Читать книгу Struktury militarne NATO 1949-2013 - Stanisław Zarychta - Страница 9

Bezpieczeństwo jest pojęciem wieloznacznym i w zależności od potrzeby różnie jest zdefiniowane. Złożoność i wielowątkowość tego pojęcia sprawia, że nie ma jednej uniwersalnej definicji oraz modelu funkcjonalnego.

Według „Leksykonu politologii”, bezpieczeństwo jest pojęciem dynamicznym, wieloznacznym i wielopłaszczyznowym, trudnym do zdefiniowania w sposób niebudzący wątpliwości. Dynamika pojęcia wyraża przede wszystkim zmienny charakter stosunków międzynarodowych, które zmieniały się w przeszłości i będą zmieniać się w przyszłości. Wieloznaczność podkreślana jest szeroką gamą wartości, potrzeb i stanów, które identyfikują się z bezpieczeństwem. Są to zarówno suwerenność, tożsamość narodowa czy kulturowa, jak i istnienie, przetrwanie, jakość życia. Natomiast wielopła- szczyznowość sygnalizuje jego militarny, ekonomiczny czy kulturowy wymiar. Wielopłaszczyznowość wyraża także wyzwania cywilizacyjne współczesnego świata, jakim muszą sprostać państwa, aby ich narodowe bezpieczeństwo przedstawiało trwałą wartość w stosunkach międzynarodowych[2].

„Leksykon bezpieczeństwa ekonomicznego” definiuje bezpieczeństwo, jako stan, który daje poczucie pewności i gwarancje jego zachowania oraz szansę na doskonalenie. Istotą bezpieczeństwa jest ochrona tego, co wartościowe, co zapewnia przetrwanie i rozwój. Bezpieczeństwo może mieć wymiar globalny, regionalny i narodowy. Bezpieczeństwo państwa określono, jako stan, w którym jego potencjał przeciwdziałania będzie w stanie równoważyć możliwe wszystkie potencjały zagrożeń. Jako części składowe bezpieczeństwa wyróżniono między innymi bezpieczeństwo: militarne, polityczne, gospodarcze, społeczne, socjalne, ekologiczne, ekonomiczne, energetyczne, informacyjne, intelektualne, żywnościowe, przemysłowe, kulturowe, publiczne[3].

Z kolei „Leksykon bezpieczeństwa morskiego” w szerszym ujęciu opisuje bezpieczeństwo, jako wolność od zagrożeń i możliwość zaspokojenia podstawowych potrzeb człowieka, za które uznaje się istnienie, przetrwanie, tożsamość, niezależność, spokój, posiadanie czy pewność rozwoju. Bezpieczeństwo jest jednocześnie stanem i procesem. Jako stan oznacza brak występowania zagrożeń, poczucie bezpieczeństwa, wolność od zagrożeń, strachu lub ataku. Jako proces cechuje się zmiennością w czasie i przestrzeni, jest podatne na zmiany układu sił oraz stan wzajemnych relacji pomiędzy poszczególnymi podmiotami na scenie międzynarodowej. W leksykonie zdefiniowano również bezpieczeństwo morskie, jako bezpieczeństwo życia, zdrowia i mienia od zagrożeń na morzu oraz bezpieczeństwo morskie państwa, które zdefiniowano, jako zespół przedsięwzięć podejmowanych przez państwo w celu zabezpieczenia swoich interesów na obszarze morza otwartego, wyłącznej strefie ekonomicznej, wód terytorialnych i wewnętrznych oraz w pasie nadmorskim. Ma ono na celu przede wszystkim zapewnić efektywne egzekwowanie obowiązujących postanowień prawa oraz integralności terytorialnej obszarów morskich znajdujących się pod jurysdykcją danego państwa[4].

