Читать книгу Хотун Куо - - Страница 1

Санаарҕаабыттыы кубарыччы көрбүт халлааннаах көмүс күһүн тиийэн кэллэ. Биллэ тымныйда, тохтуу-тохтуу самыырдыыр, түүнүн хаһыҥныыр буолла. Бүгүн күлүмнүү күлбүт күн хараҥа күдээркэй былыттар быыстарыгар саста. Хотуттан күүскэ силбиэтэнэ тыалырда.

Икки этээстээх улуус киинин авиапордун таас дьиэтигэр, үс күн устата сөмөлүөт көппөккө, элбэх киһи тоҕуоруһа муһунна. Кэлэр-барар аалыҥнаһыыттан сылайан, номоҕон дьүһүннээх кыыс, ардах ибиирэригэр да кыһаммакка, таһырдьа таҕыста. Сөмөлүөт кэллэ, билиэттээх киһи Дьокуускайдаан хаалыан сөп этэ да, кыһытыан иһин, халлаан киэҥ-куоҥ далайыгар туох да көтөн иһэрэ көстүбэккэ дылы.

Эмискэ кыыс көтөр аал тыаһын иһиттэ. Киҥкиниир киэҥ халлаан хаба ортотугар туох эрэ харааран көһүннэ. Куугунас тыас улааттар улаатан барда. Сотору буолаат АН-24 сөмөлүөт бирилии-барылыы тыаһаан-ууһаан, үрдүнэн көтөн уһууран ааста уонна ырааҕынан эргийэн, авиапорт хонуутугар тиийэн түстэ. Өр кэтэспит-манаспыт билиэттээх дьон малларын-салларын туппутунан регистрациялана охсоору тиэтэйэ-саарайа суксурустулар. Билиэтэ суох дьон касса иннигэр үтүрүһэ-анньыалаһа туруна охсон кэбистилэр.

– Тохтооҥ! Болҕойон истиҥ! Бу чааһынай хампаанньа сөмөлүөтэ тустаах дьону ылаары кэллэ. Рейсовай сотору кэлиэҕэ, тулуйан кэтэһэ түһүҥ! – диэн модьу-таҕа көрүҥнээх милииссийэ уол суолларын бүөлүү турунан, аймалҕаны таһаарда.

«Эс, хайдах оннугуй! Ардахтаан кыайан көппөккө, хас да күн устата эрэйдэннибит буолбат дуо?! Итиччэ көтөн кэлбит сөмөлүөккэ хайдах кинилэр эрэ барыахтаах үһүлэрий?!» – диэн абарбыт саҥалар баргыһа түстүлэр.

Уочараттаан билиэт ылар диэни билбэт, өрүү быһа ааһа үөрэммит дьоһумсуйбут көрүҥнээх, мааны таҥастаах дьон тосполдьуһа хааман тиийэн кэлбиттэригэр, көтөр кыахтара суох ыгылыйбыт муҥнаахтар кинилэри быһа ыытымаары, бүөлүү турунан кэбистилэр. Били хап-харанан чоҕулуччу көрбүт кыыс эрэйдээҕи ким эрэ садьыйбытыгар, «Уой!» диэн саҥа аллайбытынан сырдык плащтаах хара көстүүмнээх, кытархай хаалтыстаах, кылбаччы ыраастаммыт бачыыҥкалаах хамыһаарга кэтиллэ түстэ.

– Хайа, бу туох үлүгэрэй?! Денисов, бэрээдэги көр-иһит эрэ, – көстүүмүн саҕатыгар анньыллыбыт норуодунай дьокутаат значогун көрдөрөөрү плаһын тимэхтэммэтэх, хаҥас бэгэччэгэр кыһыл көмүс чаһылаах чинэччи туттубут мааны киһи кыыһы өйөөн ылла.

Бу тэлэбиисэргэ сотору-сотору көстөр норуот дьокутаата Андрей Николаевич Архипов буоларын кыыс тута биллэ. Отутун саҥа аастар да, дьон ытыктыы-сүгүрүйэ көрөр киһилэрэ. Бүтүн өрөспүүбүлүкэ тыын боппуруостарын быһаарсар буоллаҕа. Дьүһүнүнэн да сирдэрбэт.

