Читать книгу The Sephardim-Slavonic language contact in Bosnia. The last period (1918-1941) / Sefardyjsko-słowiań - Piotr Żurek - Страница 5

I. SŁOWIAŃSKIE ELEMENTY

1. UWAGI WSTĘPNE

Zamieszkujący Bośnię i Hercegowinę Żydzi hiszpańscy stanowili tylko niewielki procent ogółu mieszkańców tego kraju, dlatego też w sefardyjsko-słowiańskim kontakcie językowym przewagę uzyskał język słowiański. Słabszy język żydowsko-hiszpański (ladino) stopniowo ulegał procesowi interferencji. W ciągu przeszło 400 lat gromadnego życia Sefardyjczyków w Bośni ich język poddany został bośniacko-słowiańskiej lingwistycznej inwigilacji. Początkowo proces ten postępował bardzo wolno, ponieważ Żydzi hiszpańscy przebywali w środowiskowej izolacji. Wraz z politycznymi zmianami zachodzącymi na terenie Bośni liberalizowały się również ortodoksyjne zwyczaje Sefardyjczyków. Okupacja Bośni i Hercegowiny przez Austrię w roku 1878 stała się punktem zwrotnym, po przekroczeniu którego nastąpiło całkowite wyjście Żydów hiszpańskich z izolacji. Nastąpił wówczas pełny i powszechny kontakt Sefardyjczyków ze słowiańskim otoczeniem. W latach 1878–1941 doszło do szczególnego nasilenia się procesu interferencji słowiańskich elementów językowych do języka żydowsko-hiszpańskiego12.

Najcenniejszym materiałem do badań nad interesującym nas zagadnieniem wydają się obserwacje najwybitniejszego bośniacko-sefardyjskiego językoznawcy i fascynata języka żydowsko-słowiańskiego w Bośni dr. Kalmi Baruha. Sefardyjski lingwista, analizując bośniacki wariant języka żydowsko-hiszpańskiego w okresie międzywojennym, zwrócił szczególną uwagę na fakt, że język ten ulega coraz większym wpływom języka słowiańskiego. Kalmi Baruh tłumaczył tę sytuację faktem, że większość młodzieży sefardyjskiej uczęszcza do jugosłowiańskich szkół13. Jednak proces ten uległ całkowitemu przerwaniu w roku 1941.

Wszystkie słowiańskie zapożyczenia istniejące w bośniackiej odmianie języka żydowsko-hiszpańskiego dostały się do jego systemu wyłącznie wskutek bezpośredniego słowiańsko-sefardyjskiego kontaktu językowego. W wyniku adaptacji słowiańskiego modelu jego replika uzyskała szereg specyficznych właściwości, charakterystycznych dla języka żydowsko-hiszpańskiego w Bośni. Najbardziej widoczną cechą, która została stransferowana do słowiańskich zapożyczeń morfologicznych i fonologicznych, jest opozycja o>u i e>i (w tekście będę ją zaznaczał skrótem /o/: /u/ i /e/: /i/) . Najlepszym przykładem pełnej asymilacji słowiańskiego leksemu do systemu języka sefardyjskiego jest poprzedzanie obcego rzeczownika żydowsko-hiszpańskim rodzajnikiem.

2. KLASYFIKACJA SŁOWIAŃSKO-BOŚNIACKICH ZAPOŻYCZEŃ W JĘZYKU ŻYDOWSKO-HISZPAŃSKIM

2.1. DOSTOSOWANIE SŁOWIAŃSKIEGO ALFABETU

W okresie panowania Habsburgów bośniaccy Sefardyjczycy stopniowo zaczęli zastępować sefardyjski alfabet hebrajski – raši pismo – łacińskim alfabetem hiszpańskim. Od roku 1918, tj. od powstania Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców oraz Królestwa Jugosławii (1929 rok), w żydowsko-hiszpańskiej pisowni zaczyna dominować, z niewielkimi zmianami, chorwacki alfabet – gajica. W tej sefardyjskiej odmianie chorwackiego pisma obok słowiańskich liter pojawiają się również dwie litery z alfabetu hiszpańskiego: ñ (nj), ģ (gh), będące „symbolem kraju, który uważali za swoją drugą ojczyznę”14.

2.2. ZAPOŻYCZENIA MORFOLOGICZNE

FORMACJE CZASOWNIKOWE

Do grupy tej należą wyłącznie czasowniki niedokonane, oznaczające czynność. W wyniku interferencji do słowiańskiego tematu fleksyjnego został dodany żydowsko-hiszpański flektyw.

a) Słowiańskie wyrazy gramatyczne, które przejęły żydowsko-hiszpański flektyw

żyd. hiszp. kupijár < słow. boś. kòpati (kopać)15

żyd. hiszp. nučijár < słow. boś. nòčiti (nocować)16

żyd. hiszp. spremijár < słow. boś. sprémati (przygotowywać)17

żyd. hiszp. pucejár < słow. boś. pȕcati (strzelać)18

żyd. hiszp. predeár < słow. boś. prȅsti (prząść)19

Na plan pierwszy wysuwa się tutaj zjawisko zastąpienia słowiańskiego przyrostka bezokolicznika -ti żydowsko-hiszpańskim przyrostkiem -ar. Procesowi temu towarzyszyła również wymiana sufiksów tematycznych -ij- « -a-; -ij- « -i-; -ej- « -a-; -e- « -s-.

