мен ҳофизнинг ҳолатини англатдим.

– Нима деб сўроқ қилмоқдалар? – қизиқсиниб сўради Расул Ғуломов.

– Раъно Абдуллаеванинг қайноғаси билан ўқиган экансан. Курсдошинг орқали унга пул бергансан деб сўрғиламоқдалар. Мен Абдуллаевани умримда кўрмаганман, – дея жавоб берди Шерали Жўраев.

Бироз ўйга толган Ғуломов телефон гўшагига қўл узатди.

– Қаердасиз Тельман Хоренович? – сўради ғоят дўстона овозда. – Қачон келасиз? – деди у Москвада эканлигини айтди шекилли. – Яхши етиб келинг, Тельман Хоренович, депутатскоеда ўзим кутиб оламан. Унгача болаларингизга айтиб қўйинг. Машҳур ҳофизимиз Шерали Жўраевни безовта қилишаётган экан. Бу боланинг уларга алоқаси йўқ…

Улар телефонда қуюқ хайр-хўшлашдилар.

– Бўпти, бораверинглар. Энди чақиришмайди, – деди Ғуломов қилган ишидан мамнун оҳангда.

Елкамиздаги тоғ ағдарилган эди…

Биз суҳбатда бўлиб кўмак сўраганимиз, академик Мирзаали Муҳаммаджонов билан биргаликда Шароф Рашидов устидан Сиёсий бюро, Юрий Андроповга шикоят билан мурожаат этиб, “Ўзбеклар иши”ни бошланишига сабабчи бўлган, ўзини Рашидовнинг “қурбони” санаган Расул Ғуломов, Шароф Рашидов ҳаётдан кўз юмганда ҳам республика Давлат кино комитетида молия ва қурилиш бўйича вазирнинг биринчи ўринбосари, егани олдида, емагани кетида эди…

Рашидов от-аравани торта олмаган кишига эшак аравани берар, ҳеч кимнинг бола-чақасини оч-яланғоч қолдирмас эди.

Бироқ биз тепамизда турган кишиларни булғаб, керак бўлса, жиноятчига айлантиришдек хасталигимиздан халос бўла олмадик. Менимча, бунинг икки сабаби бор: биринчиси, юқорида сўйлаганим каби ҳавас эмас, ҳасад хасталиги. Иккинчиси эса муносиб мавқеларга муносиб кишиларнинг келмаслиги ва уларнинг муттасил қовун туширишлари.

Акс ҳолда яқин ўн йилликда Исмоил Жўрабеков, Козим Тўлаганов, Бахтиёр Ҳамидов, Мавлон Умрзоқов, Қобилжон Обидов ва Алижон Юсупов каби номдор кишилар ҳам қамоқхонаю мелисахона, прокуратураю суд остоналари тупроқларини яламаган бўлардилар. Ички сиёсату реформалардаги хато ва янглишликларни улар бўйнига қўймоқчи бўлиндими ёки бошқа сабаблари борми, билмадим.

Қамалмаса-да қамоқхоналар эшигидан қайтган, ҳар фиръавнга бир Мусо бор деган нақлни унутиб аёвсизларча қийратилган қодирлар масаласи ҳам айри бир мавзудир. Бироқ кейинги икки ўн йилликда жиноий жавобгарликка тортилиб, қамалганлар ҳисоб-китобини қиладиган бўлсак, гдляноивановчилик пайтидаги қама-қамалар ҳолва бўлиб қолади. Шўро давридаги қаттиқ қонун-қоидалар ва механизмлар ишламоқда давом этдими ёки ўша тузум даврида бошимизга ўрнатилган “механизм”дан халос бўлмадикми, ҳарҳолда мамлакатда аъзоси қамалмаган оила қолмади. Бунинг устига ваҳобийу ҳизбут таҳрирчи, ИШИД деган фалокатлар чиқдию қамоқхоналар қатланди.

…Коперникни суд қилмоқдалар.

– Демак, фикрингизга кўра ер ўз ўқи атрофида айланади. Унинг худога алоқаси йўқ? Шундайми? – сўрайди ҳакам олимдан.

– Шундай, жаноблари! – жавоб қилади Коперник.

– Ҳалиям шу фикрдамисиз? – яна сўрайди ҳакам.

Коперник узоқ ва азобли ўйга толади. Нажотсиз кўзларини солинда ўтирган қонталаб, мутаассиб диндорларга, кўзларида ёш ғилтиллаётган шогирдларига тикади. Хўрсинади.

– Биз сиздан жавоб кутмоқдамиз, маҳбус Коперник? – яна мурожаат этади ҳакам.

– Йўқ айланмайди, ҳакам жаноблари! – ниҳоят йиғига ўхшаган сасда жавоб қилади Коперник.

– Фикрингиздан қайтдингизми?

– Қайтдим!

Ҳамма ҳайрон. Солинда пичир-пичир, шов-шув бошланади.

– Ҳакамлар ҳайъати сўнг ҳукмни бермоқ учун танаффус эълон қилади! – солинга мурожаат этади ҳакамлар ҳайъати раиси.

Шогирдлар кўзларидан ёш оққанча темир қафасда турган Коперникнинг олдига келадилар.

– Устоз! Ер ўз ўқи атрофида айланмайдими? – сўрайди улардан бири бу жавобдан ҳайрон бўлиб.

– Йўқ, айланади! Мен сиз иқтидорли шогирдларим кўзини бу қора қарғаларга чўқитмаслик учун шундай дедим! Булар мени барибир ўлимга ҳукм этадилар! Бироқ сизлар ишларимни давом эттиришингиз керак! Бунинг учун эса соғ-саломат бўлишингиз лозим!..

Машойихлар қайд этганидек, ҳукмронлар ўз кучини ҳақорату зуғумда кўрсатсалар, бу жуда ҳам ёмон, чунки сен кетганингдан кейин қўрқув ҳам кетади ҳамда унинг ўрнини нафрат ва ғазаб эгаллайди.

Мушоҳада этар экансиз, яхши фазилатларнинг жуда ҳам кўп бўлиши кишини жамият учун нокеракка айлантиради: бозорга олтин ёмби билан боришмайди – у ерда майда чақа пуллар зарур бўлади деган гап не чоғлик ҳақ эканлигига ишонч ҳосил қилиш мумкин.

Кечмиш машойихлари буни шу тарзда баён этадилар. Халойиқ тўрт нав бўлур, бири улким, билур ва билғонин ҳам билур. Ул олимдур, унга тобе бўлмоқ керакдур. Бири улдурким, билмас ва билмағонин билур, ул қобилдур, унга ўргатмоқ керак. Бири улдурким, билур ва билғонин билмас, ул уйқудадур, уни бедор қилмоқ керакдур. Яна бири улдурким, билмас ва билмоғонин ҳам билмас, ул жоҳилдур, ундин қочмоқ керакдур.

Зотан, Гёте таъкидлаганидек, энг катта қуллик – озодликка эга бўлмай ўзини озод деб ҳисоблашдир.

Мана ўша, ўттиз еттинчи, қатли қатағон, азобу алам, айрилиғу адолатсизлик йилларининг даҳшатли битиги.