Читать книгу Хараҥа сискэ - - Страница 2

Аҕата, убайа суох буолан, Костя атын оҕолор курдук кус оҕотугар тиргэлээбэт этэ. Сылгы кутуругун кылын хатан туһах оҥорор киһитэ киниэхэ суоҕа. Арай тиргэлээх оҕолорго ымсыырара эрэ. Хам-түм кинилэр тиргэлэрин кэрийэллэригэр сылдьыһан, биир эмэ куска тиксэн, дьиэтигэр бэйэтэ бултуйбут курдук үөрэн төннөрө.

Арай биирдэ суолга кини туу оҥорооччу Тоҥсуук оҕонньору утары көрсө түспүтэ. Оҕонньор мас сүгэһэргэ балыктаах тымтайы сүгэн иһэрэ. Сылайбыт быһыылааҕа. Аллара маһыгар кылырдаһар аҕыйах хапкааннаах сүгэһэрин түһэрэн, дэйбииринэн охсуна-охсуна, суулла сытар маска олоро-олоро оҕонньор эгэ-дьаҕа эппитэ:

– Хайа, тукаам, бу хантан иһэҕин? Ханна олороҕун? Кэл, олор, кэпсэтиэх.

Костя, саба түһэр бырдахтартан сапсына-сапсына, кэккэлэһэ олорбута.

– Хаһаарыматтан. Онно ийэбиниин сайылаан олоробут.

– Бэйэҕит эрэ дуо?

– Бэйэбит эрэ…

– Арба аҕаҕыт куоракка буоллаҕа дии?

– Куоракка.

– Тахса сылдьар дуо?

– Тахсыбатаҕа ыраатта…

– Ынахтааххыт дии, бадаҕа?

– Биир ынахтаахпыт.

– Ыатар дуо?

– Ыатар. Сааһыары төрөөбүтэ.

– Өссө ким баарый?

– Ыалдьар эдьиийим Дааса. Эдьиийим Суура холкуоска үлэлиир. Билигин окко сылдьар… Балтым Марыйаана – дьиэ киһитэ. Хараҕынан мөлтөх…

– Оччоҕо уоллара эн эрэ эбиккин дии?

– Оннук.

Оҕонньор балачча саҥата суох олорбохтообута, табаҕын соппойбохтоон баран:

– Хата мин оҕобор хапкаанна биэриим. Моҕотойдо, маттаҕата1 бултаа, – диэбитэ, сүгэһэрин маһыттан сүөрэн үс хапкааны Куостаҕа ууммута. Уонна эбэн эппитэ:

– Соруйан биэрэбин. Бэркэ харыстаан тутуннаххына, өр барыаҕа…

Костя, үс саҥатык хапкааны оҕонньор илиититтэн сэрэнэн ылаат, тугу хардарыаҕын билбэтэҕэ, кырдьыга, бэйэтэ бас билэр тэриллэнэрэ киниэхэ улахан үөрүүлээҕэ, долгуйбута. Оҕонньор ону өйдүүр киһи быһыытынан уол дьарамай саннытын таптайбыта:

– Чэ, этэҥҥэ сырыт! Бултаа-алтаа!

Үөрбүччэ уонна хапкааннарын да уураары Костя Хаһаарыматыгар төннүбүтэ. Оттон Тоҥсуук оҕонньор, айаккалаан туран, сүгэһэрин кэтэн, чугас турар Чууп диэки алтахтаабыта.

Костя, дьиэтигэр баран иһэн, санаабыта:

– Бу үс хапкааны хайдах туһанабын? Ийэбиттэн ыйытыам. Ийэм туох диир?

Охонооһой Хаһаарыматын ааһаат, Күл сонуоҕун ортотунан тиэтэллээхтик хааман-сиимэн испитэ. Сотору олорор ырааһыйата ыйдаҥаран көстүбүтэ. Уол сүрэҕэ битигирэччи тэбэ-тэбэ, тэйиччи турар балаҕан салҕааһыннаах дьиэтигэр сүүрэн тибигирэйэн тиийбитэ. Балаҕан халҕанын тэлэйэ көтөн түспүтүгэр, ийэтэ, хаҥас диэки сүөгэй иирдэ олорон, соһуйан саҥа аллайа түспүтэ:

– Хайа бу туох буолан кэллиҥ?

