Читать книгу Трынаццаць гісторый пра мёртвага ката (зборнік) - Наталка Харытанюк - Страница 4

– Кім былі мы ва ўсёй гэтай гісторыі? – пытаю я Гары, расхінаючы фіранкі ў купэ цягніка, на якім мы паедзем дадому.

– Сірэнамі, – кажа Гары, гледзячы ў вакно на Оскара.

– А чаму тады Оскар нас так лёгка адпускае? Чаму, згубіўшы ўсё, ён такі шчаслівы?

– А хіба нас можна ўтрымаць – хіба сірэны застануцца сірэнамі, калі іх пакінуць каля сябе?

Я думаю над словамі Гары. Я думаю пра тое, што – і праўда – нічога нельга ўтрымаць у гэтым жыцці. Каля сябе. За вакном, калі мы паедзем, будуць прабягаць краявіды – і назаўжды знікаць. Там, за аблокамі – шэрымі і халоднымі. Я яшчэ раз сяду перачытаць гісторыю Оскара – каб, можа быць, нарэшце зразумець: чаму, згубіўшы ўсё, Оскар такі шчаслівы.

Мы спакусілі Оскара на гісторыю пра загадкі не адразу. Спачатку ён адмаўляўся: казаў, што гісторыю пра сфінкса ён яшчэ да канца не прыдумаў. Яшчэ недапісаныя ўсе загадкі. Няма ўзнагародаў тым, хто іх разгадае. І што рабіць са сфінксам пасля ўсяго – гэтага таксама ён яшчэ не ведае.

Але Гары так пяшчотна глядзеў на яго.

Але я так трапна разліла тры кроплі віскі на падлогу.

Да таго ж, мы былі п’яныя. Мы сядзелі ў цемры – у пустой халоднай кватэры Оскара – і пілі віскі.

І Оскар у рэшце рэшт пагадзіўся. Ён пагадзіўся прачытаць нам сваю гісторыю пра сфінкса, пра загадкі і, вядома, пра Гары.

Зрэшты, зусім не істотна, пра што менавіта была гісторыя Оскара. Яна надрукаваная – і цяпер ляжыць перада мной. Яна засталася. А я не хачу пісаць пра тое, што засталося. Маё апавяданне – пра мёртвага ката. Пра тое, што немагчыма ўтрымаць. І таму з начной размовы паміж Оскарам, Гары і мною я пакіну хіба што два словы, прамоўленыя ў гэтай халоднай цёмнай кватэры. Тройчы прамоўленае “Мілы Гары” – і не ўтрыманае – вось сэнс і мэта майго апавядання.

* * *

Мілы Гары – як мантра, як выратаванне для тых, хто разгубіцца, калі разгадаюцца ўсе загадкі. І калі будзе няясна, ці застаецца нешта пасля нас за шэрымі і халоднымі аблокамі.

* * *

Мілы Гары, – прашэпча спачатку Оскар – разгублены і прыгожы, – калі Гары разгадае тайну яго герояў і назаўжды звабіць сюды – за аблокі.

Мілы Гары, – напіша Гары – лёгка і няўлоўна – у мой вішнёвы нататнік назву майго яшчэ не прыдуманага апавядання. Апавядання, якое з’явіцца пазней з аднаго толькі гэсту Гары – з таго, як лёгка і няўлоўна ён запісвае назву ў мой нататнік.

Мілы Гары, – паклічу нарэшце я сама – пяшчотная і закаханая, – калі мы ўжо сядзем у цягнік і я паспрабую паўтарыць гэты яго гэст. А ў мяне не атрымаецца.

* * *

Мілы Гары, – прашэпча спачатку Оскар.

Вось ён – сядзіць перад намі ў фатэлі і нервова паліць. Ён паліць увесь час, пакуль чытае апавяданне. Таму што яго апавяданне – гэта апавяданне загадак. І ўсе героі там – дзяўчына, хлопец і закінуты дом – ахутаныя смугой. Хаваюцца ў ранішнім тумане. Затуленыя фіранкамі, праз якія амаль нічога і не відаць.

Таму Оскару патрэбны дым. З дыму пачынаецца яго гісторыя.