– Андрей Николаевич, баһаалыста, көмөлөс эрэ. Бүгүн көппөтөхпүнэ, үлэбиттэн үүрүллэбин, – диэн кыыс Архиповка өйдөнөр да түгэн биэрбэккэ ыгылыйбыт, долгуйбут куолаһынан көрдөстө.

– Оннук буоллаҕына, конечно, помогу, – дьокутаат кылбаарыйбыт ыраас хааннаах нарын кыыһы көрөн, кыыһырбыта уостан, сирэйэ-хараҕа сырдыы түстэ.

– Эн туораа, мэһэйдээмэ! – диэт, милииссийэ кыыһы холус соҕустук хонноҕуттан ылан эрдэҕинэ, «она со мной» диэн Архипов тохтотто. Милииссийэ сыыстарбытын билинэн төбөтүн кэҕис гынна уонна туора хаамта.

Кыыс сөмөлүөккэ киирбит үөрүүтүттэн аргыһын хайгыы көрдө, махтана санаата. Дьэ, үтүө майгылаах барахсан эбит. Кини тойону-хотуну тоҕо эрэ улахамсык, тыйыс дьон буолуохтара диэн толло саныыра. Ол иһин билсэ, кэпсэтэ сатаабат этэ. Арай бүгүн, Дьокуускайга көтөр баҕаттан эрэ, бэйэтэ көрдөстө. Киниттэн ураты кими да ылбатылар.

– Эн миигин хантан билэҕиний? – диэн сэргэстэһэ олорон санаата көтөҕүллүбүт Андрей Николаевич, мичээрдии-мичээрдии, туоһуласта.

– Телевизорга көрөөччүбүн, – диэтэ кыыс килбигийбиттии умса көрөн олорон.

– Бээрэ, оттон эн аатыҥ ким диэний? Баҕар, аймаҕым оҕото улааппытын билбэккэ сылдьарым буолаарай? – Андрей Николаевич кыыс кулгааҕар сыстан ыйыталаста.

– Саргылаана диэммин.

АН-24 собуоттанан, мотуора куугунуу барылаан, салгыы кэпсэтэр кыах биэрбэтэ. Сотору буолаат, сөмөлүөт үөһэ өрө көтөн тахсан, ньирилиир тыаһа эрэ иһиллэр буолла.

Күннэй былырыын кэтэхтэн аспирантураны бүтэрбитэ, быйыл кандидатскай үлэтин ситиһиилээхтик көмүскээн үөрдэ-көттө. Ити курдук үрдүк үөрэх, билии күүһүнэн үөһэ талаһан, ханнык эмэ улахан тэрилтэни салайар баҕа санаата туоларыгар бүк эрэллээх. Бөлүүн түһээн Ытык Хайа үрдүнэн көтө сылдьыбыта ону билгэлииргэ дылы…

Кыыс абыраллаах үтүө аргыһын дьэ сыныйа одууласта. Тыа уолаттарыгар холооно суох кыахтаах киһи буолара мааны таҥаһыгар эрэ буолбакка, саҥатыгар-иҥэтигэр, туттарыгар-хаптарыгар да биллэр. Улахан дуоһунастаах киһи кинилиин тэҥнээҕин курдук кэпсэтэрэ дьикти. Сорохтор киэбирэн үөһэнэн хантаарыҥныы сылдьар буолааччылар ээ. Оттон кини эйэҕэһэ-сайаҕаһа, аһыныгаһа, кэпсэтинньэҥэ сүр дии…