– Ээ, ийээ, Тоҥсуук оҕонньору көрүстүм. Хапкаан бэлэхтээтэ. «Моҕотойдо, маттаҕата бултаа, соруйан биэрэбин» диир…

Костя үс хапкааны хоонньуттан хостообута.

– Бу, бу… Үстэр!..

– Тыый! Оҕом, оттон тугу эмэ бултаатаҕыҥ дии?.. Хара да сиэбэтэхпит ыраатта… Кус оҕолоон көрөрүҥ дуу? Даасаҕа миинниэ этибит…

Ити кэмҥэ ыалдьан суорҕаҥҥа-тэллэххэ сытар эдьиийэ эргийээри ынчыктаабыта.

Уол иһигэр: «Кырдьык даҕаны. Бачча тэриллэнэн баран кустуохха… Арай ол хайдах? Баччааҥҥа диэри ким да куһу хапкааннаан эрэрэ иһиллибэт ээ… Оҕолор үрэххэ быһыттаан тиргэлииллэр, кустууллар буолбат дуо? Хапкаанынан да, бука, бултаһыахха сөп ини?..» дии санаата.

– Ийээ, боробулуоха баар дуо? – Костя ыйыппыта.

– Дьиэ таһыгар көрүтэлээ эрэ. Баар буолуохтаах, – ийэтэ, арыыта тахсан, сүөгэй уутун уолугар чохооҕо кутан биэрбитэ.

Уол, ону иһэн тиҥиргэтэн баран, таһырдьа ойбута.

Сотору хапкаан быата буолуох боробулуоханы булбута. Үс хапкаанын быалаабыта. Ол кэмҥэ иһирдьэ нуучча дьиэтигэр тугу эрэ оонньуу олорбут балта Марыйаана:

– Убаай, ханна бараҕын? Барсыам, – диэбитэ.

Онуоха Костя:

– Кэбис, Марыйаана, мин билигин үрэххэ киирэбин. Куска хапкаан иитиэм. Өр сылдьыам. Бырдахтаах, уута дириҥ. Эн кыайан кэһиэҥ суоҕа… Сарсын көрөрбөр барсаар. Баҕар, бултуйуохпут…

– Чэ, убаай, оччоҕо сарсын хайаан да илдьээр, – Марыйаана ону ылыммыта.

– Илдьиэм, – диэт, Костя, аҕатын бэлэҕэ бүлгү тутар быһаҕын ылан, үрэххэ киирбитэ.

Хаҥалас үрэҕин сүнньэ адьас Хаһаарыма аннынан ааһара. Кус оҕото улаатан от быыһынан ороҕурбута тараанньыктанан көстөр. Нөрүйэн турар окко орҕочуйбут сүрүн суолларын булан, ону талаҕынан быһыттаан, айахтаан, хапкаанын ииттэҕинэ, бултуйуо дуо?

Итинник санаат, уол үрэх кытыытын үөттэриттэн үөл, от күөҕэ субалаах, дьылыгыр, уһун өттө лабаалардаах талаҕы быспыта. Олорун уһуктаан, суон өттүн бадарааҥҥа батары анньыбыта, тобугун аллараа өттүнэн холоон тосту туппута. Ороҕун утарыта атын талаҕы эмиэ итинник оҥорбута. Онто быһытын аана буолбута. Хапкаанын уурарыгар уута балачча дириҥ эбит. Тэйиччиттэн биир эргэ уу испит дулҕатын булан аҕалан, уһуктаах мастарынан хараҕалаан, аанын анныгар көстөр-көстүбэт тимирдибитэ. Хапкаанын иитэн, онно ууран, боробулуохатын аан эҥээригэр уу иһинэн баайбыта. Бэркэ сэрэнэн хапкаанын тылыгар муоҕу быһа тыытан, таппаны табыгыраппыта.