У апавяданні малады чалавек бачыць сілуэт дзяўчыны за фіранкамі закінутага дому. Дзяўчына глядзіць на яго некалькі хвілін, а пасля знікае. Калі іх пазней пазнаёмяць, яна папросіць нікому не расказваць пра іх першую сустрэчу і пра закінуты дом. Але нічога і не патлумачыць. З часам, заінтрыгаваны, малады чалавек зразумее, што закахаўся. Яны заручацца. Але нават заручыўшыся, дзяўчына ні ў чым не прызнаецца – так і не скажа: ні што гэта быў за дом, ні чаму яна хавае ад усіх яго тайну. І будзе далей знікаць штодня, азіраючыся і напалохана, – будзе штодня ў адну і тую ж гадзіну сыходзіць у стары закінуты дом.

Оскар чытае нам гісторыю і паліць – каб ахутаць дымам сваю тайну. Гэта я разумею: тайну, якая магла ў любую хвіліну выслізнуць з яго гісторыі. Гісторыя дзяўчыны перапыняецца – бо знікае дзяўчына. Знікае і дом у апавяданні Оскара – бо больш туды ніхто не прыходзіць. Знікае ўсё – і адзінае, што застаецца ў Оскара – гэта тайна. А без яе – і апавяданне б знікла. І таму Оскар з усяе сілы чапляецца за гэтую тайну, цягне да сябе і глядзіць у вочы. А хіба так можна – хіба тайна застанецца тайнай, калі ёй глядзець у вочы?

Калі тайне паглядзець у вочы, можна спустошыцца. Я гэта разумею. Разумее гэта і Гары.

Паліць Оскар. Паліць Гары. Палю і я. Даслухаўшы гісторыю, мы маўчым і напружана падбіраем словы.

– І што далей? – нарэшце пытаю я.

– Дзяўчына памерла. Тайна засталася тайнай. Я напісаў сваё апавяданне, – паціснуў Оскар плячыма: маўляў, гэта яшчэ не ўсё. Ці: хіба важна, што было далей, галоўнае я ўжо расказаў. Альбо: раскажыце вы мне, што было далей.

Гары, уважліва гледзячы на Оскара, расхінае дым ледзь заўважным гэстам. Ён рыхтуецца – і вось ён ужо гатовы – расказаць нам, што было далей. Я прадчуваю, што зараз здарыцца непапраўнае – зараз Гары разгадае загадку сфінкса, за якую так чапляецца Оскар. Бязлітасны Гары – ён не трывае, калі чапляюцца. Усё роўна – за што. Яго гэта бянтэжыць – і тады ён смяецца. Тады ён вар’яцее – тады ў ім прачынаюцца сірэны. “Оскар, – шапчу я, пачуўшы першыя ноткі сірэн у смеху Гары – незваротныя ноткі – якія звабяць і ніколі не адпусцяць, – пакуль не позна – пакуль Гары нічога табе не сказаў – бяжы, альбо заляпі вушы воскам, прывяжы сябе да мачты!”

Але Гары так пяшчотна трымае яго за плечы. Нібы прыкуты позіркам Гары, Оскар не варушыцца, калі той скрозь смех працінае яго: – Загадка твайго сфінкса ў тым, што ніякай загадкі не было, – шэпча Гары. І ўжо грамчэй: – Дзяўчыне хацелася тайны – яна яе прыдумала. У загадкавы дом, які яна здымала, каб пагуляцца ў тайну, яна і прыходзіла, толькі каб там праседзець свае дзве загадкавыя гадзіны, – кажа Гары і змаўкае. І больш нічога. Цяпер Гары нібыта і не займае гэтая гісторыя. Ён адварочваецца да вакна – у якім ужо пачынае віднець – і кажа мне, што наступнае сваё апавяданне я мушу напісаць пра гэта. “Пра што – гэта?” – не разумею я, гледзячы, як разгублены Оскар выкрэслівае радок за радком загадку са сваёй гісторыі.

Здаецца, Оскар яшчэ нешта ўзважвае, а пасля сядае за сшытак – і закрэслівае апавяданне. На верх гісторыі пра загадкі ён запісвае словы, якія толькі што яму сказаў Гары. Ён ловіць іх – як птушкі ловяць – лёгка і цёпла.