Z przedstawionych i przeanalizowanych definicji bezpieczeństwa, nasuwa się wniosek, że bezpieczeństwo określane jest jako zespół uwarunkowań, w których państwa nie są zagrożone atakiem militarnym oraz naciskami politycznymi lub gospodarczymi i mają możliwości realizacji własnego rozwoju. Celem działania rządu i państwa jest zatem zapewnienie zewnętrznych i wewnętrznych warunków, które sprzyjają rozwojowi, interesom oraz ochronie państwa przed istniejącym lub potencjalnym zagrożeniem.

Z bezpieczeństwem pojedynczego państwa ściśle związane jest bezpieczeństwo zbiorowe, które oznacza system wspólnego zapobiegania agresji i oparte jest na umowach międzynarodowych. System bezpieczeństwa zbiorowego przyjmuje zasadę zbiorowej samoobrony – napad na jednego członka paktu jest uważany za napad na wszystkich pozostałych. Według „Leksykonu dyplomatycznego” u podstaw tworzenia systemu bezpieczeństwa zbiorowego leży idea niepodzielności pokoju, to znaczy, że jego naruszenie lub zagrożenie jest niebezpieczne dla wszystkich państw. Koncepcja ta zakłada powszechne eliminowanie wszelkich prób stosowania przemocy, w tym siły militarnej, w stosunkach międzynarodowych; popiera rozwiązywanie sporów i konfliktów środkami pokojowymi; zmniejsza napięcia w stosunkach między państwami poprzez rozwijanie pokojowej współpracy międzynarodowej oraz popiera redukcję zbrojeń, w tym broni nuklearnych. Ważnym składnikiem bezpieczeństwa zbiorowego jest jego uniwersalny zasięg zbudowany na Karcie Narodów Zjednoczonych i powołanej na jej podstawie Rady Bezpieczeństwa oraz regionalnych systemów bezpieczeństwa.

Powinny one być otwarte dla wszystkich państw w danym regionie, gwarantować jednakowy status wszystkim jego uczestnikom oraz mieć zdolność pokojowego załatwiania sporów (zgodnie z celami i zasadami ONZ).

Przykładem regionalnego systemu bezpieczeństwa zbiorowego może być kontynent europejski, na którym w czasach „zimnej wojny” system bezpieczeństwa europejskiego oparty był na parytecie odstraszania, gwarantował pokojowe współżycie państw europejskich i zapobiegał wybuchowi konfliktu zbrojnego.

Zgodnie z kartą ONZ, Rada Bezpieczeństwa jest specjalnym organem odpowiedzialnym za utrzymanie pokoju międzynarodowego. Członkowie ONZ zobowiązali się do rozwiązywania sporów środkami pokojowymi i do powstrzymywania się w stosunkach międzynarodowych od groźby użycia siły. Rada składa się z 5 stałych członków (Chińskiej Republiki Ludowej, Francji, Rosji, Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii) oraz 10 członków niestałych, wybieranych na 2 lata, zgodnie z tzw. kluczem regionalnym. Podczas podejmowania decyzji wymagana jest jednomyślność stałych członków Rady. Jak wielokrotnie pokazało życie, konflikty interesów między mocarstwami i wykorzystanie prawa veta niejednokrotnie paraliżowały podjęcie natychmiastowej i racjonalnej zbiorowej reakcji dla utrzymania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. W celu realizacji bezpieczeństwa zbiorowego tworzone są polityczne i międzynarodowe organizacje wojskowe, które posiadają uprawnienia do podejmowania wspólnych decyzji[5].

Bezpieczeństwo jest zatem głównym korelatem współzależności stosunków między państwami, narodami, zawierającym obiektywne oceny zagrożenia, jak i subiektywne oceny poczucia zagrożenia. Głównymi determinantami bezpieczeństwa są: potencjał (militarny, polityczny, geograficzny, ekonomiczny), czy też czynnik demograficzny. Ze względu na obszar jaki obejmuje, bezpieczeństwo dzieli się na bezpieczeństwo globalne, bezpieczeństwo międzynarodowe, bezpieczeństwo regionalne oraz bezpieczeństwo narodowe.