Икки хапкааны эмиэ итиниэхэ майгынныырдык тэйиччи-тэйиччи ииппитэ. Сыгынньах атаҕа, былыык анна муустаах буолан, тоҥо быһыытыйбыта, ыстаанын дуома илийэн ыараан хаалбыта. Үрэх кытылыгар тахсан ыктан көрүө этэ да, бырдаҕа бэрт, ол үөннэр сүгүннүүллэрэ биллибэт. Онон ыктыбакка эрэ ырааһыйаҕа ыстаммыта.

Марыйаана дьиэтин таһыгар турара. Кини хараҕынан барытара эрэ. Кыра сырыттаҕына, оронтон мүччү түһэрбиттэр. Хараҕын олоҕо хамсаабыт үһү. Убайа чугаһаан кэлбитигэр:

– Убаай, хайа бултаатыҥ дуо? – диэн ыйыппыта.

– Акаары, иитэри кытта хайдах иҥниэҕэй? Түүн аһыылларыгар, баҕар, иҥниэхтэрэ, – диэбитэ Костя үс сыл балыс балтытыгар.

Сарсыарда Костя эрдэ турбута. Сэргэх балтыта, уһукта охсоот, таҥнан хачыгырайбыта.

– Убаай, куотума, – Марыйаана көрдөспүтэ.

– Түргэнник хомуна оҕус, киирдибит, – Костя, булчут киһи буоллаҕым буолан, балтытын тиэтэппитэ. Ийэлэрэ ынаҕын ыы барбыт быһыылааҕа.

Ыалдьар эдьиийдэрэ Дааса сыттыгыттан өндөйөн Костялааҕы көрбүтэ:

– Сэрэнэн сылдьыҥ. Дириҥҥэ кииримэҥ, – диэбитэ.

Костя, үрэххэ тиийбэккэ эрэ, балтытыгар бырдахтаннын диэн хахыйаҕы тоһутан дэйбиир оҥорон биэрбитэ.

– Марыйаана! Эн ууга киирбэккин. Кураанах сиргэ хаал. Мин хапкааннарбын көрүөм. Эргэ күрүө сэмнэҕэр олор, бырдахтан. Миигин сотору-сотору ыҥырыма. Кус куттаныа… Чэ, бардым, – диэт, уол үрэҕи кэһэн маҥнайгы хапкааныгар киирбитэ.

Чугаһаан истэҕинэ, арай быһытыгар кус сапсынар тыаһа иһиллибитэ. Биир кус, атаҕыттан ылларан, киһи чугаһаабытын билэн, куота сатыыр дьүһүнэ эбит.

Тыыннаах куһу моонньун быһа эрийэллэрин Костя билэр. Куһун балачча бодьуустаһан син өлөрбүтэ. Түү, хаан буолбут илиитин өттүгэр соттоот, хапкаанын хат иитээт, быһытын, оту-маһы көннөрө түһээт, балтын үөрдээри төннүбүтэ.

Марыйаана, тэйиччиттэн кус сапсыммытын, уу тыаһын чуордук истэн, чөрбөйбүтэ ырааппыт:

– Убаай, кус ыллыҥ дуо? – дии тоһуйбута. Онуоха Костя киниэхэ өссө да сылаас саҥа өлбүт куһу куду анньыбыта. Кыыс:

– Аата, үөрдэхпиэн! Бултуйбуппут дии, убаай? – диэбитэ, булдун имэрийэ туран.

Уол аны атын хапкааннарын көрөн, биирдэриттэн мэлийэн, иккиһиттэн кус ылан, үөрэн-көтөн тахсыбыта. Балта эбии үөрбүтэ. Онон икки кустаах тахсан иһэллэрин ийэлэрэ көрөн:

– Хор, оҕолорум, Байанайдаах эбиккит! Бүгүн миин иһэр дьон буолбуппут, – диэбитэ сымнаабыт куолаһынан. Кини урут саас туспа дугдаланар, сааланар буолара.