Күннэй эр дьону аҕатыгар, убайыгар тэҥнии көрөн, сыана быһааччы. Аҕата Сэмэн Сэмэнэбис Мэҥэ Хаҥалас улууһугар, норуот номоҕор киирэн аатырбыт Манчаары дойдутугар Сотоҕо төрөөбүт. Өй-билии, үөрэх-хаар барыта баар интэлигиэнэ. Ол бэйэтэ арыгы дьаатыгар ылларан, сордоно сылдьаахтыыр. Үлэтиттэн да тааҕы-таах үүрүллүөн сөп. Эбэтэр саастаах киһи ыалдьан охторо да манан буолбатах. Уонча сыл устата улуустарга ананан борокуруордаабыта. Ойоҕун дойдутугар кэлбиттэрэ сэттэ сыл буолла. Сэбиэскэй кэм саҕаттан, араас таһымнаах мунньахтар кэннилэриттэн арыгылаан чалбардааһын кинини иэдэтэн эрэр. Кыһалҕалаах дьон дьыалаҕа тардыллартан куота сатаан аһатар, бэл бэрик биэрэ сатыыллар. Куобах күрэҕэр барда да, аатын билбэт буола итирик кэлэр. Куобахтаах куулларын атыттар киллэрэн биэрэллэр. Ийэтэ муҥнаах эрэйдэнэн да биэрээхтиир. Эрэ итирбитин дьоҥҥо биллэримээри, уолун көмөлөһүннэрэн оронугар хам баттыыллар. Сарсыныгар Сэмэнэ өлөттөрө сытан: «Сыллыый, ааттаһабын, аны амсайыам эрэ суоҕа», – диэн элэ-была тылын биэрэр, андаҕайар. Өйдөөх кэмигэр элэккэй, дьоһуннаах киһи бэрдэ буола түһэр.

Ийэтэ барахсан эрин кэтээн-манаан, өрүү хонтуруоллаан, аҕалара биэнсийэҕэ тахсыар диэри үлэтигэр иҥнэн сырыттаҕа. Ол оннугар доруобуйатын, идэтин, майгытын-сигилитин толук уурда. Көрсүө-сэмэй, элэккэй, үөрүнньэҥ бэйэтэ кыраттан да кыыһырар-тымтар буолла. Бэл үтүөлээх учуутал ааттаах эрээри, «Акулина Васильевна эмиэ эһэтин тириитин кэппит» диэхтэригэр диэри, уруоктарыгар бэлэмэ суох кэлитэлиир, бөппүрүөктэһэр, мэник үөрэнээччилэри мөҕөр-этэр эбит. Хата аҕаларын суоппара, убайын Бииктэри кытта оскуолаҕа бииргэ үөрэммит Дьулус, ханна да бычыгыраппакка өрүү дьиэтигэр аҕала охсон биэрэн абырыыр. Ийэтэ ол иһин Дьулуһу олус сөбүлүүр.

Ийэтэ эппитин толорторо сатыыр үгэстээх. «Эр киһи тас көрүҥүн көрүмэ. Кылаабынайа, үтүө майгылаах үлэһит киһи буолуохтаах», – диэччи. Оннук да санаан эргэ таҕыстаҕа. Дьиҥэ, аҕалара сытар ынаҕы туруорбат сымнаҕас киһи эрээри, идэтин сыыһа талан кэбиспит быһыылаах. Хас биирдии ыар буруйдааҕы түрмэҕэ түбэһиннэрдэҕин ахсын, санаата-оноото алдьанар. Дьулус киэҥ көҕүстээх ыччат буолан, барытын тулуйан сырыттаҕа.