W materiale tym spotykamy również bardzo ciekawy przypadek przyjęcia za podstawę słowotwórczą niezupełnego supletywnego tematu nieregularnego czasownika bośniackiego presti – predem (pred). W systemie morfologicznym języka żydowsko-hiszpańskiego słowiański temat supletywny czasownik czasu teraźniejszego 1. os. l. poj. pred- zostaje użyty w derywacji słowotwórczej czasownika predear [predi – predijar/prede(j)ar].

Bośniacki infiks tematyczny -s- stał się tutaj obocznością, dla której sefardyjska paradygmatyka fleksyjna nie znalazła ekwiwalentu, dlatego też jego ciąg sufiksów fleksyjnych został uzupełniony segmentem -d-.

FORMACJE RZECZOWNIKOWE

Do grupy tej należą wyłącznie rzeczowniki charakteryzujące się funkcją wyrażania predykatywnego denotującego klasę obiektów fizycznych, czyli zmysłowych, żywotne i nieżywotne.

Ponieważ formacja ta morfologicznie scharakteryzowana jest przede wszystkim przez fleksyjne kategorie przypadka, liczby i rodzaju, interferencja zachodzi wyłącznie w strukturze tych kategorii.

a) Brak stabilizacji w zakresie rodzaju gramatycznego

Na przykład:

żyd. hiszp. gráha (sg., f.) < słow. boś. grȁh (sg., m.) (groch, fasola)

żyd. hiszp. grahíta (sg., f.) < słow. boś. grášak (sg., m.) (groszek)20

Zauważalna jest tutaj różnica rodzaju między rzeczownikiem źródłowym a zapożyczonym. Procesem zmiany rodzaju zachodzącym w formacji zajmował się również Uriel Weinreich. Doszedł on do wniosku, że rzeczownik, ulegając interferencji, przejmuje rodzaj gramatyczny w „spadku” po wyrazie rodzimym będącym jego synonimem, wypartym przez niego z obcego systemu leksykalnego21.

W leksyce języka żydowsko-hiszpańskiego słowiański leksem grah używany był wymiennie z sefardyjskim rzeczownikiem la pinzela22 i przejął jego rodzaj gramatyczny wraz z końcówką fleksyjną -a. W strukturze języka zapożyczającego nie istnieje bowiem rodzima jednowyrazowa forma rozróżniająca leksem grah i grašak. System leksykalny języka żydowsko-hiszpańskiego, przyjmując podstawową formę derywatu synchronicznego grah, musiał razem z nim interferować deminutywną formę tego derywatu grašak. Jednak w tym przypadku przeniknięciu nie uległ ten derywat, tylko jego przedmodyfikacyjna forma graha. Wykładnikiem słowiańskiego zdrobnienia stał się tutaj zredukowany sefardyjski formant deminutywny rodzaju żeńskiego – (ci)tika (grahita).

b) Korelacja przesunięcia semantycznego ze zmianą rodzaju

Na przykład:

żyd. hiszp. ráka (sg., f.) (żaba) < słow. boś. rȁk (sg., m.) (rak)23

Na terenie Bośni leksem raka używany był wymiennie z rodzimym sefardyjskim rzeczownikiem rána (sg., f.) (żaba)24. Ponieważ leksemy – słowiański rak i żydowsko-hiszpański rana – mają taki sam początkowy allomorf tematu podstawowego ra-, zapożyczenie to spowodowane zostało podobieństwem alternantów tematu. Proces ten odbywał się dwufazowo. W pierwszej fazie doszło do interferencji leksykalnej, polegającej na przejęciu obcego leksemu i zastąpieniu jego rodzimej reprezentacji semantycznej własną. Momentem będącym początkiem następnej fazy tego procesu jest przejście sefardyjskiej końcówki rodzaju żeńskiego -a do słowiańskiego derywatu, umieszczonego w żydowsko-hiszpańskim paradygmacie fleksyjnym deklinacji żeńskiej.

c) Korelacja przesunięcia semantycznego ze zmianą rodzaju i liczby

Na przykład:

żyd. hiszp. lúča (pl. t., f.) (drzewo na opał) < słow. boś. lûč (sg. f.) (łuczywo)25

W okresie, kiedy Sefardyjczycy gromadnie zamieszkiwali Bośnię, tj. w latach 1550–1941, ich domostwa opalane były drzewem i oświetlane łuczywem (smolnym drzewem). Żydzi hiszpańscy, w odróżnieniu od swoich słowiańskich sąsiadów, którzy termin drzewo na opał wyrażali przy pomocy struktury wielowyrazowej drva za loženje, stosowali analogiczną hiszpańską strukturę jednowyrazową leña (pl. t., m.) (drwa). Jednak ekonomia języka żydowsko-hiszpańskiego nie pozwoliła skalkować tego słowiańskiego ciągu wyrazów. Zaistniał tutaj dużo prostszy proces. W związku z tym, że funkcja syntaktyczna języka sefardyjskiego dopuszcza w tej pozycji jedynie segment jednoleksemowy, prawo najmniejszego wysiłku dyktowało tylko taką możliwość adaptacji synonimu. Czynnikiem, który przyczynił się do zastąpienia żydowsko-hiszpańskiego leksemu leña przez całkiem semantycznie inny wyraz gramatyczny luč, była na pewno identyczność spółgłoski nagłosowej l – inwariantu stojącego na pozycji przedsamogłoskowej. Wraz ze zmianą znaczenia do mikrostruktury leksemu luča przeniknęła kwantyfikacja numeryczna rzeczownika leña, czyli ponadjednoelementowy zbiór przedmiotów (plurale tantum).

