Читать книгу Әсәрләр. 3 томда / Собрание сочинений. Том 3 - Мухаммет Магдеев - Страница 6

Әти солдат тормышын сагына, буш вакыты булган саен, безгә солдат чагында күргәннәрен сөйли, армиядә алып барган көндәлек дәфтәреннән җырлар укый иде. Үзе солдат вакытын сагына, ә үзе солдат булып хезмәт иткәндә туган ягын сагынган… Белмәссең…

Әтинең солдаттан алып кайткан берничә истәлек әйберсе бар иде. Шуларның берсе – солдат уставы. «Подробная программа обучения молодых солдат пехоты» диелгән. Бу китапка патша нәселенә исәнлек теләп догалар, гарнизон хезмәте, эчке хезмәт, строй әзерлеге, политик әзерлек буенча главалар теркәлгән. Уставны Киев хәрби округы командующие приказы буенча төзегәннәр. Бу китап миндә кадерле мирас булып саклана, һәм өйгә килгән кунакларга мин моны һәрвакыт күрсәтәм. Хәзерге заман укымышлысын Достоевскийның утыз томы, Толстойның егерме дүрт томы белән гаҗәпләндерә алмыйсың, мин шуны аңлап бераз гына хәйләлим: теге уставны тоттырам. Ә анда мондый сүзләр бар: «Получать водку в казенныхъ винныхъ лавкахъ можешь только по записке своего ротнаго командира съ приложениемъ печати. Онъ же определяет место куда можно приносить и где пить спиртные напитки.

Полезно сказать молодому солдату, что водка къ греху ведетъ. А очень ужъ понадобылось ему выпить рюмку – чтобы спросился у отделенного, сходилъ въ полковую лавочку и там выпилъ.

Кстати будетъ разъяснить имъ, что въ полковой лавочке за 4–5 коп. два человека напьются вдоволь чаю и съедять по полбулки, тогда какъ за те же деньги они могутъ выпить по рюмке водки безъ закуски».

Устав әнә шундый.

Әти үз гомерендә аракы эчмәде. Умартачы булганлыктан, ул үзенә кайбер гадәт нормалары эшләгән һәм боларны закон төсенә керткән иде. Аның әйтүенчә, умарта кортлары кеше тәнендәге тир, одеколон һәм аракы исләрен яратмыйлар. Умарта янына чыкканда шуңа күрә ул юынып, чистарынып чыга һәм битлек кими, «курилка» дигән төтен савыты белән файдаланмый иде. Эчүчелеккә каршы нәфрәтне тәрбияләү өчен әтинең конкрет мисаллары була иде. Бер вакыйга истә калган. Көзнең бик ямьсез, кар явып торган сыек пычраклы көнендә безнең өйгә юештән калтыранган, лычма суга баткан чабаталы бер егет килеп керде. Бездән егерме биш чакрым ераклыктагы бер авылдан икән. Чәйгә утырттылар, әни аның аякларына коры оекбашлар бирде, чабата-ыштырларын мич алдына кибәргә куйды. Егетнең әтисе белән безнең әти яшь вакытта бергә мәдрәсәдә укыганнар икән. Әтисе шунда әфиун эчәргә өйрәнгән. Аннан гомер буе шуның белән иза чиккән. Менә ике-өч көн инде үзенә урын тапмый, газапланып ыңгырашып ята – эчәренә берни дә юк икән. Шундый көнне ул малаен ерак юлга чыгарып җибәргән: безнең әти бакчада күп итеп мәк үстерә иде, теге, бәхетсез, шуның кабыгын әрәм итмәвен, җыеп баруын үтенгән булган икән. Мәк кабыгында әфиун бар, шуны чайкап эчә икән.

Төенчек тотып, көзге пычрак юлга кабат чыгып киткән бәхетсез егетне тәрәзәдән карап барыбыз да озатып калдык. Әти бу фаҗигагә зур игътибар бирде. Моны гел искә ала торган булды. Хәер, сүз солдат хезмәте турында иде бит әле…

Гаиләдә ул төпчек малай булган, әтисез үскәннәр. Әбинең бу малайга өмете зур булган һәм аны, ерактагы Сатыш мәдрәсәсенә җибәреп, нәкъ ун ел укыткан. Мәдрәсәне тәмамлауга әти наборга эләккән. Элекке өяз каласы Мамадышка «каралырга» барганнар. Бер квартирга төшкәннәр. Әтине кырыс холыклы, туры сүзле Хәлил исемле абзыйсы алып барган. Җиткән егете белән квартирага тагын бер абзый туктаган. Алар да хәрби комиссиягә килгәннәр икән. Төн озын булган, Хәлил абзый да, әти дә йокысызлыктан интеккәннәр: ни әйтсәң дә, ун ел мәдрәсәдә яткан татар егетенең патша армиясенә китеп шинель, дагалы итек киясе килмәгән. Абзыйсы да уфылдап чыккан: энекәшен зур кеше – мөгаллим яки мулла итеп күрәсе килгән аның. Ә монда – озын-озак солдат хезмәте. Әмма шул ук төнне бик әйбәт файдаланучы берәү булган – каралырга әтисе белән килгән егет. Кичтән ятуга ул пыфылдап йокыга киткән һәм төне буе дөбер-шатыр әйләнгәләп, тешләрен шыгырдатып, ыңгырашып, үкерә-үкерә саташып, тубал теккәндәй гырлап, кыскасы, газаплы хезмәт үтәгәндәй тавышланып йоклаган. Иртән сөйләшмичә генә чәй эчкәннәр һәм комиссия йортына киткәннәр. Әти алынган. Төш вакытында башларын түбән иеп квартирга кайтсалар, хуҗаның өстәле янында шау-гөр килеп тегеләр чәй эчеп утыралар икән. Теге абзый:

– Синеке нишләде, минем Мөслихетдингә кәҗә билеты бирделәр бит, малай калды! – дип, шау итеп әтиләрне каршы алган.