* * *

Калі за вокнамі пачне прачынацца горад – пойдуць першыя трамваі, зацокаюць коні, мы нібы абудзімся ад свайго здранцвення. Оскар працягне Гары свой перапісаны рукапіс – ад апавядання амаль нічога не застанецца. Толькі назва, выведзеная ўпэўненай рукой: “Сфінкс без загадак”. “Бязлітасны Гары,” – падумаю я, гледзячы, як задаволена ён будзе рукацца на развітанне з Оскарам. “Мілы Гары,” – скажа Оскар.

Я буду ўважліва прыглядацца да Гары ў гэты момант: нешта іх ужо звязвала, нейкая гісторыя была – да мяне, задоўга да майго з’яўлення Оскар і Гары – ужо тут сядзелі і пра нешта дамаўляліся. Напэўна, мяне занадта доўга тут не было. Альбо я занадта доўга ўглядалася ў Гары – роспачна, думаючы пра тыя часы, часы багоў, калі мяне не было, таму што ён нарэшце сам здзіўлена спытае мяне, калі мы ўжо будзем ісці па свежым ранішнім горадзе: – Ты мяне раўнуеш? – і ўжо зусім разгублена: – Але да каго? – рассмяецца ён, расхінаючы рукамі ранішні туман.

На вуліцы над намі праляцяць шпакі і нагадаюць мне, што ўжо пачынаецца вясна. Вось толькі якая гэта была вясна, Гары? Вясна якога году – гэтага я не помню. Я шчыльней захіну свой тонкі аметыставы шалік, які ўсё яшчэ будзе пахнуць учорашнімі – густымі, вечаровымі – духамі. Але гэта не дапаможа – шалік зусім не будзе грэць. Не будзе грэць і ранішняе сонца, якое халодна прабіваецца праз аблокі і слепіць нашыя стомленыя вочы. Як у забытым сне, мы будзем ісці па халоднай і чыстай вуліцы. Толькі на такой вуліцы, падумаю я, – халоднай і чыстай – і можна аднойчы сустрэць багоў. Чыстае і халоднае – такім мусіць быць іх жытло, – скажаш ты мне аднойчы.

Мы будзем ісці па ранішняй вуліцы і мерзнуць. Я падумаю, што вясну якраз тады і адчуваеш, калі мерзнеш. Калі не паспяваеш захінуцца ў яе, калі яшчэ памятаеш, адкуль ты вяртаешся, пакуль не патанаеш у цеплыні. Вось як цяпер – калі халадно, і толькі ад адкрытай шыі Гары – безабароннай, такой блізкай шыі – патыхае цеплынёй. Як абяцаннем. Вясны. Забыцця. Сонца.

Тады, каб не маўчаць, я прызнаюся Гары, што напраўду раўную яго.

Гары рассмяецца і скажа, што гэтым я не мушу пераймацца.

* * *

Калі мы ішлі з Гары па ранішняй веснавой вуліцы – калі мы вярталіся ад Оскара, – я прызналася Гары, што мяне засмучаюць усе яго словы. Мяне засмуціла тое, што ён сказаў Оскару на развітанне. Я сказала, што мне не хочацца такога заканчэння для гісторыі Оскара. Што – нарэшце – нада мною вісіць такая ж небяспека – разгадаць усе загадкі, не толькі не дапісаўшы апавядання – нават не прыдумаўшы яму назвы. А што можа быць горш, Гары? – спытала я яго, але Гары не спяшаўся адказваць.

Я ўявіла, як Оскар – ужо зусім п’яны – на гэта шчасліва ўсміхнуўся і, не вагаючыся, запатрабаваў бы: – Пакуль не позна. Пакуль Гары не паспеў раскрыць вам самую галоўную таямніцу – без якой і гульня не гульня… – але так і не скончыў думку: на мяне ўрачыста і страшна глядзеў Гары – і ўяўны Оскар асёкся.

– Мілы Гары, – прашаптала я, зусім заблытаная і па-дзіцячы рагубленая.

Гары адказаў толькі, што і гэтым мне пераймацца не варта.

І яшчэ, сказаў ён, маё наступнае апавяданне так і мусіць называцца – “Мілы Гары”.

Вось яно – другі раз прамоўленае “Мілы Гары”. Прагучала са смехам – лёгка і няўлоўна. Настолькі няўлоўна прагучала яно, што я доўга яшчэ не буду ведаць, як ухапіць тую гісторыю, назву для якой толькі што прыдумаў Гары. Я паспрабую паўтарыць гэст, з якога ўсё пачалося. Але ў мяне не атрымаецца.

