Читать книгу Хотун Куо - - Страница 4

Күннэй сатыы түһүнэн кэбистэ. Хата института ырааҕа суох буолан абыранна. Икки уулуссаны уҥуордаан, киин болуоссаты туораата да, биэс мэндиэмэннээх таас дьиэҕэ кэтиллэ түһэр. Учуонайдар интэлигиэннэр диэх курдук бартыбыал, паапка тутуурдаахтар. Өрүү тугу эрэ толкуйдуу сылдьар дьоһуннаах көрүҥнээхтэр. Хамнастара кыра буолан массыыналаах аҕыйах.

Институт улахан аанын аһан иһирдьэ киирбитигэр сылаас салгын ил гынна. Таҥас ыйааччы кыыс: «Хайыа, Саргылаана! Көрбөтөҕүм ыраатта, уоппускаттан кэллиҥ дуо?» – дии көрүстэ. Күннэй хойуу кырааскалаах харахтарын симириктии көрбүт мыс курдук тэтэркэй иэдэстээх кыыстыын айах атан кэпсэппитин өйдөөбөт. Ол да буоллар, сиэри ситэрэн үөрэ-көтө дорооболосто, дириэктэр баарын-суоҕун туоһуласта. Кэлэн ааспыта уонча мүнүүтэ буолбут. Хата ким да суоҕуна киирэн быһаарсарга тоҕоостоох түгэни мүччү туппатаҕына сатаныыһы.

Үһүс этээскэ тахсан, үлэлиир хоһугар киирдэ. Кырдьаҕас учуонай Матвей Николаевич ким-хайа иннинэ кэлэн, халыҥ таастаах ачыкытын кэтэн үлэлээн тигинэтэ олорор. Сэрии кэннинээҕи көлүөнэ учуонайдар бары да сүрэхтээх-бэлэстээх, туруу үлэһиттэр ээ. Саараама, аҕыйах да мүнүүтэ хойутуур диэни билбэттэр. Сэбиэскэй баартыйа ыган-түүрэн, дьарыйан-такайан үөрэппитэ бэрт буолуо. Ол да иһин сорохтор сэттэ уон саастарын лаппа аһарыахтарыгар, торуоската суох хаампат буолуохтарыгар диэри кытаахтаһан сырыттахтара.

Матвей Николаевич кыыс киирбитигэр, чаһытын көрө оҕуста. Хата бүгүн кынчарыйа көрбөтө. Кэпсэппэт бэйэтэ сымнаҕас куолаһынан: «Саргылаана Семеновна, уоппускаҕар төһө бэркэ сынньанныҥ?» – диэн ыйытан үөртэ. Тоҥкуруун, куруутун кини итэҕэһин эрэ була сатыыр адьынаттаах кырдьаҕаһы иһигэр киллэрбэт. Ол да буоллар, тугу соруйарын хайаан да толорор.

Бүгүн үчүгэй күн үүнээри гыннаҕа дуу эбэтэр табыллыбат күнүн билгэлээн манньыйара дуу. Эс, ама да кини буоллар, ону баҕас таайбатах баҕайыта ини.

Күннэй сонун уһулан көхөҕө ыйаата. Остуолугар суумкатын уураат, уруучукатын, кумааҕыларын хостоон таһаарда. Туохтан эрэ долгуйбут киһилии уһун синньигэс нарын тарбахтарын мускуйбахтаан ылла.

«Бай, куттанарым тугун сүрэй! Маннык табыллыбат! Дириэктэргэ киирэн иккиттэн биирин быһаарсан кэбиһиэххэ», – Күннэй сорунуулаахтык быһаарынаат, үлэлиир хоһуттан тиэтэйэ-саарайа тахсан барда. Матвей Николаевич «бу кыыс хайдах буоллаҕай?» диэбиттии, кэнниттэн соһуйбуттуу батыһыннара көрөн эрэ хаалла.

Хойутаабыт: дириэктэргэ ким эрэ урутаан кэлэн киирэ охсубут. Марыына саҥа кэлэн, ситэ кырааскаламматах сирэйин оҥосто олорор. Кинини көрөөт: «Туохха наадыйдыҥ?!» – диэн сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, туоһулаһа тоһуйда.