Хәлил абзыйның кыска холкы шунда чыгырдан чыккан.

– Тфү, – дигән ул, эшләпәсен ишек өстендәге чөйгә элеп. – Тфү! Синең ул малаеңны нишләп солдатка алсыннар? Патша хәзрәтләре нишләсен аның белән? Комиссиядә утырган докторларны дүрәк дип белдеңмени син? Янараллар, әфисәрләр дүрәкмени? Моның белән нишләсеннәр алар?

Кайгы әнә шулай солдат горурлыгына әйләнгән. Әти Вильнюста «квартирлашкан» пехота дивизиясенә эләккән. Патша хәзрәтләре раслаган солдат уставы белән беренче тапкыр ул шунда бәрелешкән. Якшәмбе көнне яшь солдатларны стройга тезеп чиркәүгә гыйбадәткә алып киткәннәр: патша хәзрәтләренә, аның хатынына, нәселенә озын гомер теләп гыйбадәт кыласы икән. Бөтен ротада ике татар булган. Шунда әти – мәдрәсә шәкерте – стройдан чыгып бунт күтәргән.

– Мөселманнарны чиркәүгә алып керергә сезнең хакыгыз юк, без үз динебездә дога укырга тиеш, – дигән. Мәдрәсә шәкерте үзенең ротные белән ничек сөйләште икән, нинди рус сүзләре белде икән ул? Тавыш зурга киткән, бер татар солдатының бунты турында полк, дивизия штабына кадәр җиткергәннәр. Шулай да җәза бирмәгәннәр: күпмедер вакыттан соң аларга – Гыйльметдин солдат белән икесенә – мөселман мәчетенә барырга рөхсәт биргәннәр. Ә Литвада мәчетләр бар. Руслар белән бергә хезмәт итү әтигә күп нәрсә биргән: ул камил рәвештә рус телен, русларның күп һөнәрен өйрәнеп кайткан. Аның, солдат тормышын (яшьлеген) искә алып, өйдә марш атлап җырлап йөргәнен әле дә хәтерлим. Ул үзенең олы улы – минем абыйны – солдатка әзерли иде.

– Егетнең иң шәбе – солдат хезмәтен узганы, – дип сөйләргә ярата иде.

Бу җөмлә минем колакка кереп, канга сеңеп калган, һәм мин кечкенә вакытта ук «абыйны армиягә алмый калмасалар ярар иде» дип котым чыгып кайгырып йөри идем. Абый соңыннан армияне генә түгел, сугышны да беренче көненнән соңгысына кадәр башыннан кичерде. Әтинең бу җөмләсе белән мин әдәбиятта да очраштым: Таҗи Гыйззәтнең «Ташкыннар» драмасында Биктимер карт улы Нургали белән шулай мактана.

– Солдатка, ди, егетнең ни җиттесен генә алмыйлар, анда егетләрнең иң каймагын алалар.

Әти кичләрен солдат җырлары җырлап, безгә марш атлап күрсәтә һәм хәрби тормыштан истәлекләр сөйли иде. Шул җырларның көйләре әле дә истә калган, әмма сүзләрен инде онытканмын. Берсенең текстында: «За казака не пойду» дигән сүзләр бар иде һәм кушымтасы марш атлау уңаеннан күтәренке тәмамлана иде:

Әти өйдә дөрс-дөрс атлап, шул кушымтаны аеруча кычкырып кабатлый иде. Икенче бер җырында чиркәү кыңгыравының тавышы бар иде. Ул тавышны әти «дром!» дип, бас белән чыгара иде. Анысы ниндидер бунтарь казаклар җыры иде бугай. Текстыннан бер генә юл истә калган:

Тагын бер җыр кисәге әле дә колакта яңгырый:

Солдат уставыннан тыш, әтинең алып кайткан байлыгы – истәлек өчен солдатлар биргән открыткалар. Берсенең артына рус егете болай язган: «Люблю как брата родного. Вот мой адрес: 2-я Конная Армия, 2-я Запасная Украинская дивизия, 2-й запасной полк 1-й маршевый эскадронъ Сергей Сабурову». Открыткалар – Париж салоныннан, солдат күңелен кытыклый торган күренешләр белән. Боларның барын без белә идек, әмма әти балаларга андый открыткаларны күрсәтми иде.

Солдаттан кайткач, әти Арчадагы русча-татарча икееллык школада укыган. Анда татар мәктәпләре өчен рус теле укытучылары әзерләгәннәр. Шулай итеп аның ике дипломы булган. Аннан ул бәхет эзләргә чыгып киткән. Элеккеге Самара губернасы Узин өязе Осиновые Гаи авылына барып чыккан, анда бер байның балаларын укыткан. (Бу авылда нәкъ ун елдан соң Зоя Космодемьянская туган.)

Узин бае әтине үзендә калырга, әгәр калса, аңа үзенең кызын бирергә вәгъдә иткән. Әмма әтине ярлы, җирсез Казан арты тарткан. Бай әйткән:

– Кайчан килеп керсәң дә, бер кызым, ярты байлыгым сиңа, – дигән.

