Читать книгу Трынаццаць гісторый пра мёртвага ката (зборнік) - Наталка Харытанюк - Страница 3

Калi Гары прапанаваў мне згуляць партыю, я пагадзiлася не адразу. Я засумнявалася, бо ў Гары была падазроная манера гуляць у шахматы. Ён гуляў навослеп: заплюшчваў вочы, яшчэ расстаўляючы фігуры на полі, і расплюшчваў іх, толькі калі ставіў мат.

“Скажы шчыра, Гары, – аднойчы я спытала яго, – у чым твой сакрэт? Хіба табе зусім нецікава, які я раблю ход? Хіба для гульні зусім-зусім неістотна, на што я замерваюся?”

Гары ледзь заўважна ўсміхнуўся на гэта (яго нечым насмяшылі мае пытанні) i, задуменна ўглядаючыся ў аблокі, адказаў: “Кожны твой ход – страшэнна істотны для мяне. Істотны настолькі, што я магу забыць пра самае галоўнае. А пра галоўнае забываць нельга. У гэтым галоўным – сэнс гульні. Гэтае галоўнае – і ёсць сама гульня”.

Вось так. Менавіта так, слова ў слова, сказаў мне мой стары сябар Гары, а я не наважылася спытаць, што гэта – самае галоўнае. Бо, калі я яго слухала, мне здавалася, што я ўсё разумею. А пасля яно – гэтае разуменне – кудысьці знікала, я забывала сэнс прыгожых слоў Гары. Дарма што ён увесь час паўтараў і паўтараў: нельга забываць пра галоўнае. Ніколі нельга забываць пра галоўнае.

Вось і цяпер ён кажа мне пра сакрэт гульні, спакушаючы яшчэ раз згуляць з ім. Гары кажа гэта, дастаючы сваю новую шахматную дошку, якую яму зусiм нядаўна падаравалi. Дошка нагадвае мне сваiмі чорна-белымі клеткамі старую дзiцячую гульню ў iнь i ян, i я ўжо пачынаю пераконваць сябе, што ў незвычайных рытуалах Гары ёсць нешта прывабнае: ён упарта не хоча бачыць маю паразу. Я амаль пагаджаюся на партыю, але стаўлю ўмову: – Мы будзем гуляць на жаданнi, Гары.

– Выдатна, – смяецца ён, зусім не адчуваючы пагрозы.

– Жаданнi загадвае той, хто атрымлiвае паразу, – насцярожана папярэджваю яго я, але на Гары мае словы не робяць анiякага ўражання.

Ён заплюшчвае вочы, і мы пачынаем партыю. Спачатку я спрабую сачыць за хадамі Гары, але гэта мне ніяк не дапамагае – Гары забірае фігуру за фігурай, прабіраючыся наперад, і калі ён займае ўвесь цэнтр, я больш не супраціўляюся. Я вырашаю, што цяпер ужо позна засяроджвацца на гульні – і тады з лёгкасцю пачынаю думаць пра сваю нечаканую ўмову, якую сама паставіла перад пачаткам партыі – пра жаданне, якое цяпер давядзецца прыдумляць. Я хачу знайсці жаданне – такое ж грандыёзнае, як і гульня Гары навослеп, жаданне, выканаць якое Гары зможа, толькі калі прыгадае нашую з ім дзіцячую гульню ў інь і ян. А гэта не так і проста.

Вядома, жаданне маё мусіць быць, – разважаю я сама з сабою, – метафізічным. Іначай – ніякага сапраўднага выпрабавання для Гары ў гэтым не будзе. Ён жа не любіць глядзець на выпрабаванне – ён перамагае яго, заплюшчваючы вочы. Гары заплюшчвае вочы не толькі падчас гульні ў шахматы. Здаецца, ён так і жыве – з заплюшчанымі вачыма.