d) Kontaminacja sufiksów

Na przykład:

żyd. hiszp. Nijémcu (sg., m.) < słow. boś. Nijémac (sg., m.) (Niemiec)

żyd. hiszp. Nijémca (sg., f.) < słow. boś. Nijémica (sg., f.) (Niemka)26

W materiale tym spotykamy bardzo ciekawy przypadek powstania nowych hybrydalnych sefardyjsko-słowiańskich sufiksów tworzących nomena originis. Męski przyrostek -cu powstał w wyniku zmieszania żydowsko-hiszpańskiego przyrostka -u (masculinum) ze słowiańskim sufiksem -ac (masculinum). Natomiast żeński przyrostek -ca powstał w wyniku kontaminacji sefardyjskiego -a (feminum) ze słowiańskim -ica (feminum).

e) Zachowanie bośniacko-słowiańskiej kategorii kolektywności (nomen collectivum)

Na przykład:

żyd. hiszp. kupilim (coll., f.) < słow. boś. kȍpilad (coll., f.) (bękarty)27

Mimo że leksem kopilad jest zapożyczeniem pochodzącym z języków tureckich, to jednak jego postać nie jest sensu stricto turcyzmem. Wyraz ten wszedł do słowiańskiego systemu leksykalnego jeszcze w czasach przed wielką wędrówką Słowian na Bałkany i jest pozostałością po dawnych turecko-tatarsko-słowiańskich kontaktach językowych28.

Bośniacki leksem kopilad jest rzeczownikiem z rodziny rzeczowników kolektywnych (zbirne imenice), oznaczających zbiorowość. Podstawową funkcję semantyczną zbiorowości tej kategorii oddaje przyrostek -ad. Za pomocą tego flektywu derywuje się od rzeczowników oznaczających ludzi i zwierzęta rzeczowniki zbiorowe. W związku z tym, że w systemie morfologicznym języka żydowsko-hiszpańskiego nie istnieje flektyw posiadający cechy dystynktywne zbiorowości, a kategoria ta obecna jest w strukturze języka hebrajskiego29, słowiański przyrostek oddający kwantyfikację numeryczną -ad został zastąpiony hebrajską końcówką (pl., m.) -im30.

f) Mutacja słowiańskiego morfemu rdzeniowego

Na przykład:

żyd. hiszp. ćábru (sg., m.) < słow. boś. kàca (sg., f.) (kadź)31

Porównując budowę słowiańskiego centralnego segmentu morfologicznego kac- z jego zinterferowaną sefardyjską postacią ćabr-, możemy zauważyć, że po starym rdzeniu pozostał jedynie zniekształcony allomorf ka-. Nagłosowa głoska k uległa tutaj palatalizacji w południowosłowiańską głoskę ć. Natomiast w ciągu morfologicznym leksemu ćabru słowiański segment -c- został zastąpiony sefardyjskim intermorfem -br-. Całemu temu zjawisku towarzyszył również proces zmiany rodzaju.

FORMACJE PRZYMIOTNIKOWE

Do formacji tej należy stosunkowo najmniejsza liczba zapożyczeń. Są to przymiotniki stworzone od derywatów odczasownikowych, które według terminologii chorwackiej możemy przyporządkować do grupy przymiotników opisowych. (Przedstawione przeze mnie przymiotniki podaję w formach o ustalonym rodzaju).

a) Słowiański przymiotnik, który przejął żydowsko-hiszpański flektyw

Na przykład:

żyd. hiszp. divju (sg., m.) < słow. boś. dìvlji (sg., m.) (dziki)32

Bośniaccy Sefardyjczycy mieli trudności z wymową bośniacko-słowiańskiej głoski lj, dlatego też wymawiali ją jako j. Doszło tutaj również do klasycznej wymiany końcówek przymiotnikowych. Sefardyjska końcówka fleksyjna -u zastąpiła słowiańską końcówkę -i. Ponieważ w mikrostrukturze semantycznej języka żydowsko-hiszpańskiego nie ma synonimu słowiańskiego leksemu divlji33, nie nastąpił tutaj proces infiltracji34.

b) Słowiański wyraz gramatyczny rodzaju męskiego, który stał się podstawą słowotwórczą dla żydowsko-hiszpańskiego przymiotnika rodzaju żeńskiego

Na przykład:

żyd. hiszp. radičána (sg., f.) < słow. boś. rádišna (sg., f.) (pracowita)35

Aby lepiej zilustrować ten przypadek, posłużę się przykładem:

żyd. hiszp.: Muj limpja, muj radičana mi nona, li agradava hadras, i no solu antis di Pesahz, si no intri il anju.

słow. boś.: Vrlo čista, vrlo radišna, moja je baka voljela prirediti veliko čišćenje, i ne samo prije Pesaha već i tijekom godine.

pol.: Bardzo czysta, bardzo pracowita, moja babcia lubiła przeprowadzać wielkie sprzątanie, i to nie tylko przed Paschą, ale i w czasie roku36.