Әти Узин баеннан бер тавык йомыркасы алып кайткан. Авыл егете буларак, ул бай хуҗалыгындагы бик эре нәселле тавыклар белән кызыксынган. Чит илдән китерелгән бу нәсел тавыгының йомыркасы эре, сары тышлы икән. Әти шул йомырканы үзе чәй эчә торган тәңкәле матур стаканга салып кайткан. Ул йомыркадан чыккан чебешне бик саклап үстергәннәр. Аннан чеби чыгарганнар. Шул нәселне әби, башка чыкканда, минем әтигә бүләк иткән. Мин туган елларда, имеш, безнең ишегалдында эре гәүдәле, юан тәпиле кызгылт-чия тавыклар әле булган…

Ә теге стакан әле дә саклана. Мин аны иң якын дуслар белән өстәл янында утырганда гына серванттан чыгарам. Иң якын кешегә генә шул стаканны бирәм.

Әти кайтышлый Мәкәрҗә ярминкәсенә кергән, Казанда Болгар номерларында тукталган. Ниндидер руслар (купецлармы?) аңа үзләренең визит карточкаларын бүләк иткәннәр. Шул карточкалар арасында татарча язылган икесен мин музейга тапшырдым. Берсе язучы М.Галинеке, әти аны күрше Курса авылы кияве дип белеп сөйли иде; икенчесе педагогик темаларга язучы «Шура» журналының иң актив корреспонденты Габделкаюм Баһмани дигән кешедән. Анысы Сатыш мәдрәсәсендә әтинең һәм шул ук сыйныфта укыган шагыйрь Миргазиз Укмасыйның остазы булган икән.

Узиннан кайткан елны әти үз авылында татар балаларын русча укыта башлаган. Әмма бу эшкә ул бераз гына соңга калып керешкән: 1911 елда Ишми ишан доносы буенча Казан артының бик күп яңача укытучы мөгаллимнәре, яңа фикерле муллалары кулга алынган, мәктәпләр яптырылган. Мамадыш өязеннән исправник кушуы буенча Чүриле уряднигы килеп әтине дә кисәтеп киткән: яңача укытмаска – вәссәлам… 1911 елның өрәге әле каты булган.

Ул арада Беренче империалистик сугыш башланган. Әбинең олы улын сугышка алганнар – хәсрәттән әби башын бәйләгән. Бераздан уртанчы улын алганнар – әби урын өстенә менеп яткан. Озак та үтми әтине алганнар (кече ул) – әби урыныннан сикереп торган да хуҗалык эшенә тотынган. Әти сугышка барганда Мамадыш өязе Түбән Симет авылы егете Габдрахман Сафин белән бер ротага эләккән. Танышып, дуслашып киткәннәр, Габдрахман сугышка алынганчы Казанда Кәримевләр матбагасында конторщик булып эшләгән икән.

– Исән кайтсак, сеңлемне сиңа бирәм, – дип, әтине ышандырган.

Әти алданрак кайткан да аны көтеп тормыйча Симеткә киткән. Икенче баруда теге сеңелне алып та кайткан. Аннан күрше авылга күчеп утырып балалар укыта башлаган. Ул арада революция булган.

Тәрбия өлкәсендә әтинең берничә таләбе бар иде. Моның өч пункты хәтердә калган. Ул таләпләрдән мин файда да күп күрдем, зыян да аз күрмәдем.

Ялганлама. Тик дөресен генә сөйлә.

1944 елда педучилищега укырга кердем. Малай-шалай, тәнәфестә ду күчереп, бер сугышып алабыз. Бервакытны Габделхәй исемле малай белән (икебез дә отличник, ул – староста, мин – профорг) шәп кенә уйнап алдык. Бәхетсезлеккә каршы, беребез этте, икенчебезнең терсәге тәрәзәнең дәфтәр зурлыгындагы бер өлгесенә кереп чыкты. Нишләргә? Болай, тәрәзәне көн саен аз-маз тишкәләп торалар. Ярый инде, ди Габделхәй, хезмәт укытучысы Сабир абыйга әйтербез дә куйдырырбыз. Ә мин риза түгел, әтинең еракта калган, онытылган шәүләсе миңа яный:

– Ялганлама. Тик дөресен генә сөйлә…

Һәм менә без директор кабинетында.

– Ни йомыш? – дип елмая калын иренле, көдрә чәчле директор.

– Без ни… тәрәзәнең бер кечкенә өлгесен ваттык…

– Әһә, ярый, барыгыз…

Без өстән тау төшкәндәй бәхетле чырай белән кабинеттан чыгып китәбез. Бер көннән безгә менә нәрсә мәгълүм була: малайларның директорга үз аяклары белән кереп тәрәзә ватканны әйтүе училищеның тарихында беренче очрак икән. Ун көннән икенче нәрсә билгеле була: Габделхәй белән безнең октябрь ае стипендиясен «тәрәзә ваткан өчен» директор приказы белән тотып калганнар. Ялгышмасам, 35 әр сум ала идек бугай. Дәфтәр кадәр өлге – җитмеш сум! Егерме елдан соң өченче нәрсә билгеле була: директорыбыз ул елларда дәүләт милкен шактый туздырган икән…

Урлама. Кеше малына, дәүләт милкенә кагылма.

Бу кагыйдә безгә тел ачылганчы ук, «дәүләт» сүзен аңлаганчы ук киртләнде. Бервакыт, мәктәптән дәфтәр урлаганда, мин моны онытып торырга тырыштым. Чөнки бу актны караклык дип түгел, ә бер зарури хәл, табигый эш дип кабул иттем. Шуннан соң әтинең бу кагыйдәсе белән гомер буе җәфа чиктем.