І нават калі ён расплюшчыць іх, каб сказаць мне: “Мат”, – ён, так мне здасца, усё яшчэ будзе недзе там. І глядзець ён будзе не на мяне – а наскрозь (так, як глядзяць адтуль). Настолькі наскрозь ён будзе глядзець, што пабачыць нарэшце тое жаданне, якое я яшчэ не паспею прыдумаць.

І вось так Гары будзе глядзець на мяне і бачыць маё жаданне – але я буду маўчаць, – а таму ён не вытрымае і загаворыць першым.

– Паслухай, – зазірае ён у вочы. – Здаецца, ты ставіла ўмову, што загадвае жаданнi той, хто атрымаў паразу?

– Менавiта, – радасна пагаджаюся я. – Я прайграла – значыць загадваю жаданне.

– Ты прайграла, – пярэчыць мне Гары, – але гэта яшчэ нiчога не значыць. Ты прайграла, але атрымала асалоду ад гэтай партыi, значыць – нiякай паразы. А калі параза не твая, значыць – яна мая. У гэтай партыi я атрымаў паразу і цяпер маю права загадваць жаданне.

Здаецца, Гары прадумаў гэта загадзя, бо жаданне ў яго ўжо было падрыхтаванае. Ён падняўся з услончыка і папрасіў стаць каля яго. Гары сказаў, што хоча абняць мяне. І ўсё? – рассмяялася я, хаця насамрэч мяне гэта страшна ўстрывожыла: а як жа халодная метафізіка Гары? Няўжо ён так проста з ёю развітаецца, – здзіўляюся я, падыходзячы ўшчыльную да яго. Я ўжо адчуваю на сваім твары яго дыханне, але Гары не спяшаецца абдымаць мяне. Здаецца, ён зусім не дакранаецца да мяне. Зусім не. Ён толькі павольна перабірае пальцамі мае валасы на плячах, якія зблыталіся ад ветру. Бярэцца за шалік і затрымлівае яго ў сваіх далонях. Пасля нарэшце ён абдымае мяне і шэпча нешта пра самае галоўнае ў гульні. “Ты ўсё-такі забыла – ты забыла пра самае галоўнае,” – амаль радасна шэпча мне Гары. Нібыта і не дакараючы, а віншуючы мяне з гэтай таленавітай памылкай. З тым, што я забыла пра галоўнае.

– Пра караля? – перапытваю я.

Але Гары не адказвае. Ён сумна ўсміхаецца ў мае валасы і не адпускае ад сябе.

– Прызнайся, Гары, – спрабую вызваліцца з яго загадкавага позірку і вярнуць яго нечаканым пытаннем да самога сябе. – А калi б ты выйграў i цябе гэта не засмуцiла – параза была б усё роўна твая?

Гары цяпер хiтра пасмiхаецца, але так i не адказвае на маё пытанне.

Ён акуратна выстаўляе караля i каралеву зноў на дошку i прапануе праверыць у наступнай партыi – чыёй будзе параза, калi ён выйграе i атрымае ад партыi асалоду. “Адказ да нас прыйдзе сам, – пераконвае ён мяне. – Вось пабачыш”.

Я пагаджаюся на наступную партыю не адразу. Спачатку я крыху злуюся. Думаю пра жаданне Гары і засмучаюся: я, здаецца, так і не заўважыла, што Гары мяне абдымаў. Нібыта гэта я, а не Гары, увесь час была з заплюшчанымі вачыма.

Але пасля я зноў засяроджваюся на чорных i белых квадрацiках дошкi, прыгадваю гульню ў інь i ян, i думаю, што не ўсё так кепска. Я думаю, што такая заблытаная логiка Гары можа мне нават вельмi спатрэбiцца. Яна дапаможа прыдумаць заканчэнне майму няскончанаму i ўжо амаль настолькi ж заблытанаму апавяданню.