Słowiański przymiotnik predyspozycyjny radišna posiada tutaj wartość kategorii fleksyjnych rodzaju żeńskiego liczby pojedynczej, postaci tej możemy przyporządkować męską formę radišan, np. radišan djed (pracowity dziadek). To właśnie ta forma stała się podstawą słowotwórczą dla żydowsko-hiszpańskiego przymiotnika radičana. Formantem paradygmatycznym stała się tutaj sefardyjska końcówka fleksyjna -a, która automatycznie przeniosła ten przymiotnik z deklinacji męskiej do żeńskiej. Oboczność -č- < -š- wydaje się tutaj efektem mieszania się zakłóceń w użyciu słowiańskich sufiksów /-išan/: /-ičan/.

2.3. ZAPOŻYCZENIA FONETYCZNE

a) Modele zerowo-transfonemizowane

Większość z nich stanowią rzeczowniki nieżywotne. Modele te występują w języku żydowsko-hiszpańskim praktycznie w czysto słowiańskiej formie.

Na przykład:

żyd. hiszp. sláma < słow. boś. slȁma (słoma)37

żyd. hiszp. ñíva < słow. boś. njìva (pole)38

W przedstawionym przeze mnie materiale transfonemizacja polegała wyłącznie na zastąpieniu słowiańskich fonemów przez odpowiadające im identyczne fonemy żydowsko-hiszpańskie. Różnica istnieje tylko w akcencie. W wyniku adaptacji fonetycznej słowiańskie leksemy sláma i ñíva przejęły akcent po swoich sefardyjskich synonimach paža (słoma)39 i kámpu (pole)40.

b) Modele częściowo transfonemizowane

Do grupy tej należą zarówno rzeczowniki żywotne, jak i nieżywotne. W strukturze ciągu fonologicznego modeli doszło tutaj do skrzyżowania się sefardyjskiego i słowiańskiego systemu fonologicznego.

TRANSFERENCJE FONEMÓW

Na przykład:

żyd. hiszp. temél < słow. boś. tèmelj (fundament)

żyd. hiszp. učitél < słow. boś. ùčitelj (nauczyciel)41

Ponieważ w systemie fonologicznym języka żydowsko-hiszpańskiego nie istnieje głoska lj, Sefardyjczycy mieli duże kłopoty z jej wymową. Podczas artykulacji tej spółgłoski język musi znajdować się w nietypowej pozycji, która potrzebna jest do jednoczesnego wyartykułowania spółgłosek l i j. Artykulacja głoski lj szczególnie mocna jest w wygłosie. Z tego powodu w wyniku integracji fonetycznej słowiańska spółgłoska środkowojęzykowa półotwarta płynna lj została zastąpiona przez żydowsko-hiszpańską spółgłoskę przedniojęzykową półotwartą płynną l. Korelakcyjna sefardyjsko-słowiańska para fonemów /l/: /lj/ w wygłosie tworzy opozycję fonologiczną, która podyktowana jest różnicami cech dystynktywnych.

Na przykład:

żyd. hiszp. gospója < słow. boś. gȍspođa (pani)42

Egzystujący w bośniackiej odmianie języka żydowsko-hiszpańskiego leksem gospója całkowicie wyparł z użytku jego hiszpański synonim señora. Mimo że w systemie fonologicznym języka żydowsko-hiszpańskiego istnieje ekwiwalent słowiańskiej spółgłoski średniojęzykowej, zwarto-szczelinowej đ, nie doszło tutaj do jej substytucji. Miało za to miejsce dużo bardziej skomplikowane zjawisko – kontaminacji synonimicznych ciągów fonologicznych, słowiańskiego modelu gospođa z żydowsko-hiszpańskim modelem señora [sinjora]. Hiszpański fonem j pełni tutaj funkcję pozostałości po sefardyjskiej głosce ñ (nj).

ASYMILACJA FONETYCZNA SŁOWIAŃSKICH GRUP SPÓŁGŁOSKOWYCH

Na przykład:

żyd. hiszp. gúzka/gúzga < słow. boś. gȕska (gęś, gąska)43

Znajdująca się w pozycji śródgłosowej słowiańska grupa spółgłoskowa -sk- uległa akomodacji. Proces ten polegał na udźwięcznieniu słowiańskiego ciągu obstruentów sk > zk/zg.