…Гражданский киемне салдырдылар да хәрби формага төрделәр. Төн. Киемнәребезне капчыкка салып, караңгылыкта каяндыр каядыр атлыйбыз. Якында гына томан эченнән бер нәрсә үкерә, моны маяк диделәр, бик якында гына, имеш, диңгез. Ул вакыт-вакыт ух-ах килгән сыман, малайлар әйтә – шторм, имеш. Мин диңгез тавышын ишетмим дә, гел уйланып барам. Минем тәнемне әле генә кигән өр-яңа тельняшка рәхәтләндерә, минем бөтен киемем яңа, яңа киемнең хуш исеннән башым әйләнә. Минем беркайчан да болай бөтенләй өр-яңадан киенгәнем юк иде. Ә теге елларда, кибетләрдә күлмәк, чалбар материаллары аз вакытта, әти авыр сулап әйтеп куя иде:

– Кечкенә улыма флотский күлмәк алып бирәм әле баегач…

«Флотский күлмәк», аның нәрсә икәнен белмәгән килеш, минем каныма сеңеп, бәхетнең гөмбәзе сыман булып хыялыма керде. Әмма әти аны кигертә алмады. Әти белән әни бакча казыганда, мин балчык арасыннан ялтыравыклы бер тимер таптым. Чылбыр кебек ишкән. Мин инде моны чүкеч белән төеп боҗраларга аерырмын дип уйлап та бетермәдем, әти белән әни йөгереп килеп моны миннән алдылар. Һәм ах та ух килделәр. Баксаң – заманында әти тарафыннан әнигә бүләк ителеп, соңыннан балалар югалткан алтын брушки икән. Егерме еллап балчыкта яткан…

Әти минем аркамнан сөйде. Иртәгесен ул Казанга чыгып китте:

– Моны «Торгсин»га (Торговля с иностранцами) биреп, улыма флотский күлмәк алып кайтам, – диде. Мин ике-өч көн үземә урын тапмыйча әтине көттем. Әмма «Торгсин», пробасы түбән дип, брушкига бик аз хак биргән. Шуның өстенә кибетләрдә флотский күлмәк бөтенләй юк икән. Теге брушкины әни сугыш вакытында ике чиләк бәрәңгегә алыштырды. Ә флотский күлмәкне миңа 15 ел узгач дәүләт кигертте.

…Бераздан утлар күренде, ниндидер йортка кердек, казарма, имеш. Бүлмәләргә тараттылар. Икешәр катлы буш тимер караватлар. Буш матраслар бирделәр. Әйттеләр:

– Ишегалдында фәлән җирдә салам бар, шуны тутырыгыз. – Салам – без белгән эш, тутырдык. Әмма караватның тактасы юк. Главстаршина әйтә: ишегалдына чыгыгыз, анда такта склады бар, шуның кырыенда вак-төяк горбыль-фәлән бар, шуларны юнәтегез, ди.

Ул арада малайлар такта күтәреп тә керделәр. Мин дә киттем. Әмма складка якынлашуыма яшь бер тавыш ишеттем:

– Стой, кто идёт?

– Мин такта алырга килдем, – дидем.

– Стой, стрелять буду.

Затвор чыңлады. Мин главстаршина янына кердем:

– Аннан алырга ярамый икән, – дидем.

Теге исә пыр туздырып мине сүгә башлады:

– Ярый дип кем әйтте сиңа, салага?!

– Соң бит ул урлау була!

– Ә кем кушты сиңа урларга? Мин бит «юнәтегез» дип әйттем.

Мин тагын чыгып киттем һәм складка икенче кырыйданрак килдем. Шул ук хәл:

– Стой, кто идёт?

– Стой, стрелять буду!

Әле Ватанга ике сәгать тә хезмәт итмәгән көе, әлбәттә, үләсе килми иде.

Казармада главстаршина белән минем арада ямьсез аңлашу булды.

– Әти мине урламаска өйрәтте, теләсә нишләтегез, мин урлый белмим, – дидем.

Главстаршина мыекларын чәйнәде:

– Сиңа кем кушты урларга. Митя ты с трудоднями, деревня, салага, – дип эт итте. – Мин бит юнәтергә куштым…

Гомер юлында мин байтак әйберемне урлаттым (арада иң кызганычлары – китаплар), шул вакытларда әтине аеруча ачык искә ала торган булдым.

Укытучы алдында белгәнеңне яшермә. Бераз белсәң, кул күтәр. Укытучы үзе ярдәм итәр.

Монысы – аңлау өчен иң кыены булды. Безнең тирән ышануыбызча, укытучы бары тик укучыны тотар, батырыр, «ике»ле (ул заманда «начар») билгесе куяр өчен генә дөньяга килгән иде. Әти исә үзенекен алга сөрде:

– Аз гына белсәң, укытучыга ярдәмгә кил. Ул бит үз эшенең нәтиҗәсен белер өчен, тилмереп класска карап тора. Син ярдәм итсәң, ул сине ташламый.

Әти дәресләре гомер буе миңа ярдәм итте.

Әти инде олайган, балалар күп иде. Ул инде укытмый, бакчада гына эшли. Кич. Әти идәнгә мендәр салып сузылып ята да өстәл янында дәрес әзерләп утырган балаларын тыңлый. Аеруча рус теле дәресләрен. Кычкырып укыта. Әйтә алмый торган сүзне яткан җирдән әйтеп җибәрә. Мине иң гаҗәпләндергәне шул иде. Ничек инде ерактан торып китапта ни язылганны белергә?

Ә кайвакытта ул кызып китә дә «Диктовка» яздыра. Ул яздырган җөмләләрдән икесе хәтергә бик нык сеңеп калган. Беренчесе:

«Если я знаю, что знаю мало, то добьюсь того, чтобы знать больше…»

Бу җөмлә В. И. Ленинның чыгышыннан икәнен мин 1937 елгы дәфтәрләрдән белдем. Дәфтәр тышына шуны язалар иде. Әти әйтеп яздыра торган икенче җөмләне мин ни өчендер Горькийныкы дип хәтерләп калганмын.

