Читать книгу Leśni bracia - Rafał Wnuk - Страница 7

Wybuch wojny Łotysze i Estończycy przyjęli w swej masie z entuzjazmem, jednoznacznie popierając stanowisko Rosji. Z ich perspektywy była to wojna przeciwko państwu niemieckiemu i miejscowym Niemcom. Sądzili, że doprowadzi ona do ostatecznego przekreślenia uprzywilejowania Niemców bałtyckich. Ówczesną euforię oddaje przemówienie wygłoszone w Dumie przez łotewskiego posła, Jānisa Goldmanisa: „Nie ma wśród Łotyszy i Estończyków jednej osoby, która nie doceniałaby wszystkich osiągnięć dokonanych wyłącznie dzięki opiece rosyjskiego orła, i wszystko, co jest w przyszłości do osiągnięcia, może zostać osiągnięte wówczas, gdy ziemie nad Bałtykiem pozostaną częścią Rosji. Nie tylko nasi synowie, nasi bracia i nasi ojcowie będą dzielnie walczyć w szeregach armii, ale nieprzyjaciel odnajdzie w naszych domach, w każdym zakątku najzacieklejszego wroga. Każdy duży czy mały, nawet z uciętą głową będzie wołał w ostatnim tchnieniu: «Niech żyje Rosja»”[14]. Korzystający od lat z cichego wsparcia niemieckich służb specjalnych litewscy działacze narodowi byli bardziej powściągliwi w deklarowaniu sympatii wobec rosyjskiego imperium.

Ofensywa z połowy 1915 r. doprowadziła do zajęcia przez Niemców wszystkich obszarów litewskich i łotewskiej Kurlandii. Niemcy znaleźli się na przedpolach Rygi, gdzie front zastygł na kolejne dwa lata. W ich projekcie Mitteleuropy było miejsce dla Litwy jako satelity cesarstwa niemieckiego. Już choćby z tej przyczyny okupacja ziem litewskich miała relatywnie łagodny przebieg. Jednocześnie Niemcy nie przewidywały nadania autonomii politycznej Łotyszom ani Estończykom[15].

Przed wkroczeniem na te tereny Niemców z obszaru nadbałtyckich guberni ewakuowało się kilkaset tysięcy osób, w tym wielu robotników przenoszonych w głąb Rosji fabryk. Około 200 tys. Bałtów walczyło w szeregach armii rosyjskiej. Klęski na froncie i zajmowanie przez Niemców zamieszkiwanych przez Litwinów, Łotyszy i Estończyków terytoriów mocno podkopały autorytet władz carskich. Niezadowoleni z rozwoju sytuacji wojennej, dążący do zdobycia autonomii narodowej mieszkańcy nadbałtyckich guberni, podobnie jak inne zamieszkujące imperium mniejszości, mocno zaangażowali się w zachodzące w Rosji przemiany. Rewolucja lutowa i obalenie cara Mikołaja II spowodowały natychmiastowy powrót do postulatów 1905 r. W odpowiedzi demokratyczny Rząd Tymczasowy przeprowadził reformę administracyjną pozostających pod jego kontrolą ziem. Dostosowywała ona granice guberni do etnicznego obszaru estońskiego. W lipcu 1917 r. w Rewlu zebrał się autonomiczny parlament estoński (Rada Krajowa). Połowę mandatów zdobyły partie socjalistyczne, wśród których silną reprezentację mieli bolszewicy. Kilka dni później zaczął obradować kongres narodowy złożony z posłów do parlamentu narodowości estońskiej. Postulował on stworzenie estońskich oddziałów militarnych, estonizację edukacji i podział ziemi obszarniczej. We wrześniu 1917 r. na terenach nieokupowanych przez Niemców odbyły się wybory do łotewskiego zgromadzenia. Na bolszewików oddano 63% głosów. Równolegle, obok pochodzących z wyborów zgromadzeń, w większych miastach powstały alternatywne ośrodki władzy – opanowane przez bolszewików rewolucyjne rady robotników i żołnierzy szermujące hasłami swobód narodowych.

W nocy z 6 na 7 listopada (24–25 października ówczesnego kalendarza rosyjskiego) bolszewicy dokonali zamachu, obalili Rząd Tymczasowy i przejęli władzę w przemianowanym na Piotrogród Petersburgu. Następnego dnia objęli już kontrolą Estonię i pozostające jeszcze po rosyjskiej stronie frontu tereny łotewskie. W końcu listopada odbyły się wybory do Zgromadzenia Ustawodawczego Rosji. W nadbałtyckich guberniach bolszewicy odnieśli niekwestionowany sukces, w Estonii otrzymali 40% głosów, w nieokupowanej jeszcze przez Niemców łotewskiej Liwonii aż 72%. Tymczasem w skali całej Rosji otrzymali 25% głosów. Gdy bolszewicy przejęli władzę, zgodzili się na zjednoczenie ziem łotewskich w ramach jednej jednostki administracyjnej i uznali, że językiem tam obowiązującym będzie łotewski. W Estonii tymczasem powstała niezależna od bolszewików Dywizja Estońska pod dowództwem ppłk. Johana Laidonera, w konspiracji zaś formowały się oddziały Omakaitse (Samoobrona), mające charakter zbrojnych bojówek[16].