ASYMILACJA FONETYCZNA SPÓŁGŁOSEK LABIALNYCH

Na przykład:

żyd. hiszp. bugáča < słow. boś. pògača (placek)44

W języku żydowsko-hiszpańskim słowiańska spółgłoska dwuwargowa p w pozycji nagłosowej gubi swoją podstawową właściwość – bezdźwięczność. Słowiańskie nagłosowe p uległo tutaj udźwięcznieniu, przechodząc w b.

c) Modele swobodnie transfonemizowane

W materiale, który udało mi się zebrać, nie natrafiłem na tego typu zapożyczenia.

d) Akcent

Języki chorwacki, bośniacki i serbski różnią się od języka żydowsko-hiszpańskiego między innymi wykładnią cech prozodycznych w tworzeniu akcentu wyrazowego. W językach chorwackim, bośniackim i serbskim akcent jest ruchomy i najczęściej pada na pierwszą sylabę. Natomiast w języku sefardyjskim akcent dystrybuowany jest w zależności od tego, na jaką głoskę kończy się wyraz. Jeżeli wyraz kończy się na samogłoskę, wówczas akcent pada na przedostatnią sylabę, a kiedy kończy się na spółgłoskę, wtedy występuje on na ostatniej sylabie. Akcent języka żydowsko-hiszpańskiego posiadają również wszystkie słowiańskie zapożyczenia leksykalne45. Jednak zachodzi tutaj kilka ciekawych zjawisk. Infiltrowane46 leksemy słowiańskie, które w strukturze języka żydowsko-hiszpańskiego natrafiły na swój synonim, wypierając go, przejmują od niego akcent, np. żyd. hiszp. señóra < słow. boś. gospója. Bardziej skomplikowany proces zachodzi w przypadku zapożyczenia leksemu, który nie trafia na swój sefardyjski synonim. Zarówno Kalmi Baruh, jak i prof. Edward Stankiewicz w swoich pracach o języku sefardyjskim w Bośni i Jugosławii kładą szczególny nacisk na sprawę akcentu. Wszystkie przytoczone przez nich przykłady posiadają wyraźnie zaznaczony akcent. Wyjątek stanowią tylko te słowiańskie zapożyczenia leksykalne, które nie posiadają swojego sefardyjskiego synonimu. Do tego typu wyrazów atonicznych należą m.in. leksemy: żyd. hiszp. čaj < słow. boś. čȁj (herbata)47 i żyd. hiszp. divju < słow. boś. dìvlji (dziki)48. W wypowiedzeniu akcent tych niesamodzielnych akcentowo wyrazów zależy od akcentu otaczających go wyrazów ortonicznych, tj. samodzielnych akcentowo.

e) Słowiańskie pierwiastki w systemie fonologicznym języka żydowsko-hiszpańskiego w Bośni

W swoich dotychczasowych rozważaniach przeanalizowałem proces adaptacji słowiańskiego modelu do systemu fonologicznego języka żydowsko-hiszpańskiego. W tej części pracy pragnę zająć się problemem wewnątrz systemowej słowiańskiej interferencji w strukturze fonologicznej języka sefardyjskiego.

2.4. TENDENCJA DO ZMIĘKCZANIA OBSTRUENTÓW

2.4.1. Opozycja twardości i miękkości /k/: /k’/ i /k/: /ć/

Alica Pšorn-Knezović49, przeprowadzając w Sarajewie na początku lat 80. ubiegłego wieku badania nad fonetyką i fonologią języka żydowsko-hiszpańskiego, zauważyła, że realizacja spółgłoski k w pozycji wygłosowej nie jest stabilna. Zjawisko to zachodzi wyłącznie w sefardyjskich przyrostkach rzeczownika i przymiotnika typu -ika, -iku, -iko (deminutivum). Ankietowani przez nią Sefardyjczycy realizowali znajdującą się w tej pozycji spółgłoskę k jako miękkie k’ lub ć. Badania pani Pšorn-Knezović dotyczące tego zagadnienia najlepiej można przedstawić schematycznie.

Według chorwackiej lingwistyki w tym układzie ciągu fonologicznego najczęściej realizowany jest fonem miękkiego k’, jednak Sefardyjczycy, którzy mieli kontakt ze współczesnym językiem hiszpańskim, zamieniali wymowę miękkiego k’ na wymowę welarnego k. Wśród ankietowanych najrzadziej zauważalny jest fonem ć50.

	Typy opozycji	Realizacja fonemu K	Realizacja fonemu K’	Realizacja fonemu Ć	Klasyczna forma sefardyjska	Tłumaczenie polskie	Liczba przypadków
I	/k/:/k’/:/ć/	Butika	Butik’a	Butića	Butika	(sklep)	7
II	/k/: /ć/						0
III	/k/: /k’/	Riku	Rik’u		Riku	(bogaty)	2
IV	/k’/: /ć/		Perik’u	Periću	Periku	(gruszeczka)	1
V	/k/						0
VI	/k’/		Fižik’a		Fižika	(córeczka)	13
VII	/ć/			Biću	Biku	(robak)	1

Ponieważ w systemie fonologicznym języka żydowsko-hiszpańskiego nie ma konsonantów k’ i ć, występowanie ich w bośniackim wariancie tego języka jest bez wątpienia elementem słowiańskim.

Zmiękczenie spółgłosek w sefardyjskich przyrostkach -ika, -iku, -iko z całą pewnością nie jest palatalizacją. Proces ten zachodzi wówczas, jeżeli samogłoska i znajduje się bezpośrednio przed spółgłoską k, w naszym materiale napotykamy sytuację odwrotną.