Кемнеке булса да булгандыр, әти, яткан җиреннән торып, бу җөмләне язган апаларның кәгазен тикшереп, һәрберсенә көн саен билге куя иде. Ә җөмлә, минем хәтерем ялгышмаса, менә мондый иде:

«Жена коллежского асессора Онуфрия Артамоновича, сидя на террасе, потчевала околоточного винегретом». Минем апалар (ә мин яза белмим – эш рәхәт!), гадәттә, өч сүзне яза белмиләр иде. Болар: асессор, потчевала, винегрет. Кайвакытта «Ануфрий»мы, «Онуфрий»мы дип аптырап калучылар да була иде.

Ара-тирә әти әйтеп куя иде:

– И-их, бер марҗа китереп укытырга сезне…

Бу сүзгә әнидән башка барыбыз да әсәренә идек. Нәрсә, кем икән ул безне олы дөньяга чыгарырлык марҗа?

Әти кайвакытта сүзнең этимологиясе белән дә шөгыльләнә иде. Өйдә укучылар күп, нигә әле эксперимент алып бармаска, нигә әле проблемалы ситуацияләр тудырмаска? Һәм әти, идәнгә сузылып яткан килеш, проблемалы ситуация тудыра. Ул бер җыр әйтә. Ул җырның беренче икеюллыгы нинди булгандыр, анысын белмим, әти исә «ситуацияне» соңгы икеюллыктан тудыра иде.

Ә менә болай булса ничек? Бәлки, соңгысы дөрестер?

Мондый грамматика дәресләре безнең өйдә байтак кичләрне ала иде.

Орнитология. Кошлар турындагы тикшеренүләрне, фәнни яктан өйрәнүне хәзер шулай диләр. Әти кошлардан бары тик сыерчыкны гына өйрәнә иде. Безнең бакчада дүрт тополь булып, шуларның берсе йортка якын. Шул топольнең башына, авызын көнчыгышка каратып, сыерчык оясы куелган. Әтинең бөтен игътибары шул иде: фәлән кеше сыерчык оясы куйган. Әмма авызын көнбатышка караткан. Балалары иртәнге кояш белән җылынмаса, сыерчык ул оядан игелек күрми инде, – дип борчылып сөйли иде.

Әти һәр язны беркөнне шатланып өйгә керә һәм әйтә:

– Үзебезнең сыерчык килгән…

Моны без барыбыз да шатланып каршы алабыз. Үзебезнең сыерчык килгән! Үзебезнеке! Әти безгә сөйли: сыерчыклар ничек итеп ерак диңгезләр аша күчеп китәләр, ничек итеп арыган кошларны күтәрә алмыйча, бер диңгез пароходы баткан, ничек итеп безнең сыерчык Урта диңгезне кичкән һәм Кызыл диңгез буенда кышлаган, бездә яз килгәнне сизеп, ничек юлга чыккан һәм Татарстан җөмһүрияте Арча районындагы бер авылда, беренче тополь башындагы үз оясына кайтып җиткән… Болар берсе дә әкият түгел: әти, беренче топольдәге сыерчыкны тотып, аягына ситсыдан берәр «балдак» тегеп җибәрә һәм алдагы язда шул сыерчыкны тотып өйгә алып керә һәм ситсының Урта диңгездә, Кызыл диңгездә никадәр уңганын, төсен югалтканын безгә күрсәтә, куркынган сыерчыкның аягына яңа ситсыдан яңа «боҗра» киертә иде. Бу вакытта ул бездән бигрәк шатлана һәм «сез дә минем кебек шатланасызмы?» дигән кебек безгә карап-карап ала иде.

Ветеринария. Әтинең бу өлкәдә азмы-күпме мәгълүматы булганын хәтерлим. Аты яки сыеры бәвел итә алмаса, күршеләр әти янына киңәшкә керәләр иде. Андый очракка әтинең җыеп куйган үләне була. Бу үлән безнең ишегалдында – баскыч төбендә үсә, исеме – «мәче борчагы». Шуны кайнатып, шул суны атка яки сыерга эчерсәң – күр дә тор, авыру узар. Кайвакытта агай-эне әти янына килеп зарлана иде: ат ябыга, ашаткан тәненә ятмый. Әти шул вакытта ул агайның атына режим куя иде: алдына әрекмәннән башка әйбер куймаска. Бер көн, ике көн уза – атның эченнән әллә никадәр корт коела. Ә берәр атнадан ат тәнгә ит сала, карыйсың – аның инде чакмалары кушыла…3

Безнең өйдә «Җәгърафия» дигән яшел тышлы бер китап бар иде, аның тышына глобус төшерелгән. Мин бик кечкенәдән глобус, карта (харита) кебек нәрсәләргә гашыйк булып үстем. Миңа географ булырга, карталар, координатлар, яшел тирәлекләр, чия таулар, аксыл чүлләр белән эш итәргә иде! Язмыш алай кушмады. Әтинең шул «җәгърафиясе» аркасында мин дөнья киңлекләренә – атаулар, вулканнар, тайгалар, чүлләр, океаннарга малайларча – аларның нинди табигый кырыс куәткә ия булганын аңламаган хәлдә гашыйк булдым. Гомергә. Ярымшарлар картасы, яшькелт-зәңгәр глобус – минем өчен изге! Ярымшарлар картасын мин гомер буе эзләдем, Казан кибетендә аны бары тик мәктәпләргә «за безналичный расчёт» бирәләр, ниһаять, мин аны Феодосиядән алып кайттым. Безнең өй баеды! Безгә бөтен дөнья керде, без инде Яңа Җир утравы, Камчатка, Патагония, Флорида, Сингапур, Кунашир, Иокогама, Оклахома белән генә эш итәбез! Мин дә, улым да бәхетле!