Убайа аҕатыныы сымнаҕас, элэккэй бэйэтэ следователь идэтин талыаҕыттан уонна сэттэ саастаах кыыс оҕолоох Аайа диэн быраас дьахтары ойох ылыаҕыттан, майгыта-сигилитэ уларыйда. Туга эмэ табыллыбатаҕына санаарҕыыр, тырытта кыыһырар. Хабыр хааннаах хотуускаҕа түбэһээхтээтэ быһыылаах. Кийиит Аайа таһыттан көрдөххө, көрсүө бөҕө курдук да, өһөс, тоҥуй дьахтар буоларын бүтэйдии сэрэйэр. Ол да буоллар, Бииктэр таҥаһа-саба куруук ыраас буолар, бэйэтин кыһалҕатын төрөппүттэригэр найылаабакка бэйэтэ быһаара сатыыр. Тоҕо эрэ ийэтигэр тиэстибэт буолбут. Баҕар, аҕатыттан дьалты тутта сатыыра дуу? Эмиэ да бэйэтэ ыал киһи буолан, дьиэ кэргэнин иитээри, сүүрэкэлээн эрдэҕэ. Муҥар, үлэтэ да түбүгэ-табыга, буруйданааччылары кытта күнү супту бадьыыстаһар. Ийэтэ соҕотох уолун былдьатан: «Сатана дьахтара кылбаа маҥанынан абылаан, муннуттан сиэтэ сырыттаҕа. Аны уолбун, сиэммин Сиэнчиги хоту кучуйан илдьэ барыаҕа», – диэн кийиитигэр кыһыйан-абаран этэн аһарар. Эдэр ыал олоҕор орооһуо да суох этэ…

Күннэй бэйэтин олоҕун да оҥостуммакка сылдьан, убайын сиилии олороруттан сонньуйда. Оскуоланы, университеты ортотук үөрэнэн бүтэрбитэ, онон киһиргэнэрэ суох курдук. Үс сыл устата баара-суоҕа институт лабараана. Хамнаһа кып-кыра, сотору-сотору төрөппүттэриттэн харчы көрдөһөр. Тус олоҕо да табылла илик. Ийэтэ билэрдии суоппар Дьулуска эргэ биэрэ сатыыр. Күтүөт оҥостуон күн баҕалаах: «Көрсүө-сэмэй бэртээхэй уол. Күүһэ-уоҕа, үлэһитэ, толоругаһа сүр. Эйиэхэ иҥээҥниир да, чугаһаппаккын. Үчүгэй уолу куоттарарыҥ буолуо», – диэн күллэрээччи. Кыыһым соҕотох сылдьан хаалыаҕынааҕар, бэйэ билэр уолугар эргэ таҕыстын диэхтиирэ буолуо…

Кыахтаах, өйдөөх, баай, үрдүк култууралаах эрэ эр бэрдэ кини сүрэҕин сүүйүөн сөп. Бу аттыгар олорооччу «дьээдьэ» барсыан сөп курдук. Ол эрээри уҥа илиитин тарбаҕар кыһыл көмүс биһилэх ойохтооҕун биллэрэн кыһыылаахтык кылбачыйарын бэлиэтии көрдө. Буолумуна, арыый да үчүгэй эр дьону сытыы-хотуу кыргыттар сүгүн сырытыннаран бэрт. Былдьаһа-тарыһа эрийэн хачыгыратан, иннин ыллахтара ээ. Ол да буоллар эр бэрдэ, көҥүл-босхо барбычча, сүгүн-саҕын сылдьыбакка киниэхэ иҥээҥниир дуу? Дьиктитэ диэн, сүрэҕэ тоҕо эрэ минньигэстик нүөлүйэр…

Андрей Николаевич кыыс нарын-намчы синньигэс тарбахтарын таарыйда. Соһуйбуттуу утарыта көрүстүлэр. Кыыс сүрэҕэ күүскэ тэптэ, хайдах эрэ долгуйа быһыытыйда. Ону биллэримээри, иллюминаторы одууласпыта буолла.

Сөмөлүөт биир кэм көтөн куугунуур. Аллара киэҥ-куоҥ хонуу, тыа, онон-манан күөллэр, кэбиһиилээх оттор көстөллөр. Бай, аны өрүс араастаан эрийэ-буруйа кылбайа субулунна…

– Дьокуускай кэллэ! – ким эрэ үөрэ-көтө саҥа аллайда.

АН-24 Маҥан авиапордугар түһэр тыаһа иһилиннэ. Көтөр аал абырала дьэ ити. Чаастан эрэ ордугунан көтөн күпсүтэн кэлэ оҕустулар. Массыына эбитэ буоллар үнтү сахсыллан, сылайыа-элэйиэ аҕай этилэрэ.