Najstarszą formą bezpieczeństwa jest bezpieczeństwo narodowe, które odnosi się do pojedynczych państw oraz ich społeczeństw i narodów. Stanowi ono nie tylko ochronę narodu i terytorium państwa przed fizyczną napaścią, lecz również ochronę żywotnych interesów ekonomicznych i politycznych, których utrata zagrażałaby podstawowym interesom państwa.

Na bezpieczeństwo narodowe państwa wpływ mają takie elementy jak: podstawy prawne funkcjonowania państwa i jego bezpieczeństwa; strategia bezpieczeństwa narodowego; prowadzona polityka i współpraca międzynarodowa w zakresie bezpieczeństwa; infrastruktura bezpieczeństwa; wojskowe i cywilne struktury obrony i ochrony oraz zawarte sojusze. Bezpieczeństwo narodowe rozumiane jest również, jako stan równowagi pomiędzy potencjałem obronnym kraju, a zagrożeniem wywołanym możliwością powstania konfliktu oraz jako zdolność narodu do ochrony i obrony jego wartości przed zagrożeniami zewnętrznymi i wewnętrznymi. We współczesnym znaczeniu bezpieczeństwo narodowe oznacza oczekiwanie społeczne na zapewnienie możliwości korzystania z dobrobytu ekonomicznego, autonomii społecznej oraz określonego statusu społecznego[6]. Tak więc bezpieczeństwo państwa pozostaje w ścisłym związku z zagrożeniami i oznacza jego zdolność do przeciwstawienia się im. Bezpieczeństwo państwa ma zarówno wymiar narodowy, jak i międzynarodowy, zatem aspekt bezpieczeństwa narodowego związany jest z oceną własnych zagrożeń, jakiej dokonuje każde państwo.

Natomiast bezpieczeństwo międzynarodowe wyraża szerszą treść niż bezpieczeństwo narodowe. Bezpieczeństwo międzynarodowe stanowi zespół warunków, norm i mechanizmów międzynarodowych oraz oddziaływań, które zapewniają każdemu państwu danego systemu międzynarodowego mniejszą lub większą pewność niezagrożonego bezpieczeństwa. Nie jest ono tylko sumą bezpieczeństwa poszczególnych państw, ale również synergią wartości wspólnych dla danego systemu, takich jak stabilność i współpraca. Służy do określenia nie tylko aspektów bezpieczeństwa pojedynczych państw, ale przede wszystkim do opisu funkcjonowania systemu międzynarodowego. Należy rozumieć go, jako układ stosunków międzynarodowych w danym momencie historycznym, zapewniający wspólne bezpieczeństwo państw w skali globalnej (regionalnej i subregionalnej) lub państw należących do określonych organizacji międzynarodowych i sojuszy wojskowych[7].

Układ stosunków międzynarodowych jest konsekwencją działań społeczeństw międzynarodowych oraz procesów i zjawisk, które wpływają na złagodzenie lub eliminację konfliktów zbrojnych, stabilizację polityczną oraz minimalizację globalnych problemów. W dobie globalizacji utrzymanie bezpieczeństwa międzynarodowego jest priorytetem. Dlatego też celem działań na rzecz bezpieczeństwa międzynarodowego, jest eliminowanie zagrożeń dla istnienia, przetrwania i rozwoju państw oraz systemów międzynarodowych[8].

Rozpatrując środowisko bezpieczeństwa międzynarodowego oraz bezpieczeństwa narodowego nie sposób jest nie wspomnieć o pojęciu bezpieczeństwa militarnego państwa (grupy państw). Przez wieki bezpieczeństwo państw było oparte na sile militarnej, a liczba posiadanych okrętów liniowych i pancerników świadczyła o potencjale militarnym danego państwa. Niejednokrotnie siła wojskowa była przez wiele stuleci najistotniejszym instrumentem bezpieczeństwa i pełniła rolę podstawowej gwarancji bezpieczeństwa. Mimo zmieniających się czasów i środowiska międzynarodowego powszechnie uznaje się, że posiadanie odpowiedniej siły militarnej jest niezbędne, i że każde państwo ma prawo do utrzymywania odpowiednich sił zbrojnych do zapewnienia własnej obrony.

