Читать книгу Szwejkowie i Don Kichoci - Leszek Engelking - Страница 6

Jak słusznie zauważa autor interesującej nas tu antologii czeskiego eseju, profesor Jacek Baluch, w polskim drugim obiegu piśmiennictwo czeskie miało pozycję szczególną, a szanujące się czasopismo podziemne musiało od czasu do czasu opublikować „coś czeskiego”. Podobnie zresztą było w samizdacie czeskim, tam z kolei panowała „moda na Polaków”. Dobrze, że to wzajemne zainteresowanie, po kilku latach zachłyśnięcia się przede wszystkim kulturą zachodnią, szczególnie anglosaską, w obu krajach zaczęło się powoli odradzać.

Esej czeski ma bogatą, choć niezbyt długą tradycję. Znakomitym eseistą był na przykład wybitny poeta-symbolista Otokar Březina (1868–1929), teksty o charakterze eseistycznym znajdujemy w dorobku innego poety epoki moderny, Jiříego Karáska ze Lvovic (1871–1951), jak również w twórczości świetnych czeskich krytyków literackich, Františka Xavera Šaldy (1867–1937) i Miloša Martena (1883–1917); nie sposób też nie wspomnieć o eseistyce Karla Čapka (1890–1938). Okres panowania socjalizmu, z wyjątkiem stosunkowo liberalnych lat sześćdziesiątych, nie sprzyjał rozwojowi czeskiego eseju. Jak jednak słusznie zauważa Baluch, kształtujący się od początku lat siedemdziesiątych czechosłowacki samizdat „spowodował ożywienie refleksji humanistycznej”. Głównie ten właśnie, „samizdatowy”, okres rozwoju czeskiego eseju obejmuje omawiana publikacja (wyjątkiem jest powstały we Francji i tam opublikowany tekst Milana Kundery).

Antologia ma tytuł Hrabal, Kundera, Havel… Owe trzy kropki sygnalizują, że obok tekstów autorstwa słynnej trójki są w niej jeszcze eseje innych twórców. Hrabala, Havla ani Kundery oczywiście polskiemu czytelnikowi przedstawiać nie trzeba. Mniej u nas znani są Václav Benda, Václav Černý i Josef Kroutvor, pozostali uwzględnieni przez Balucha eseiści.

Najstarszy z nich to profesor Černý (1905–1987); pracować na uniwersytecie mógł tylko do roku 1951 i później w latach 1968–1970, Był wybitnym historykiem literatury, romanistą, komparatystą, tłumaczem, założycielem i redaktorem naczelnym pisma „Kritický měsičník” (wychodziło w latach 1938–1942 i 1945–1948, likwidowały je oba wielkie dwudziestowieczne totalitaryzmy), które odegrało w kulturze czeskiej bardzo znaczącą rolę. Černý w czasie wojny uczestniczył w ruchu oporu, więziony był zarówno podczas okupacji, jak i później, w roku 1953. Podpisał Kartę 77. Obok licznych dzieł naukowych i znakomitej eseistyki poważnym jego osiągnięciem są kilkutomowe pamiętniki, nad którymi pracował od lat sześćdziesiątych.

Václav Benda (1946–1999), z wykształcenia matematyk, jest przede wszystkim działaczem politycznym, choć pisze również prozę beletrystyczną. W pamiętnym roku 1968 był przewodniczącym Akademickiej Rady Studentów. Sygnatariusz i rzecznik Karty 77, jeden z założycieli Komitetu Obrony Niesprawiedliwie Prześladowanych i Ruchu na rzecz Swobody Obywatelskiej, kilka lat spędził w socjalistycznej Czechosłowacji w więzieniu. Po aksamitnej rewolucji stał się przywódcą partii chrześcijańsko-demokratycznej.

I wreszcie Josef Kroutvor (ur. 1942, w samizdacie i wydawnictwach emigracyjnych używał pseudonimu Josef K.), przede wszystkim historyk i krytyk sztuki, któremu jednak wszechstronne wykształcenie pozwala zajmować się również innymi dziedzinami kultury. Esej jest dla niego najważniejszą formą ekspresji, „przygodą ducha”, gatunkiem znajdującym się na przecięciu wielu dziedzin wiedzy oraz różnych sposobów wypowiedzi.