Күннэй саҥата суох кытай тирии суумкатын ылан аан диэки дьулуста. Аҕыйах буолан, үтүрүһүүтэ-анньыалаһыыта суох сөмөлүөттэн түспүттэригэр күһүҥҥү сөрүүн тыал кууһан ылла.

– Саргылаана, куоракка тугунан бараҕыный? – диэн дьокутаат дьоһуннаах куолаһынан ыйытта. Хата, сэнээбиттии көрбөтө, улахамсыйа туттубата.

– Такси сыаната ыарахан, онон бука оптуобустанарым буолуо, – кыыс көнөтүнэн эттэ.

Онуоха эр киһи аһына санаатаҕа буолуо, бэйэтин джибинэн илдьэн биэрэргэ тылланна.

– Даа, эчи үчүгэйин! – Күннэй үөрэн мичилийэ түстэ.

Туора эр дьонтон дьиксинии бөҕө буолар этэ да, саҥа билсибит киһитэ тугу этэригэр барытыгар сөбүлэһиэх курдук туруктанан хаалбытыттан бэйэтэ да соһуйда. Эр дьон хараҕа быраҕыллар көстүүлээх кыыс буоларын билэр. Ол эрээри хаһан да үрдүк дуоһунастаах дьону кытта ханыылаһан, айах атан кэпсэтэ илик. Онон барыта соһуччу, сонун. Салгыы хайдах туттуон, саҥарыан-иҥэриэн да билбэккэ харааччы буккулунна.

Норуот дьокутаата сололоох, улахан тэрилтэ генеральнай дириэктэрэ, Саха сирин биллэр-көстөр бэлиитигэ тоҕо ханнык эрэ билбэт кыыһын бэйэтин бэртээхэй массыынатыгар олордо сатыырый? Эс, эйэҕэс, аһыныгас баай киһи олорор уопсай дьиэтигэр диэри илдьэн биэрэрэ улахан эбит. Оо, уопсай кыргыттара түбэһэ түһэн көрдөхтөрүнэ ордугурҕаан, хоп-сип бөҕөнү тарҕаталлара буолуо. Ээ, чэ! Өмүрэх эмээхсиҥҥэ дылы барыттан бары куттанан, дьиксинэн истэҕэй! Ол иһин сүүрбэ алта сааһыгар диэри соҕотох сырыттаҕа…

Андрей Николаевич күүстэрин-уохтарын, өйдөрүн-билиилэрин көрдөрө сатаан араастаан өйдөөҕүмсүйэр уолаттардааҕар чыҥха атын ээ. Бэйэтин кыаҕар эрэллээҕэ, дьаһаллааҕа тута биллэр. Көрөөт да «бу чахчы эр бэрдэ!» диэн санаа охсуллан ааспыта. Кини хас биирдии хамсаныыта-имсэниитэ, саҥата-иҥэтэ барыта лоп бааччы, истиҥ курдук көһүннэ. Оо, маннык үрдүк дуоһунастаах, баай хабалыары көрсүөн кэтэһэр да этэ. Ол гынан баран, Архипов курдуктар олус аҕыйахтар… Оттон кини бэйэтин кыаҕын, дьоҕурун, сатабылын хаһан биллэриэҕэй?! Эбэтэр өрүү бу курдук Күннэй буолан сылдьар дуу…

«Ленд крузер» киэһээҥҥи Дьокуускай аспаал суолунан сыыдамнык сырылатта. Андрей Николаевич саҥата суох олорор Саргылаана дьүһүнүн-бодотун хараҕын кырыытынан кэрэхсии көрөр. Бүөмнээн сиһилии сэлэһиэн баҕарда. Бэл, ойоҕун кытта билсэригэр бачча күүскэ долгуйбутун өйдөөбөт. Эдэрэ, сэмэйэ, нарына бэрт курдук да, төһө дьоһуннааҕа буолла… Сорох кыргыттар үчүгэй массыынаҕа олорсоот, төбөлөрө эргийэн хаалааччылар.