Bezpieczeństwo militarne posiada zarówno wymiar międzynarodowy, jak i narodowy. Jest to stan uzyskany w rezultacie utrzymywania odpowiednio zorganizowanych i wyposażonych sił zbrojnych oraz zawartych sojuszy wojskowych i opracowanych koncepcji strategicznych. Tak więc zasadniczymi elementami bezpieczeństwa militarnego są: odpowiednio wyposażone siły zbrojne, zawarte sojusze militarne oraz doktryny i koncepcje strategiczne wykorzystania własnych sił zbrojnych.

Środowisko bezpieczeństwa międzynarodowego ulega dynamicznym zmianom i przeobrażeniom, zarówno w czasie jak i przestrzeni oraz stanowi jeden z najważniejszych celów działania każdego podmiotu. Sposób postrzegania bezpieczeństwa ulegał zmianom na przestrzeni wieków. W tradycyjnym ujęciu bezpieczeństwo było rozpatrywane w kontekście zagrożeń i było kojarzone z wykorzystaniem siły i przymusu. Przez wieki też bezpieczeństwo państwa (grup państw) oparte było na sile militarnej[9]. Na budowę potęgi militarnej wpływ miały wszystkie składowe państwa, w tym między innymi: zasoby naturalne, położenie geograficzne, potencjał demograficzny, stan zaawansowania naukowego i technologicznego, poziom szkolnictwa itp.

W XIX wieku system bezpieczeństwa funkcjonował na zasadzie wielobiegunowej równowagi sił. Po kongresie wiedeńskim (1815 rok) europejski system polityczny oparty był na dominacji pięciu mocarstw (Pentarchia): Anglii, Francji, Rosji, Austrii i Prus. Wielkie mocarstwa: Wielka Brytania, Rosja, Austria (od 1867 Austro-Węgry), Prusy (od 1871 Niemcy), 20 listopada 1815 roku. utworzyły Czwórprzymierze (Koncert Mocarstw), którego celem było, w razie wojny, ustalenie wspólnej polityki dążącej do zachowania równowagi europejskiej, aby żadne państwo nie wybiło się na regionalnego hegemona. W ramach tego porozumienia doszło do wewnętrznego podziału na dwa przeciwstawne bloki państw. W 1882 roku utworzono Trójprzymierze (Niemcy, Austro-Węgry, Włochy), a w 1907 roku utworzono Trójporozumienie (Wielka Brytania, Francja, Rosja). W 1818 roku do Trójporozumienia przystąpiła Francja, a w 1867 roku Włochy.

Konflikty i wybuchające wojny (wojna krymska 1853-1855, wojna prusko-austriacka w 1866 roku, wojna francusko-pruska w 1870 roku) chociaż były wojnami krótkotrwałymi i o ograniczonym zasięgu, w konsekwencji doprowadziły do upadku systemu wielobiegunowego. Ostateczny kres temu układowi sił położył wybuch I wojny światowej.

Głównymi przyczynami konfliktów w XIX wieku były między innymi: upadek porządku politycznego w Europie po kongresie wiedeńskim w 1815 roku; narastające sprzeczności pomiędzy mocarstwami, wynikające z rozwoju przemysłowego świata i dążenia do zdobycia nowych kolonii, a tym samym baz surowcowych i rynków zbytu; polityczno-gospodarcza ekspansja Niemiec na Bałkany i w kierunku Turcji; zaborcza polityka Austro-Węgier na Bałkanach (aneksja Bośni i Hercegowiny w 1908 roku), a także zbliżenie polityczne monarchii austro-węgierskiej i Niemiec, które spowodowały zachwianie równowagi politycznej i militarnej w Europie. Należy dodać, że w tym okresie rolę międzynarodowych struktur bezpieczeństwa pełniły dwu- i wielostronne sojusze, a okazjonalnie konferencje międzynarodowe (Kongres Wiedeński oraz I i II Kongres Berliński)[10].