Wydarzenia nad Bałtykiem rozgrywały się w cieniu postępów niemieckiej ofensywy. W sierpniu 1917 r. Niemcy zdobyli Rygę i systematycznie posuwali się na wschód. W zmieniających się okolicznościach politycznych dotychczasowy postulat demokratyzacji i autonomii w ramach Rosji szybko się zdezaktualizował. W zamian pojawił się nowy – własne, suwerenne państwo. 15 listopada 1917 r. Rada Krajowa ogłosiła się najwyższą władzą na ziemiach estońskich, 29 listopada 1917 r. zaś w nieokupowanym jeszcze Wałku (Valk) powstała skupiająca niekomunistyczne stronnictwa Tymczasowa Łotewska Rada Narodowa, która ogłosiła się jedynym reprezentantem narodu łotewskiego. Jednocześnie w zajętej przez Niemców Rydze prace mające na celu ogłoszenie niepodległości rozpoczął demokratyczny blok skupiający niepodległościowych socjalistów, chadeków i ludowców. Wśród tworzących go polityków znalazł się reprezentujący Łotewski Związek Ludowy Kārlis Ulmanis. Tym samym Estonia i Łotwa uczyniły pierwszy krok na drodze do suwerenności. Na początku 1918 r. grupa estońskich liderów postanowiła wykorzystać towarzyszący przechodzeniu frontu moment bezkrólewia. 24 lutego 1918 r., po wycofaniu się bolszewików z Rewla, a przed wkroczeniem do tego miasta Niemców, trzyosobowy Komitet Ocalenia (organ wykonawczy Rady Krajowej) pod przewodnictwem Konstantina Pätsa proklamował niepodległość Estonii. W lutym 1918 r. Niemcy kontrolowali już całość ziem łotewskich i estońskich. W ich planach nie było jednak miejsca na estońską czy łotewską autonomię, nie mówiąc o suwerenności. Ziemie te miały być „zregermanizowane”. Niemcy z miejsca zlikwidowali instytucje powołane przez Łotewską Radę Narodową i estoński rząd Pätsa[17].

Odmienną politykę zastosowali Niemcy wobec trzeciego z narodów bałtyckich. Na Litwie nie było ani znaczącej mniejszości niemieckiej, ani tradycji ich rządów. W planach Berlina Litwa, obok Polski i Ukrainy, miała stać się zależnym od Rzeszy państwem buforowym, osłaniającym jej wschodnią granicę od czerwonej lub białej Rosji. Działacze litewscy otrzymali „zielone światło” dla tworzenia związanego z Berlinem państwa. W niemieckie objęcia popychało Litwinów milczenie rosyjskiego Rządu Tymczasowego, który nie odpowiadał na apele o nadanie Litwie autonomii. Obradująca od 18 do 22 września w Wilnie konferencja delegatów z całej Litwy wybrała Litewską Radę Państwową (Lietuvos Taryba) z Antanasem Smetoną w roli przewodniczącego. 11 grudnia 1917 r. Taryba przyjęła deklarację mówiącą o „wznowieniu niepodległości litewskiej”, ścisłym sojuszu z Niemcami i uznaniu Wilna za stolicę Litwy. 16 lutego 1918 r. w obawie o efekty podjętych w Brześciu nad Bugiem bolszewicko-niemieckich rokowań pokojowych Taryba kolejny raz proklamowała niepodległość, tym razem bez wspominania o zależności od Niemiec. W myśl traktatu brzeskiego z marca 1918 r. i późniejszych dodatkowych porozumień bolszewicka Rosja oddawała Niemcom obszar nadbałtycki aż po jezioro Pejpus. Niemcy starali się związać otrzymane terytoria z Rzeszą przez ustanowienie tam zależnych od siebie monarchii. Plany owe przekreśliła abdykacja cesarza Wilhelma II i zawarty 11 listopada 1918 r. rozejm na froncie zachodnim. Tego dnia na Litwie powołany został rząd premiera Augustinasa Voldemarasa, a w Estonii rząd Konstantina Pätsa. Tydzień później Łotewska Rada Narodowa ogłosiła powstanie niepodległego państwa łotewskiego i utworzenie rządu tymczasowego z Kārlisem Ulmanisem w roli premiera.