Baluch podkreśla, że jego antologia ma „po części charakter historycznego dokumentu”. Istotnie, wszystkie zawarte w niej eseje (z wyjątkiem tekstu Kundery) noszą na sobie bardziej lub mniej wyraźne piętno czasów, w których powstały. Tylko jednak esej Václava Bendy Równoległa polis (1978, Paralelní polis), odnoszący się do bardzo określonych uwarunkowań, które, miejmy nadzieję, bezpowrotnie odeszły w przeszłość, jest wyłącznie dokumentem (ale dokumentem bardzo ważnym). Benda stawia tu między innymi konkretne postulaty praktyczne, adresując je do środowiska Karty 77. Natomiast nadal czymś więcej niż li tylko dokumentem historycznym jest niezwykle u nas popularny (w drugim obiegu i na emigracji ukazał się po polsku pięciokrotnie) esej Václava Havla Siła bezsilnych (napisany 1978, Moc bezmocných). Owszem, to, co nazywa on „systemem posttotalitarnym” już na szczęście nie istnieje, ale precyzyjna analiza jego funkcjonowania może mieć znaczenie dla historiografii nie tylko jako dokument, ale i propozycja interpretacyjna, a rozważania o kryzysie współczesnej cywilizacji technicznej jako całości nadal pobudzają do zastanowienia i dyskusji. Havel zresztą nie zarzucił ich do śmierci.

Inne teksty zamieszczone w antologii Balucha mają charakter wyraźniej wykraczający poza konkretne uwarunkowania historyczne.

Kim jestem (1990, Kdo jsem) Bohumila Hrabala to doskonałe autowprowadzenie do jego dzieła. Niezwykle ciekawe i cenne są uwagi o postawie świadka, o „knajpianej gadaninie”, o źródłach własnej twórczości i literackich „kradzieżach”.

Europejskie źródła czeskiej kultury. Repetytorium i rozważania nieco abstrakcyjne, ale aż strach jak aktualne (rękopis, 1975, O povaze naší kultury. Repetitorium a úvaha trochu abstraktní, ale až hrůza aktuální) Václava Černego to wielka panorama kultury europejskiej, poczynając od starożytnej Grecji, nakreślona między innymi po to, by pokazać, zagrożenie, jakie stanowi dla niej totalitarny socjalizm. Zresztą Černý konstatuje kryzys kultury również na Zachodzie, upatrując jego źródeł w konsumpcyjnym charakterze współczesnego społeczeństwa przemysłowego.

Błyskotliwie napisany esej Kroutvora o Europie Środkowej (Europa Środkowa; anegdota i historia [1979, Střední Evropa: anekdota a historie]) stara się scharakteryzować to pojęcie, stwierdzając, że jest ono zdecydowanie geopolityczne, zależne od kontekstu polityki ogólnoeuropejskiej. Kroutvor próbuje też nakreślić portret mieszkańca Europy Środkowej. Koncentruje się na Czechach, bo, jak stwierdza: „Sytuacja czeska jest losem par excellence środkowoeuropejskim”. Wiele interesujących myśli wnoszą strony o mentalności środkowoeuropejskiej, o charakterze czeskiego intelektualisty, o Jaroslavie Hašku i o Szwejku, a także o jego „Don Kichocie” – poruczniku Lukašu.

Wybór dokonany przez Balucha jest celny. Dawniej antologista w Polsce, a jeszcze bardziej w Czechosłowacji, bywał skrępowany względami cenzuralnymi, w rezultacie czego powstawały antologie pełne rażących luk. Przykładem choćby Antologia poezji czeskiej i słowackiej XX wieku Adama Włodka, która wskutek interwencji Pragi pod względem wyboru nazwisk zmieniła się niemal w parodię. Jak się jednak okazuje, i w nowych czasach antologista nie jest całkowicie swobodny. W omawianej książce stanowczo powinien był się znaleźć słynny esej Milana Kundery Zachód porwany albo tragedia Europy Środkowej (pierwodruk w języku francuskim 1983), ale Baluch nie mógł go w niej zamieścić, ponieważ autor od dawna konsekwentnie odmawia zgody na jego przedruki. Nie wynagrodzi tego braku zamieszczony w antologii esej Kundery o Leošu Janáčku, choć jest to tekst znakomity i smakowity. Nie mogą go też wynagrodzić uwagi Kroutvora, który podejmuje podobną tematykę przeciwstawiając Europę Środkową Europie Wschodniej z jej „brakiem historii” (przeciwstawia ją jednak również historyzmowi Europy Zachodniej, domeną Europy Środkowej jest jego zdaniem historia absurdalna). Cóż jednak można zrobić wobec zakazu autora?…

Wszystkie zamieszczone w antologii teksty były już wcześniej dostępne po polsku, niektóre (eseje Hrabala, Černego i Kroutvora) miały nawet osobne wydania książkowe. Esej Černego ukazał się jednak w drugim obiegu. A esej Bendy jedynie w drugoobiegowym czasopiśmie. Antologia Balucha znakomicie ułatwia dostęp do ważnych tekstów. Poza tym teksty te, umieszczone razem, przeglądają się wzajem w sobie, tworzą szerszą strukturę, obrazują sytuację czeskiego eseju w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku

Hrabal, Kundera, Havel… Antologia czeskiego eseju. Oprac. (i wstępem opatrzył) Jacek Baluch; przełożyli z czes. i franc. Marek Bieńczyk, Piotr Godlewski, Andrzej Sławomir Jagodziński, Jan Stachowski, Elżbieta Szczepańska. Universitas, Kraków 2001 (Poczet Czeski)