Йорт өчен урын сайлаганда, әти, үзенең күршесе Гыйбадулла карт белән сөйләшеп, аның ындырын алган һәм чирек гектарлы урында бакча ясаган. Шул ындырга ул иң башта дүрт тополь утырткан. Ул топольләр хәзер бик юан һәм бик җәенке. Аларны биш-ун ел саен кыркып торасы. Әни барлыгы тугыз бала тапкан. Бишесе үлгән. Аларның кабере дә билгесез. Бары тик берсе – сугыш вакытында окоп казуда чирләп 26 яшьтә дөньядан киткән Ракига апаның гына кабере билгеле. Безнең гаиләдән дүрт кеше үсеп дөньяга чыкты. Мин хәзер уйлап куям: әти нигә инде тугыз яки ун тополь утыртмады икән?

Әти мине тәрбияли алмады. Вакыты ул түгел иде. Әмма алда әйтелгән таләпләрнең өч пунктын йөрәгемә сеңдереп дөньядан китте. Мин әтине хәзер хәтеремне эшкә җигеп кенә күз алдына китерәм. Ул кем иде, нинди иде, дуслары кем иде?

Дуслары дигәннән, өч кешене телгә алмыйча мөмкин түгел. Беренчесе – Яхин Кәрим. Мәгърифәтче Таиб Яхиннар, композитор Рөстәм Яхиннар нәселеннән. Каяндыр килеп Арча районы Сеҗе авылына утырган. Бу авылны рәсми документларда «Мурия Мусич» дип атыйлар иде. Әтинең Яхин Кәрим белән аралашуы бакчачылык, умартачылыкка нигезләнгән иде кебек. Боларның бөтен нәрсә уртак иде: әтидә сирень бар, Кәрим абыйда – крыжовник. Әтидә яңа сорт кызыл карлыган бар, ә ШКМ укытучысы (Школа колхозной молодежи) Яхинда – яңа сорт алмагач яки помидор. Помидор – яңа төр яшелчә, аның исеме – урыс алмасы. Моны безнең төбәктә Яхин гына үстерә иде. Бакчада әтинең малайларча эксперимент уздыра торган гадәте дә бар иде. Мәсәлән, үсеп килгән кабакка ул бервакыт тырнап үзенең исемен язып куйган. Кабакны күп үстерә һәм кыш буе кабак бәлеше пешерә идек. 1938 елның кышында сәке астыннан бәлешкә турарга дип бер кабак тәгәрәтеп чыгарсак күрәбез: әтинең имзасы матур булып кабарып үскән. Әни кабакның ул төшен кисеп алды. Аннан гел шуны кулына алып елый торган булды. Тагын – Савелий Петрович. Монысы Чүриле авылыннан. Әтинең бар әвәрә килгәне – шуның белән. Савелий аңа буяу табып бирә, әти умарта буйый. «Менә моны бер генә банка бирде Савелий», – дип, кадерләп кенә тәрәзә рамы буйый, йортка затлы ак буяу исе чыга, бу ис хыялларны әллә кая алып китә, сары фуражка кигән кызыл битле Савелий күз алдында хикмәтле бер мифик шәхескә әйләнә. Савелий диюгә, баш әйләндергеч буяу исе килгән сыман була, шул буяу исе килгәндә, ничектер йортка ямь тула: руска-татарга бүлмичә, кулыннан эш килгән, гуманлы, юньле холыклы, дөнья күргән ирләрне ярата, ихтирам итә торган, кызыл битле, сары фуражкалы Савелий елмаеп торган сыман була. Безнең өйгә Савелий Петрович килгәндә, әти бик бәхетле була, умарталар, рамнар, тәрәзә-ишек буяулары белән мәш килә, безне онытып тора иде. Чүриледә Савелий Петрович өендә дә шулай булган икән. Моны миңа, инде әти дә, Савелий Петрович та теге дөньяга вакытыннан элек китеп баргач, Савелий хатыны Полина Потаповна сөйләде.

– Сунгат, Сунгат… – дип авыр сулады ул. – Какие хорошие люди были. Как они дружили с нашим-то, Савелием. Какие пасеки для колхоза поставил наш-то! И как они любили красить. Оконные рамы-то. И наличники. Ульи… Ох-ох, господи…

Әтинең өченче бер дусты Арча урысы Пётр Степанович иде. Монысы – столяр. Кызыл агач остасы (русча «столяр-краснодеревщик»). Әти русча-татарча школада укыганда шуларда квартирда торган. Шуннан гомергә дус булып калганнар. Савелий Петровичта да, Пётр Степановичта да татарга кимсетеп яки өстән карауның эзе юк, әтигә, безнең гаиләгә алар тигез дәрәҗәдә карыйлар, һич тә руслык-татарлык аркасында аерма чыкмый иде. Пётр Степановичның йорт-җире бик зур булып, алгы йортына ул мастерская эшләгән, анда балта остасында нинди нечкә корал булуы мөмкин – барысы да тупланган һәм кул белән әйләндерелә торган зур маховиклы верстак куелган иде. Пётр Степанович яныннан кайткач, әти, һичшиксез, лапаска чыга һәм яңа материалдан нәрсә дә булса ясый башлый иде. Ул ышкылаганда бөтерелеп-бөтерелеп төшкән йомычкадан лапаска хуш ис тарала, лапас яктырып, ямьләнеп китә. Малай кайчан бәхетле була дип сорасалар, мин бер дә шикләнмичә әйтә алам: лапас астында, әтисе рубанок яки фуганок астыннан ап-ак йомычка бөтеркәләре очырганда, әтисе шомарта торган яңа тактаның башын тотып, ярдәм итешеп торганда. Хәзер олайгач бу турыда мин еш уйланам: суд залыннан хәбәр итәләр, мораль темага газетада мәкалә бастыралар. Фәлән бала әтисенә суккан, фәлән бала әти-әнисен рәнҗеткән, диләр. Мин шунда крестьянча уйлап куям: димәк, ул ата кечкенә чакта малаена такта ышкылап күрсәтмәгән, димәк, алар бергәләп яңа тактадан эскәмия яки уенчык ясамаганнар, малай яңа йомычка исен сизми калган…