І не прыгадаю я гэту гісторыю, нават калі наш цягнік павязе нас дадому. Толькі адчую, што ў ёй мае быць: залатая платформа і абавязкова халодныя аблокі, даўна забытая дарога ў забытае мейсца (я так і не прыгадаю ў апавяданні, куды менавіта мы едзем ці вяртаемся з Гары) і тры кроплі віскі. Гісторыю “Мілы Гары” я пачну менавіта ў дарозе, азіраючыся з пытаннем у вачах: Мілы Гары? Няўпэўненая. Разгубленая.

* * *

– Гары? – маўкліва запыталася я, калі мы ўжо сядзелі ў купэ і раскрылі гісторыю Оскара. – Кім былі мы ва ўсёй гэтай гісторыі?

– Сірэнамі.

– Але чаму ён нас адпускае? Чаму ён, згубіўшы ўсё, калі не можа нават пісаць больш, такі шчаслівы?

– А пра што, ты думаеш, было яго апавяданне?

– Пра загадкі, якіх – як высветлілася – няма і не будзе, – сумна прыпадняла я бровы.

– Не, зусім не пра гэта, – сказаў Гары, захінаючы фіранку.

Гары толькі ўсміхаўся і не спяшаўся мне нічога тлумачыць. “Галоўнае – не куды яна сыходзіла,” – пачаў Гары, але тут жа змоўк.

На пероне ён пабачыў Оскара. Гары выскачыў, каб развітацца, за пяць хвілін да адпраўлення. Шчаслівыя і тонкія, яны стаялі на пероне – залатым пероне невядомага гораду, ці забытага сну, і спрабавалі развітацца. Але не змаглі нават зварухнуцца – толькі нахіліліся адзін да аднаго.

І раптам гэты іх гэст – яны не абняліся, а злёгку штурханулі адзін аднаго ў плячо, лёгка-лёгка – патлумачыў мне, пра што была гісторыя Оскара. Я глядзела на Гары і з жахам думала: няўжо? Я не заўважыла, як абняла Гары, калі ён вярнуўся ў купэ, і ўжо шаптала яму на вуха – як мантру, як заклён, як малітву: Гары, – шаптала я, – мой мілы Гары, мой цудоўны Гары, мой мёртвы кот…

А пасля: – Гісторыя была пра тое, што нічога немагчыма ўтрымаць? Так, Гары? – апускала я вочы, але прымушала сябе прамовіць гэта: – Пра тое, што нічога-нічога… Каля сябе? У гэтым жыцці? – і яшчэ мацней сціскала яго ў абдымках. Нібы звар’яцелая.

Цягнік стаіць яшчэ на мейсцы, Гары так нічога і не адказвае спачатку.

– Нічога немагчыма ўтрымаць, – шапчу я Гары. – І таму ён адпускае нас? – я шукаю ў вачах Гары адказ, але ён іх заплюшчвае і хітае галавой: не. Ён хітае галавой – нібы гатовы сказаць мне самае важнае – і тады я адчуваю, што нешта недагаворанае, нешта незразумелае, тое, што ведаюць і Гары і Оскар, яшчэ з тых залатых часоў – з часоў багоў – зараз пачую і я.

Я нахіляюся бліжэй да Гары. Я вагаюся. Я няўпэўненая, што хачу ведаць гэта. У галаве гучаць словы перасцярогі Оскара: пакуль не позна, пакуль Гары не расказаў усіх таямніцаў… Вось толькі немагчыма нікуды сысці. Я прыкутая яго позіркам. Яго рукі на маіх плячах, вусны варушацца ля майго вуха – і падбіраюць словы. Ён вагаецца на імгненне, пасля нарэшце шэпча: – Гісторыя была пра тое, што і згубіць – таксама нічога немагчыма.

Цягнік павольна кранаецца з мейсца.

Я моўчкі гляджу на залітую сонцам залатую платформу, па якой яшчэ робіць некалькі крокаў за цягніком Оскар. Ён усміхаецца нам апошнія імгненні – і нарэшце знікае.

І застаецца назаўжды там – за шэрымі і халоднымі аблокамі.