– Дорогуша, деловой кэпсэтии уһун буолааччы. Эбиэт кэнниттэн биирдэ таба тутарыҥ буолуо, – диэн Марыына билэр кыыһыгар көмөлөһүөн билиминэ, кыыһырбыттыы сыыбырҕаата.

– Бэйэтэ киирэ сырыт диэбитэ.

– Һо-һо, аны лабарааннары кабинетыгар быһа ыҥырар буолбут дуо, ол? – Марыына ордук санаатаҕа буолуо, кынчыатыы көрө-көрө, соһуйбута буолан саннын ыгдаҥнатта, төбөтүн илгиһиннэ.

– Һы, ону эн бобоору гынаҕын дуо?! – Күннэй өһүргэммиччэ өрө хабылла түстэ.

Тыл-тылларыгар киирсибэккэ киҥир-хаҥыр кэпсэтэр кэмнэригэр, тыйыс көрүҥнээх хара көстүүмнээх киһи таҕыста. Ону эрэ кэтэһэн олорбут Күннэй кэбиниэккэ сулбу ойон киирдэ. Дириэктэр хайдах эрэ кубарыйан, түрдэстэн олорорун көрөөт, төттөрү ыстанан эрдэҕинэ:

– Саргылана Семеновна, дорообо. Хайа, киһини көрөөт төттөрү ыстанаҕын дуу? – диэн Валерий Никитич намыын куолаһынан эҕэлээхтик эппитин өһүргэнэ иһиттэр да, уоскуйа быһыытыйда.

Дьон хайдах туруктаахтарын тута билэр этэ. Ама сыыстардаҕа дуо? Оннук буоллар үчүгэй этэ.

Күннэй кэпсэтиини туохтан саҕалыан билбэккэ, кэри-куру дьүһүннээх утары олоппоско олордо. Эрдэ эрэннэрбитин туоһулаһан билэ охсуон баҕарда.

– Валерий Никитич, наука кандидата буоллум.

– Истибитим. Эҕэрдэ!

– Валерий Никитич, онон салгыы лабараанныырым табыгаһа суохха дылы. Били эрэннэрбитиҥ курдук…

– Да-да, оннук. Но!.. – киэптээбиттии хоноччу туттан олорор дириэктэр кыыс быһаччы кэпсэтэргэ соруммутун сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, быһа түһэн тохтотто.

Валерий Никитич эдэр, кыраһыабай кыыһы көрөн манньыйбыта мэлийэ оҕуста. Саҥата суох ханнык эрэ докумуоннары бэрийбитэ буолла. «Көр эрэ, өссө бэҕэһээҥҥи бэтэнээски сиртэн да быкпакка сылдьан, кини курдук улахан киһини тылыттан иилэ хабан ылан, дуоһунаска олоро охсуон баҕарбыт. Өссө улахан иэстээх сылдьар хотун курдук туттубут буола-буола», – диэн сиилии санаата.

– Валерий Никитич, тугу быһаарына сылдьаргын истиэм этэ.

– Ах, да! Матвей Николаевич ыарытыйарын иһин, кини оннугар эйигин ылар былааннаах этим. Ону баара оҕонньорбут «доруобуйам көннө, аҕыс уон сааспар диэри үлэлэтиҥ» диэн модьуйсан, былааммын ыста. Аксакал учуонай билиитэ-көрүүтэ таһыччы буоларын ким да мөккүһэр кыаҕа суох. Доруобуйата эрэ мөлтөөн хаалбатар, төһө баҕарар үлэлиэн сөп. Эһиги, эдэрдэр, аһара ыксаамаҥ. Бастаан үчүгэйдик үлэлээн бэйэҕитин көрдөрө түһүҥ ээ. Эн аспирантураны бүтэрэн, кандидат буолбутуҥ үчүгэй. Аны тиэмэҕинэн кинигэтэ бэчээттэт, элбэх научнай конференцияларга кытын, устудьуоннарга лекцията аах, монографията суруй. Биһиги баар эрдэхпитинэ сүбэлэтэн-амалатан, туһанан хаал. Үрдүк дуоһунаска тиэтэйимэ.

– Оччоҕо хаһааҥҥа диэри лабараанныыбыный?

– Кыратык тулуйа түс. Сотору биһигини солбуйар кэмиҥ кэлиэҕэ.