Dwujęzyczni Sefardyjczycy w codziennym kontakcie ze środowiskiem słowiańskim używali języków z grupy słowiańsko-bośniackiej, które obfitują w leksemy zawierające welarne spółgłoski k’ i ć51. W językach chorwackim, bośniackim i serbskim przedniojęzykowa, zwarto-szczelinowa spółgłoska ć najczęściej występuje w przyrostkach rzeczownikowych -ać, -ić, -oća oraz przymiotnikowych -aći, -eći. Najbardziej popularnym z tych sufiksów jest przyrostek -ić. Ponieważ w sufiksie tym samogłoska i znajduje się przed ć, a nie za nią, spółgłoska ć nie stoi na pozycji palatalnej. Podobną pozycję zajmują spółgłoski ć, k’, k w żydowsko-hiszpańskich przyrostkach -ika, -iku, -iko (-ića, -iću, -ik’u, -ik’o). Prawdopodobnie doszło tutaj do kontaminacji słowiańskiej i sefardyjskiej wygłosowej artykulacji. Narządy mowy dwujęzycznych Sefardyjczyków miały zainstalowany doskonale działający system synchronizujący ruchy artykulacyjne dwóch języków. Jednak w niektórych momentach przebiegu artykulacji dochodziło do zakłóceń, tj. mieszania się artykulacji.

2.4.2. Opozycja twardości i miękkości /g/: /g’/

Na specyficzne zjawisko zmiękczania w wygłosie spółgłoski k zwrócił uwagę również dr Kamil Baruh. Zauważył on także, że podobna tendencja istnieje w przypadku wygłosowej wymowy sefardyjskiej spółgłoski tylnojęzykowej, zwarto-wybuchowej g52, np. amig’u (przyjaciel), trig’u (żyto), ping’a (kropla)53.

Jego spostrzeżenia znajdują również potwierdzenie w badaniach pani Pšorn-Knezović, która analizując ten przypadek, doszła do wniosku: „W odróżnieniu od miękkiego k’, którego (wymowa) wśród niektórych ankietowanych miesza się z wymową k i ć, wymowę miękkiego g’ wśród wszystkich ankietowanych zarejestrowałam mniej lub bardziej zmiękczoną”54. Znajdujące się w pozycji finalnej słowiańskie allofony k’ i g’ są wariantami kombinatorycznymi żydowsko-hiszpańskich obstruentów k i g.

Artykulacja dodatkowa labializowanych spółgłosek welarnych k’ i g’ w tym przypadku jest przykładem słowiańsko-bośniackiej interferencji artykulacyjnej.

2.5. SŁOWIAŃSKIE MAKARONIZMY

Żyjący w swoim sefardyjskim środowisku Żydzi hiszpańscy między sobą komunikowali się w języku sefardyjskim. Jednak w strukturze swoich wypowiedzi często umieszczali nie tylko pojedyncze słowiańskie wyrazy, ale także całe elementy zdaniowe. Cytacje te często nie miały swojego sefardyjskiego ekwiwalentu, mogącego dokładnie i w sposób trafny semantycznie oddać jego znaczenie. Dlatego też doskonale znający język słowiański Żydzi hiszpańscy woleli zasilać swój system językowy przytoczeniami słowiańskimi.

Obecność tego typu słowiańsko-bośniackich elementów najbardziej jest widoczna w utworach literackich bośniacko-sefardyjskich twórców. Szczególnie wartościowe są tutaj wydane dwujęzycznie w roku 1994 Priče o sarajevskim Sefardima (Opowieści o sarajewskich Sefardyjczykach)55.

W tekstach tych opowiadań szczególnie widoczne są słowiańskie „całostki składniowe”56. Elementy te można sklasyfikować w następujący sposób:

a) Przekleństwa

żyd. hiszp.: Tiju Hajmule ravjozu in tija Sunha li minto „bem ti majku”. Il ladron, komu il buraku ja estvu prontu, ujendu la maldision grito: „I ja tebi!”.

pol.: Wujek Hajmule, rozzłoszczony na ciotkę Sunhu, przeklnął ją „Jebem ti majku”. Złodziej, widząc, że dziura była gotowa, usłyszawszy przekleństwo, zawołał: „I ja tebi!”57.

b) Wyrażenia cytowane58

żyd. hiszp.: In tiempo dil invranu trajijan karpuzis di Sombor i lus davan „na deseto” a winder.

pol.: Latem dostarczali arbuzy z Samboru i dawali je „na deseto” do sprzedaży59.

c) Przytoczenia zdaniowe

żyd. hiszp.: Kvandu Rivka entra in la suka kun il kave, il ličaru ja avija vazjadu serka interu il platu, li dišu: „Hvala gospoja, ne mogu više”.

pol.: Kiedy Rivka weszła do altany z kawą, mleczarz już prawie opróżnił cały talerz i mówi do niej: „Dziękuję pani, nie mogę więcej”60.

d) Zdania wyrażone wołaczem

żyd. hiszp.: Sjendu bivija sola, impiso a batir pur la kaza, avrir lus almarjus, a kitar lus kašonis i a jamar al su fižu Binjo... „Binjo, prestu traji il rebolver, prestu puceja, jama la pulicija...” Avrjo la vintana gritandu: „Komšija, kod mene je lopov... u pomoć...!”.

pol.: Ponieważ mieszkała sama, zaczęła hałasować w domu, otwierać szafy, wyciągać szuflady i wołać syna Binja... „Binjo, szybko przynieś pistolet, strzelaj szybko, wezwij policję...” Otworzyła okno krzycząc: „Sąsiedzi, u mnie jest złodziej... Na pomoc...!”61.