– Дьэ ирэ-хоро сэлэһиэххэ буоллаҕа дии. Аатыҥ Саргылаана диэн?

– Саргылаана диэн эрээри, ийэлээх аҕам кыра эрдэхпиттэн Күннэй диэн таптаан ааттыылларыгар үөрэнэн, ардыгар бэйэм ааппынан ыҥырдахтарына атыҥырыы истэбин ээ.

– Кэрэ аат, бэйэҕэр барсар. Атыннык киһи эйигин ааттыан да баҕарбат курдук.

Күннэй сөбүлээбэтэх курдук синньигэс хаастарын түрдэһиннэрбитин көрөн мунчаара түстэ. Дьэ кэм буолуо. Бэлиэр кыргыттары кытта кыайан кэпсэппэт буолбут. Арай карьеристка эбитэ буоллар, туһанаары моонньугар эриллэ түһүө эбитэ буолуо. Ону баара кыыл таба курдук тэһииргэс кыыска түбэстэ быһыылаах. Оччотугар истиҥ кэпсэтии тахсыа суох, дьиэтигэр илдьэ оҕустахха табыллыыһы.

– Ханнык аадырыска илдьэбин? – Андрей Николаевич тугу ыйыталаһыан билбэккэ олорбохтоон баран, салгыы сэлэһэр сылтаҕы булла.

– Дзержинскэй уулуссаҕа, эдэр учуонайдар уопсайдарыгар. Мантан балачча тэйиччи ээ… – Күннэй хайдах эрэ килбиктик хоруйдаата. Сөбүлээбэт боппуруоһун таарыйтаран, барбах кумуччу тутунна.

Андрей Николаевич ону кыыс кырытыннара көрдө дии санаан, хомойбут көрүҥнэннэ.

– Мин быйыл учуонай степеммин көмүскээн, наука кандидата буоллум, – диэн Күннэй эмискэ айаҕа аһыллан, бэйэтин ситиһиитин быктарда.

– Бай, бачча эдэр эрээри дуо? – Андрей Николаевич соһуйан, кыыс диэки эргиллэ түстэ.

– Оччо эдэр буолбатахпын. Сүүрбэ биэс саастаахпын ээ.

– Мин отут алта саастаахпын да, учуонай степеним суох.

– Буола да сатаабатыгыт ини.

Кэрэ кыыс Андрей Николаевич кинини сэҥээрэ көрбүтүн сүрэҕинэн таайда. Бэйэтэ да көрдө көрөөт, кэрэхсээтэ дуу? Бу киэһэ бүтүмүөн, салгыылаах буолуон баҕарда. Сөптөөх тиэмэ тула сэһэргэһэн, сүрүн сыалын ситиһэргэ далаһа бырахта. Кыахтаах киһи көмөлөс диирдии таайтаран эттэ. Итинтэн сиэттэрэн сыыйа айахтара аһыллан, күө-дьаа истиҥник сэлэһэ олордулар.

Күһүҥҥү ардах курулаччы түстэр да, киэһээҥҥи Дьокуускай ордук киэркэйбиттии, суунан-тараанан тупсан, тыһыынчанан уот лаампаларынан тырымныы сандаара көрүстэ. Килэйбит-халайбыт киин уулусса устун маҥан өҥнөөх Архипов джибэ сыыйылыннаран кэлэн, эдэр учуонайдар уопсай дьиэлэрин аттыгар тохтоото. Күннэй массыынаттан тахсаат, тиэтэйэ-саарайа хааман сэгэлдьитэн иһэн, төһө да кыбыста санаатар, кэннин эргиллэн көрдө. Андрей Николаевич массыынатын түннүгүн сэгэччи аһан кинини одуулаһа олорорун, өссө хараҕынан имнэнэрин көрөөт, долгуйбутун биллэримээри мичээрдээт, уҥа илиитинэн сапсыйда уонна аны «дьон көрөн сиилиэ» диэбиттии, бэрт чэпчэкитик үрдүк кирилиэһи тахса турда.