– Бэйи, мин сарсын эргэ чаанньыкка түптэлээн биэриэм. Ону илдьэ сылдьаарыҥ. Били хаптаҕаска лэппэрдиир тыатааҕы кырдьаҕас чугас сылдьарын биллэххитинэ, маһынан чаанньыккытын таһыйаарыҥ. Оччоҕо күрэнэр аакка барыаҕа, чугаһыа суоҕа, – ийэлэрэ булчуттарыгар сүбэ биэрбитэ. Оҕолор, ону ылынан, эргэ чаанньык иһигэр сылгы сааҕынан түптэлээн, өрүү бэйэлэрин кытта илдьэ сылдьар буолбуттара. Ону үрэх кытыытыгар хаалааччы Марыйаана кыыс хото туһанара. Оттон Костя, бырдахха сиэттэр даҕаны, булчут киһи сиэринэн тулуйарыгар тиийэрэ.

Итинтэн ыла уол кус оҕото от үрэҕинэн устарын тухары күннэтэ кус таһааран, оронтон турбат уһугулаан эрэр эдьиийдэригэр мииннээн, бэйэлэрэ да үссэнэн, бэркэ абыраммыттара. Кэлин үрэххэ кус аҕыйаабыта, хапкааҥҥа киирбэт буолбута. Ол иһин Костя биирдэ соҕотоҕун баран, үрэх чугаһыгар тыа иһигэр бүгэн сытар таппалаах көрдүгэни булан, онно бултаһан көрөргө быһаарыммыта. Ол эрээри көрдүгэн от үрэх буолбатах, хапкаан ууруллуох, быһыт оҥоһуллуох айылаах чычаас уонна билии сирэ суоҕа. Көрдүгэн ортотунан абына-табына дулҕалаах сиринэн быһан, быһыттаан, үс ааннаан ииттэҕинэ, баҕар, туһаныаҕа. Үлэтэ элбэҕиттэн, ууну наар кэһэ сылдьарыттан дьулайбакка, Костя уһуннук үлэлэһэн, элбэх эрэйинэн быһан, талаҕынан дулҕалар ыккардыларын бүөлээн, син быһыт хабаанын оҥордо, үс ааннаата. Хапкааннарын уурар сирин уруккутугар майгыннатан, уу дириҥин аахсан, анныгар сылбах уган, үрдүнэн эмиэ дулҕа ууран бэрт өр бодьуустаста. Ыстаанын элээмэтин харыстаан кытылга устан уонна ким да көрбөтүн туһанан, сыгынньаҕын ууну кэһэн, тоҥо быһыытыйбыта. Ол кэмҥэ арыый күһүҥҥүтүйэн бырдах аҕыйаабыт этэ. Хаста да кытылга тахсан, дулҕа сиэлигэр олорон, тоҥмут уонна хатырбыт атахтарын дулҕаҕа тэбэн, куурда түһэ-түһэ, хас да төгүл кырынан, хапкааннарын иитэн, дьэ, «һуу» гыммыта. Тиэтэлинэн таҥнан, тоҥмутун аһараары дьиэтигэр сүүрбүтэ. Ийэтэ кэтэспит этэ.

– Тоҕо өр буоллуҥ?

– Ыллык уҥа өттүгэр обургу көрдүгэни булан, дулҕалаах сиринэн быһан, өр биликтэһэн хапкааннарбын көһөрдүм. Үрэххэ иҥнибэт буолан хаалла, – диэбитэ Костя.

– Ити көрдүгэни тоҕо эрэ Тоҥсуук көрдүгэнэ диэн ааттыыллар. Арааһа, кини, уута дириҥ уонна ыраас эрдэҕинэ, балыктаатаҕа буолуо, – ийэтэ кэпсээбитэ.

«Тоҥсуук оҕонньор, таппата суоҕар, баҕар, балыктааҕа эбитэ дуу, туулаабыта буолуо дуо? Дьон мээнэҕэ ааттаабатах буолуохтаахтар», – дии санаабыта Костя.

Сарсыныгар эрдэ туран, балтытынаан биир кустаах кэлбиттэрэ. Ити тухары үс хапкааны бэлэхтээбит, ас кырыымчык кэмигэр эр киһитэ суох ыалы мииннээбит, тыыннааҕар үйэтийбит анал көрдүгэннээх Тоҥсуук барахсаҥҥа уол махтана саныыра.