Я ўвесь час думаю пра сваё апавяданне і пра Гары ў ім. Я хачу, каб ён разблытаў вузел, які старанна сплятаўся некалькі апошніх тыдняў, – я хачу, каб ён разблытаў маё недапісанае апавяданне. У той час я пісала апавяданне пра магічны тэатр. Пра Гары і магічны тэатр. Дакладней, Гары самога ў гэтым апавяданні не было – пад ім хаваліся некалькі персанажаў, і ўсе яны ў выніку мусілі зняць свае маскі. Зрэшты, маскі ніхто ў апавяданні, хутчэй за ўсё, так і не зняў, – падазравала я, – але справа была не ў гэтым. Справа была ў тым, што адным з яго ўвасабленняў у апавяданні я зрабіла сябе. Мне цікава было, якое месца я займаю ў тэатры Гары. Якую ролю я сама сабе адвяду ў гэтай гульні. Зрэшты, роляў можа быць шмат. Але ўся праблема ў тым, што – як ні паглядзі – спакуса мяне чакала ў кожнай ролі і магчымасць здрадзіць – таксама была ва ўсіх ролях. Таму я наўмысна правакую сама сябе ў апавяданні – і пытаю: кім ты хочаш быць, Марго? Ці – з кім ты хочаш быць? Я спальваю ўсе масты – і далей ужо не магу адгаворвацца. Я мушу нарэшце даць адказ.

– Паслухай, Гары, – не вытрымліваю я і ўжо падчас гульні, не дачакаўшыся сваёй чаргі жаданняў, задаю яму пытанне. – Я перапісваю ўжо некалькі разоў сваё апавяданне, але шторазу спыняюся на адным i тым жа пытаннi. Кiм я хачу быць? У мяне ўвесь час круцiцца адзiн i той жа адказ – але гэты адказ прыдуманы не мной, а героем Сэлiнджэра. “Я хачу стаць мёртвым катом,” – сказаў Сімур бацькам нарачонай, калі яны запыталіся пра яго будучыню. Я таксама хачу сказаць, што буду мёртвым катом, але хіба гэта не будзе хлуснёю, Гары? Я ж не бацькам нарачонай буду адказваць, я буду адказваць свайму ўласнаму тату. І як мне сказаць яму – мёртвы кот? Як мне сказаць, што самае бясцэннае ў жыцці – гэта мёртвы кот, на якога ніхто ніколі не зможа прызначыць цану. І хіба я змагу перамагчы калі-небудзь свайго ўласнага тату? – я змаўкаю ненадоўга, толькі каб злавіць позірк Гары: ён углядаецца ў аблокі, зноў шукае вецер, і менавіта цяпер ён – я гэта адчуваю – зможа адказаць мне так, як ён адказваў падчас старой дзіцячай гульні ў інь і ян. Я нарэшце пытаю Гары ціха і ўважліва: – Чым мне скончыць апавяданне, Гары? Што мне адказаць тату?

– Так i скажы яму, – прапаноўвае Гары, – “Я хачу быць мёртвым катом”. Пасля гэтага ён ужо не атрымае над табой перамогi.

– Але i я пасля гэтага не буду пераможцай, бо хiба гэта прыдумала я?

– Не, гэта, вядома, прыдумала не ты, – пагаджаецца Гары. – I, дзякуй Богу, пераможцай ты ўжо таксама нiколi не будзеш. Цяпер ты проста будзеш… непераможнай, – кажа Гары і расплюшчвае вочы. – Мат, – кажа ён і забірае майго караля.

Ён у гэты момант глядзіць на мяне ўважліва-ўважліва. Нават выпрабавальна – засмучуся ці не. Развесялюся ці застануся спакойнай. Але я нічога не разумею. Таму не ведаю – радавацца мне ці пераймацца, што прайграла. Словы Гары пра непераможнасць і пра мёртвага ката ўзрушылі мяне, і я цяпер не магу думаць пра паразу – маю ці яго, а таму гатовая пагадзіцца з любым вынікам – з тым, што скажа Гары.

Гары і на гэты раз лічыць, што параза ягоная (значыць, я ўсё ж не вытрымала выпрабаванне – задумалася пра згубленага караля?). Мяне гэта цалкам задавальняе. Мяне страшна хвалюе толькі адно – якое жаданне прыдумае Гары на гэты раз.