2.6. TRANSPOZYCJA BOŚNIACKICH NAZW MIEJSCOWYCH

Do formacji tej należą zarówno imiona własne motywowane, jak i niemotywowane62. W większości przypadków bośniackie nazwy miejscowe zostały przeniesione z zachowaniem rodzimego brzmienia, różnica istnieje tylko w akcencie.

Na przykład:

żyd. hiszp. Biháć < słow. boś. Bȉhać

żyd. hiszp. Mostár < słow. boś. Mòstar (strażnik mostu)

żyd. hiszp. Travník < słow. boś. Trâvnik (trawnik)

żyd. hiszp. Zénica < słow. boś. Zȅníca (źrenica)63

Wśród bośniacko-sefardyjskich nazw miejscowych w ogóle nie ma desygnatów, które by były tłumaczeniami, istnieją tylko nazwy adaptowane. „Różnica między tłumaczeniem nazwy własnej a adaptacją polega na tym, że przekład stwarza nową nazwę tożsamą z określonym desygnatem, ale różną brzmieniowo, a adaptacja – podobną”64. Przykładem sefardyjskiej adaptacji słowiańskich nazw miejscowych są na przykład:

żyd. hiszp. Jájca (sg., f.) < słow. boś. Jájce (sg., n.) (jajeczko)

żyd. hiszp. Hlévna (sg., f.) < słow. boś. Lívno (sg., n.)65

Edward Stankiewicz, analizując tego typu nazwy miejscowe, zauważył, że „serbskochorwackie toponimy rodzaju nijakiego liczby mnogiej przyjmują w języku żydowsko-hiszpańskim rodzaj żeński (przez dodanie końcówki -a) (...)”66. Według Stankiewicza sefardyjska nazwa Hlevna została fonetyczno-fleksyjnie zaadaptowana nie od współczesnej nam nazwy miasta Livno, tylko od jej pierwotnej formy, której pozostałością jest tutaj nagłosowe H. Prawdopodobnie nazwa Livno pochodzi od słowiańskiego rzeczownika hlijev (chlew). Sefardyjska Hlevna jest tutaj adaptacją jej starej ekawskiej formy Hlevno (Chlewno)67. Natomiast ikawska forma miała postać Hlivno – Livno.

Na przykład:

żyd. hiszp. Bosnia i Herzegovina < słow. boś. Bosna i Hercegovina68

Elementem słowiańskim w nazwie miejscowej Bosnia i Hercegovina jest tylko przyrostek -ovina. Wyraz Bosna jest leksemem pochodzenia ilirskiego, natomiast Hercegovina pochodzi od niemieckiego leksemu Herzog (książę). Wszystko wskazuje na to, że sefardyjski nomen proprium Bosnia i Hercegovina ukształtował się pod wpływem niemieckiej nazwy Bosniën und Herzegovina.

Całkiem inna sytuacja zachodzi w przypadku słowiańskich nazw miejscowych pochodzenia tureckiego.

Na przykład:

żyd. hiszp. Njipazár < słow. boś. Nȍvi Pàzar < tur. yeni bazar (Nowy Targ)69

W materiale tym spotykamy dwuwyrazową słowiańską strukturę zestawienia, w której pierwszy z członów Novi jest leksemem słowiańskim, natomiast drugi jest wyrazem pochodzenia tureckiego Pazar (z tureckiego bazar – targ). W wyniku sefardyjskiej adaptacji tej nazwy doszło tutaj do kontaminacji pierwszych strukturowo i identycznych semantycznie leksemów, tureckiego yeni i słowiańskiego novi (nowy), której efektem jest człon Nji. Procesowi temu towarzyszyło również scalenie członów Nji i pazar w zrost Njipazar.

Na przykład:

żyd. hiszp. Saráj < słow. boś. Sàrajevo < tur. Saraj Bosna (od tur. saraj – pałac)70

Sefardyjczycy, podobnie jak Słowianie, miasto to nazywali wyrazem jednoczłonowym, jednak nie zaakceptowali oni w tym przypadku sufiksu -evo.

12 M. Levi, Sefardi u Bosni, Beograd 1969, s. 8–106.

13 K. Baruh, Jevrejskošpanjolski jezik..., op. cit., s. 288.

14 D. Tutunović, Rečnik ladino-srpski, Beograd 1992, s. 13.

15 K. Baruh, Jevrejskošpanjolski jezik..., op. cit., s. 288.

16 Ibidem, s. 303.

17 Ibidem, s. 288.

18 I. Papo, R. Ovidija, G. Camhy, C. Nikoďdski, Cuentos sobre los Sefardies..., op. cit., s. 197.

19 K. Baruh, Jevrejskošpanjolski jezik..., op. cit., s. 305.

20 E. Stankiewicz, Balkanski i slovenski elementi..., op. cit., s. 90; K. Baruh, Jevrejskošpanjolski jezik..., op. cit., s. 288.