– Биэнсийэҕэ таҕыстахпына биирдэ дуо?

– Тоҕо хадаардаһа сатыыгыный?! Үтүө сүбэбин ылыммат буоллаххына, атын үрдүк хамнастаах үлэтэ булан бар! Көҥүл демократия үйэтигэр бэйэҥ хайдах баҕарар быһаарыныыны ыларыҥ көҥүлүҥ. Ким да эйигин тутар бырааба суох.

Валерий Никитич сымнаҕас кириэһилэтин туорайыгар тиэрэ түстэ уонна тоһун биэрбит саҕа сананан үөннээхтик мүчүҥнээтэ.

– Институт дириэктэрэ эппит тылыгар туруоҕа дии саныырым. Сыыстарбыт эбиппин, – диэт Күннэй, салгыы кэпсэтэр туһата суоҕун өйдөөн, санаата түспүтүн биллэримээри төбөтүн өрө көтөҕөн, тахсан барда.

Дириэктэр соһуйан, ытыстарын эрэ нэлэтэн хаалла.

Валерий Никитич сөбүлүү көрбүт, хаанын хамсаппыт кыыһын эрэйдии-сордуу түһэн иннин ылар санаалааҕа. Онтон тугу этэрин эҥкилэ суох толорорго бэлэм буоллаҕына, эмискэ сымнаан сүрэҕин уулларыахтааҕа ээ. Уруккуттан сөбүлээн туттар тактиката бу сырыыга табыллыбата. Кыраһаабысса дириэктэрин «тылгар турбатыҥ» диэн сирэйин саатырда сатаата. Үүнэн-сайдан бардаҕына дьаһаллаах, сытыы хотун буолсук. Өссө кини кириэһилэтигэр олороору былдьаһан туруон сөп. Оччотугар туората оҕустахха ордук буолсу.

Күннэй иэдэскэ бэрдэрбит тэҥэ сананна. Валерий Никитич кинини сэниир, кыахтаах өйүүр киһитэ суох диэн атаҕастыан баҕарар эбит. «Үтүө сүбэбин ылыммат буоллаххына, атын үрдүк хамнастаах үлэтэ булан бар!» – диирэ олус кыһыылаах. Ааспыт Учуонай сэбиэтин мунньаҕар «Кэскиллээх эдэр учуонайдары үүннэрэр сыалтан, Саргылаана Семеновнаны уоппускаттан кэллэҕинэ научнай сотруднигынан үлэлэтэр былааннаахпын. Ити курдук, мантан ыла эдэр, дьоҕурдаах ыччаттарбытыгар болҕомтолоохтук сыһыаннаһар буолуохпут», – диэн араатардаан долгуппута, үөрдүбүтэ. Онто көҥдөй тыл эрэ буолан тахсан кэлэттэ. Икки сирэйдээх салайааччы кинини сорудаҕы толорооччу эрэ оҥостон илдьэ сылдьыан баҕарар. Утарыласта да, «үлэтэ булан бар!» диэн үтүрүйэн-хабырыйан, ыгар-түүрэр.

Күннэй санаата алдьанан, кыайан үлэлээбэтэ. Матвей Николаевич уонна Клара дириэктэр быһаарыныытын сибикилээн билэ охсубуттар быһыылаах. Тоҕо эрэ санаалара көтөҕүллүбүт аҕай. Кинини институттан үүрдэрэн эрэллэриттэн үөрэн эрдэхтэрэ. Арай Люция Күннэйи көрөөт, сирэйиттэн-хараҕыттан сэрэйдэҕэ буолуо, көрүдүөргэ ыҥыран таһаарда, туох буолбутун сиһилии туоһуласта.

– Суох, мин итини таах хаалларыам суоҕа. Учуонай сэбиэккэ туруорсуом. Бэйэбит иитэн таһаарбыт эдэр учуонайбытын үүрэр буоллаҕына, кинини бэйэтин түҥнэри көтүөхпүт. Эн куттаныма, санаарҕаама. Барыта үчүгэй буолуо.

Күннэй ыарахан түгэнигэр дьүөгэтэ көмөҕө илиитин ууммутуттан үөрэ түстэ. Санньыйбыт, муунтуйбут дууһата чэпчииргэ дылы буолла. Өйөбүллээх, тирэхтээх курдук сананна.