Безнең өйдә еш кына традицион бәйрәм көннәре була иде. Боларны оештыручы, моңа дәртләндерүче – әти. Бәйрәмнең берсе – бал суырткан көн. Моңа бөтен гаилә катнаша, иртүк «баз өсте» дигән саргылт, хуш исле, урталай ярма бүрәнәдән эшләнгән каралтыда суырту машинасы көйләнә, һәркем бер җаваплы эшкә билгеләнә иде. Бу эштә тик әни генә катнашмый. Корт чакса, аңа һәрвакыт бүре уы (аллергия) була һәм ул, шешенеп, өчәр көн буе урын өстендә ята иде. Бал суырткан көнне безнең ишегалдына күрше-күлән керә. Әти умарта ачканда, кортлар дуламый, күршеләргә куркыныч булмый. Күршеләр дә юньле: савыт белән катык, каймак тотып керәләр (безнең сыер юк), әти исә аларның савытына ахак төсле, сыек, хуш исле бал тутырып бирә, тышы ачык зәңгәр эмальле чүмеч белән алып балаларына эчерә иде, тик ишегалдына чыкканчы авызыгызны гына юыгыз: кортлар аны гафу итми. Бал суырткан көнне йортка хуш ис тула, күршеләрдә дә, бездә дә бәйрәм була иде. Бәйрәмнең тагын берсе – бакчада алма җыю. Әти авылда бердәнбер алма үстерүче иде.

– Иртәгә алма җыябыз…

Август башларында бер кичне әти шундый хәбәр сала иде. Алма җыю… Һәр агачның үзенә аерым бер тәме, исе… Өстәге ботакларыннан әти саклык белән генә табагач ярдәмендә өзеп төшерә, ә без йөгерешеп җыябыз. Бер чиләк тула, ике чиләк, аннан куәс чиләге. Бакча уртасында җыйнак кына кибән, кипкән печәннән дөньяга хуш ис таралган. Алмалы чиләкләрне шул кибән төбенә китереп куябыз. Кипкән печән исенә алма исе килеп кушыла да баш әйләнеп китә, ә җылы кичтә бакча тутырып чикерткәләр чырылдый. Шундый бакча эчендә үскәнгәме, минем хәтер гел искә генә корылган. Әле дә шулай: унбиш көнгә башкалага командировкага барган идем. Ял көнне Новодевичье зиратына барып чыктым. Кабер өстендәге һәйкәлләрне карап йөргәндә, кинәт кенә чүмәләдәге печән (әле кибәнгә салынмаган) исе килеп бәрелде. Зиратның буш урынын чапканнар да чүмәлә куйганнар икән. Шуннан… шуннан кырылдым да беттем. Мин инде троллейбусны да, метро поездын да тоймадым. Иртәгесен ашыгыч билет алып Казанга кайтып киттем (бер атна вакытым бар иде әле), аннан ашыгыч рәвештә авылга. Ярый әле кайтканмын: бакчабызның печәнен чапканнар, иртәгеләргә җыярлык булмасмы дип кабартып йөриләр иде. Искә сизгер булу агач, печән, алма-фәләнгә генә бәйле түгел. Шәһәр урамыннан трактор узганда да, мин рәхәтләнеп калам: без кечкенә вакытта, басуга чыгып, җир сөргән трактор артыннан чабулап йөри идек. Күпереп яткан кара җир, куәт иясе машина, аннан чыккан ис, ялантәпиле балачак – барысы бергә хәтердә калган һәм хәтернең ул почмагын актарып кузгатыр өчен, трактор исе җитә кала.

Әйе, печән исе, печән кибәне… Атасыз калгач, миңа олы ирләр эшләгән бик күп эшләрне сигез-тугыз яшьтән эшләргә туры килде. Мактанып әйтә алам: унбер-унике яшемдә мин бик матурлап, шеш һәм үзәк белән кибән куя, кибән очлый белә идем. Ундүрт яшемдә урман кисәргә өйрәндем: агачны кундырмыйча, үзең теләгән якка салу шактый зур осталык таләп итә. Ныгып бетмәгән мускуллар белән мин кләймәләнгән бик зур агачларны еккалап урман кистем. Хәзер инде урманны алай кисмиләр, йә төртеп егалар да өстерәтеп алып кайталар, йә «Дружба» белән рәттән – кунганын, кунмаганын сыпырып чыгалар. Агач эшеннән иң яратканым һәм оста белгәнем – утын яру гына калды. Кайсы бүкәннең кай төшеннән чапкач ничек ярылачагын әле дә булса әйтеп торып малайны өйрәтәм. Ахрысы, бу эшне ул да яратыр кебек.