21 U. Weinreich, Languages in Contact. Findings and Problems, Hague 1963, s. 45.

22 D. Tutunović, Rečnik ladino-srpski, op. cit., s. 51.

23 K. Baruh, Jevrejskošpanjolski jezik..., op. cit., s. 288.

24 Ibidem.

25 Ibidem, s. 287.

26 E. Stankiewicz, Balkanski i slovenski elementi..., op. cit., s. 90.

27 I. Papo, R. Ovidija, G. Camhy, C. Nikoďdski, Cuentos sobre los Sefardies..., op. cit., s. 195.

28 A. Škaljić, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo 1989, s. 415.

29 W. Tyloch, Gramatyka języka hebrajskiego, Warszawa 1980, s. 122.

30 Zob. P. Wexler, Non-Jewish Origins of the Sephardic Jews, New York 1996, s. 167.

31 I. Papo, R. Ovidija, G. Camhy, C. Nikoďdski, Cuentos sobre los Sefardies..., op. cit., s. 194.

32 K. Baruh, Jevrejskošpanjolski jezik..., op. cit., s. 299.

33 Ibidem.

34 Por. T. Milewski, rec. książki W.W. Martynowa, Slovjano-germanskoe leksičeskoe vzaimodejstvie drevnejšej pory. (K probleme prarodiny Slavyan), Mińsk 1963, „Rocznik Slawistyczny” 1966, T. XXVI, cz. I, s. 129; K.T. Witczak, Zapożyczenia i przeniknięcia a zagadnienie substratu. Przyczynek do teorii kontaktów językowych (na przykładzie leksyki pragermańskiej), „Język a Kultura” 1992 (Wrocław), T. 7, s. 79–85.

35 I. Papo, R. Ovidija, G. Camhy, C. Nikoďdski, Cuentos sobre los Sefardies..., op. cit., s. 197.

36 Ibidem, s. 136–137.

37 K. Baruh, Jevrejskošpanjolski jezik..., op. cit., s. 287.

38 Ibidem, s. 288.

39 Ibidem, s. 287.

40 Ibidem, s. 303.

41 E. Stankiewicz, Balkanski i slovenski elementi..., op. cit., s. 90.

42 Ibidem.

43 K. Baruh, Jevrejskošpanjolski jezik..., op. cit., s. 287.

44 Ibidem.

45 E. Stankiewicz, Balkanski i slovenski elementi..., op. cit., s. 90.

46 Por. K.T. Witczak, Zapożyczenia i przeniknięcia a zagadnienie substratu..., op. cit., s. 81.

47 E. Stankiewicz, Balkanski i slovenski elementi..., op. cit, s. 90.

48 K. Baruh, Jevrejskošpanjolski jezik..., op. cit., s. 299.

49 A. Pšorn-Knezović, Fonetika i fonologija..., op. cit., s. 93.

50 Ibidem, s. 94; por. A. Kovačec, Sobre el valor de las unidades [t] ([k, k’, ć, ki]) y [d] ([g, g’, đ, gi]), en el judeo-español de Sarajevo y Dubrovnik, „Studia Romanica et Anglica Zagrabiensia” 1986–1987, nr 31–32, s. 156–169.

51 I. Sawicka, Fonologia konfrontatywna polsko-serbsko-chorwacka, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1988, s. 117.

52 K. Baruh, Jevrejskošpanjolski jezik..., op. cit., s. 300–301.

53 A. Pšorn-Knezović, Fonetika i fonologija židovsko-španjskog govora u Sarajevu..., op. cit., s. 96.

54 Ibidem, s. 97.

55 I. Papo, R. Ovidija, G. Camhy, C. Nikoďdski, Cuentos sobre los Sefardies..., op. cit.

56 Por. M. Brzezina, Polszczyzna Żydów, op. cit., s. 132.

57 I. Papo, R. Ovidija, G. Camhy, C. Nikoďdski, Cuentos sobre los Sefardies..., op. cit., s. 92–93.

58 Por. A.M. Lewicki, Zapożyczone wyrażenia cytatowe jako typ jednostek słownika, w: Formacje hybrydalne w językach słowiańskich, red. S. Warchoł, Lublin 1986, s. 33–45.

59 I. Papo, R. Ovidija, G. Camhy, C. Nikoďdski, Cuentos sobre los Sefardies..., op. cit., s. 82–83.

60 Ibidem, s. 64–65.

61 Ibidem, s. 136–137.

62 Por. I. Nowakowska-Kempna, Transpozycje nazw własnych z języka polskiego na języki południowosłowiańskie, Katowice 1979, s. 12.

63 E. Stankiewicz, Balkanski i slovenski elementi..., op. cit., s. 90.

64 I. Nowakowska-Kempna, Transpozycje nazw własnych..., op. cit., s. 39–40.

65 E. Stankiewicz, Balkanski i slovenski elementi..., op. cit., s. 90.

66 Ibidem.

67 Ibidem.

68 I. Papo, R. Ovidija, G. Camhy, C. Nikoďdski, Cuentos sobre los Sefardies..., op. cit., s. 92–93.

69 Ibidem, s. 196.

70 Ibidem, s. 24.