Ён прызнаецца, што даўно марыў прапанаваць мне адну авантуру. Але баяўся спалохаць. А вось цяпер. Здаецца, цяпер можна. Гары просіць мяне сыграць з ім партыю навослеп. Таксама заплюшчыць вочы і не расплюшчваць іх да самага заканчэння партыі. Да самага мату.

Я, вядома, пагаджаюся.

Спачатку я не магу зразумець, дзе наагул само поле і дзе на гэтым полі белыя, а дзе чорныя фігуры. Але Гары падказвае мне, што рабіць у такім выпадку – варта граць абедзвюма рукамі. І тады хутчэй прызвычаішся да цемры, тады забудзеш пра непатрэбныя пытанні і сканцэнтруешся на самой гульні, – вельмі сур’ёзна кажа мне Гары.

І я пачынаю граць. Я трымаю амаль увесь час у руках драўляныя, пакрытыя лакам фігуркі, мяняю іх, перабіраю пальцамі. Прыемна здагадвацца, дзе слон, дзе ферзь, дзе ладдзя. Настолькі прыемна, што я не адразу заўважаю: нідзе няма майго караля. Перабіраць, перастаўляць драўляныя фігуркі прыносіць столькі радасці, што мне не хочацца спыняць гульню, мне хочацца адцягнуць мат як надалей. Мабыць, таму мне становіцца амаль усё роўна, што з маім – ці з яго – каралём. Я зусім не чую і таго, што мне некалькі разоў паўтарае Гары, – хіба можна пачуць яшчэ кагосьці, калі ты слухаеш інь і ян, адчуваеш, як яны мяняюцца, пераходзяць з поля на поле, з клеткі на клетку. У поўнай цемры.

І тады: – Мат, – паўтарае Гары грамчэй. – Ты мне паставіла мат.

– Mein Gott, – падхопліваюся я. – Але я зусім не заўважыла. Я зусім не хацела, каб так хутка скончылася гульня.

Я расплюшчваю вочы і здзіўлена гляджу на Гары – ён смяецца. Шчыра і зусім не сумна. Мяне гэта заблытвае канчаткова і я пытаю: – Калі знік твой кароль, Гары, ты весялішся. Чаму? Хіба кароль – не самае галоўнае?

– Не, – шчасліва хітае Гары галавой. – Сэнс гульні зусім не ў каралі. Сэнс гульні – … Але я табе ўсё ўжо і так распавёў. Ці гэта ты мне распавяла. Ці гэта нам распавёў Сэлінджэр. У гісторыі пра мёртвага ката.

Гары змаўкае на нейкае імгненне – ён задаецца каанам, адстаронена глядзіць на аблокі, шукае вецер… А пасля адным толькі гэстам усё мне тлумачыць: галоўнае ў шахматах – не забываць пра мёртвага ката.

І ўсё. Больш ён нічога не кажа. Ён збірае свае новыя шахматы. Светла-светла ўсміхаецца і сыходзіць. Лёгка, як анёл, сыходзіць Гары ад мяне па алеі парку, а я думаю: можа быць, калі я дапішу апавяданне пра магічны тэатр і пра Гары ў ім, можа быць, тады я ўсё і зразумею. Але пакуль я не магу нават зразумець – хто з нас атрымаў паразу ў апошняй партыі.

Я не магу зразумець не толькі гэтага. Я не магу зразумець, чаму Гары сыходзіць, пакідаючы мяне сам-насам з маімі яшчэ нават не прыдуманымі жаданнямі.

Я моцна засмучаюся, бо прадчуваю, што калі няма пераможаных, калі я стану непераможнай, то каму застанецца прыдумляць жаданні? Каму, Гары? – пытаю я яго, але ён ужо далёка і мяне не чуе.

А без жаданняў – і шахматы не шахматы, думаю я. І старая дзіцячая гульня ў інь і ян – без жаданняў – таксама ніякая ўжо не гульня. А так – халодныя цені аблокаў.