Әти гомеренең соңгы елында мичче һөнәрен үзләштерде. Башта бер останың берәүләргә мич чыгарганын карап торды. Аннан үзебезгә кечкенә мич чыгарды. Аннан колхоз фермасына зур мич чыгарды. Аннан күрше колхоз фермасына чакырып алдылар. Безнең авыл, нинди генә һөнәрле булмасын, шушы һөнәрне үзләштермәгән. Гомернең гомер буена мич чыгару эше күрше авыл Мөрәлеләрдә булды. Әле дә шулай: мич чыгарасы кеше Мөрәлегә чыгып китә. Морҗачы исә мәңгелек чиратта:

– Фәлән кешедән соң фәлән кешегә вәгъдә бирдем, вәгъдәне бозарга ярамый, – ди.

Әти, яши калса, авылда беренче булып шушы һөнәрне үзләштерәчәк иде.

Бала вакытымда мин туйганчы уйнап үстем дип әйтә алмыйм. Сәбәбе – чормадагы пыяла китап шкафы иде. Ул шкафның астында берничә газета төпләме, журналлар күп иде. Боларын сугыш елларында мичкә яктык, утын беткән көннәрдә аз-маз җылыны без «Йолдыз», «Вакыт», «Шура», «Ялт-йолт», «Аң» кебек газета-журналлардан алдык. Биш яшемдә гарәпчә, русча, яңалифчә хәреф таный башлаганлыктан, чормадагы китаплар арасында мин рәхәтләнеп утыра идем. Ул китапларны мин 5–10 яшьләр арасында актарып бетердем. Анда Ф.Әмирханның «Хәят»ы, Г.Ибраһимовның «Картлык көннәрендә», Г.Сәгъдинең әдәбият теориясенә «Гыйлавә», Г.Тукайның 1914 елда чыккан калын басмасы, Г.Рәхим төзегән «Шәрыкъ шагыйрьләре» һ.б. бик күп китаплар белән бергә, русча Н.А.Рубакин, Л.Н.Толстой китаплары, яхшы нәселле сарык, ат, сыер үрчетү турында китаплар, «Асия кыйтгасының харитасы» бар иде. Монда әллә ничә елның стена календаре саклана иде. Бу китаплар арасыннан минем өчен гарәп, фарсы китаплары гына сер булып калды. Башкаларны мин көннәр буе утырып укып чыктым. Җәйнең кояшлы матур көннәрендә әни мине урамга чак куып чыгара, «бу кадәр өй тавыгы булырсың икән» дип тирги иде. Олайгач ул китапларның каталогын төзедем: барлыгы 258 китап сакланган иде.

Озак еллар үткән. Әти салган йортның карнизында «1916 сәнә» дигән язу да инде уңган. Әмма йорт әле дә тора. Алмагачлар, чияләр 1941 елгы салкыннарда беттеләр. Ләкин әти-әни белән үткәргән кыска сроклы балачакның истәлеге булып 1916 елда әти утырткан көяз акацияләр, сиреньнәр, крыжовниклар, миләшләр тыгыз каралтылы авылда бер оазис булып утыралар. Аз гына җил истеме, күккә ашкан дүрт тополь шаулый. Ул топольләрнең нәселе каян килгәндер – аларның кәүсәләре аеруча якты-яшькелт, яфраклары бал белән ялтыраган. Аның сары сагызлы бөреләре коелган көннәрдә бакчада парфюмерия фабрикасы күчеп килгән сыман була – бала вакытта без ул бөреләрдән ислемай ясап карый идек…

Кеше үз гомерен бер елга алдан кайгыртса, иген иксен; ун елга кайгыртса, агач утыртсын; йөз елга кайгыртса, кеше тәрбияләсен дигәннәр. Әти ун елга кайгыртып агач утырткан, йөз елга кайгыртып кеше тәрбияләгән. 1955 елда хәрби хезмәттән кайткач, миңа әти укыткан Сикертән авылында мәктәптә рус теле укытырга туры килде. Эш бик авыр, әзерлегем җитми иде. Ләкин урамнан узганда, картлар мине туктаткач, эшнең авырлыгын онытып тора идем. Ә алар миңа болай дип дәшәләр иде:

– Син Сөнгат абый малаемыни инде? Ай, яшь чаклар… Ул безне урыс сабагына өйрәтте. Бик каты куллы мөгаллим иде. Күзебезне ачты. Син шуның малаемыни?

Бу вакытта миңа рәхәт, бик рәхәт була иде.

Укучы! Әгәр син июнь аенда безнең авылдан узсаң – безнең бакчага кереп чык. Анда син сап-сары кыңгырауларга төренгән карт акацияләрне, томалып-томалып чәчәк аткан канәфер агачларын күреп рухыңа рәхәт алырсың. Әгәр июль башында узсаң – барыбер безнең бакчага кер: чәчәк диңгезен күрерсең. Анда алабай чәчәге, алма үләне, сандугач тәпие, баллы куәт гөрләп утыра. Бакча өстендә баллы һава катламы. Рәшәткә кырыйларында гөләп агачлары «Менә без матурмы?» дигән сыман роза чәчәкләренә бизәнеп, хуш ис бөркеп утыралар. Ә август башында бакчаның бер куены кып-кызыл була: монысы кура җиләге. Бу агачларның барысы да уналтынчы елда утыртылган. Инде җай килә икән, җәйнең теләсә кайсы көнендә безнең бакчаны күреп чык: анда мәһабәт тавыш белән дүрт тополь шаулый. Аларның шавы тузган, арыган ми күзәнәкләренә ял бирә, кан юлларын иркенәйтә…

Нигә инде әти аларны тугыз-ун төп утыртмады икән?