Sposób postrzegania bezpieczeństwa uległ radykalnym przewartościowaniom po zakończeniu I i II wojny światowej. Po zakończeniu II wojny światowej powstały dwa przeciwstawne bloki państw skupione wokół mocarstw dysponujących potężnym potencjałem militarnym. Jak pokazała historia, oba potencjały stały się doskonałym środkiem odstraszania i politycznego oddziaływania na przeciwnika, a „równowaga strachu” stała się najważniejszym gwarantem bezpieczeństwa. W pierwszych dekadach powojennych, pojęcie bezpieczeństwa obejmowało przede wszystkim sferę bezpieczeństwa militarnego i polegało na porównaniu posiadanego potencjału do potencjału przeciwnika, czyli na porównaniu rzeczywistej siły wojskowej. Potencjał i posiadana siła militarna była uważana za czynnik zapewniający bezpieczeństwo państwa.

Po II wojnie światowej, nowy porządek bezpieczeństwa został ustanowiony i ukształtowany na dwóch płaszczyznach: płaszczyźnie formalnej w ramach ONZ, tworzącej system bezpieczeństwa zbiorowego oraz na płaszczyźnie politycznej opartej na dwóch potęgach międzynarodowych i podziale stref ich wpływów. Cechą powojennego ładu była koncentracja siły wokół dwóch mocarstw: USA i ZSRR. Względna równowaga sił opierała się na rywalizacji strategiczno-militarnej i polityce odstraszania.

W następnych dziesięcioleciach środowisko bezpieczeństwa w Europie i na świecie ulegało dynamicznym zmianom. Generalnie największy wpływ na nie miała „zimna wojna”, której towarzyszył intensywny wyścig zbrojeń spowodowany stałym stanem wzajemnej nieufności i ideologiczna wojna pomiędzy komunizmem, a demokracją zachodnią. Przełożyło się to między innymi na realizowanie poszczególnych programów w ramach wprowadzanych nowych koncepcji strategicznych. W całym tym okresie konfrontacja między dwoma supermocarstwami toczyła się na wielu płaszczyznach: wojskowej, ideologicznej, psychologicznej i gospodarczej[11]. Szczytowym okresem „zimnej wojny” były lata 50., na które przypada między innymi wojna koreańska. Po jednej stronie konfrontacji walczyły pod flagą ONZ oddziały amerykańskie, a po drugiej „ochotnicy” z Chińskiej Republiki Ludowej. W tym okresie gwałtownie wzrosły zbrojenia, a wojna psychologiczna osiągnęła swoje apogeum. Po śmierci J. Stalina w 1953 roku i przemówieniu Chruszczowa na XX zjeździe PPZR w 1956 roku, nastąpił długoletni okres zmiennego napięcia w stosunkach Wschód – Zachód. Początkowo wystąpiły tendencje odprężeniowe (rozejm w Korei, powstanie ruchu państw niezaangażowanych), ale jednocześnie w 1956 roku miała miejsce radziecka interwencja na Węgrzech, zachodnia interwencja w Egipcie (kryzys sueski) oraz udana rewolucja na Kubie w 1959 roku.

W latach 60. sytuacja międzynarodowa ponownie się zaostrzyła, a w 1962 roku podczas kryzysu kubańskiego świat stanął w obliczu wojny jądrowej. W latach 1965-1973 wpływ na sytuację międzynarodową miała trwająca wojna na Półwyspie Indochińskim (II wojna indochińska) oraz napięta sytuacja na Bliskim Wschodzie (wojna sześciodniowa w 1967 roku; wojna na wyczerpanie oraz wojna Jom Kippur w 1973 roku). Pod koniec lat sześćdziesiątych, w wyniku niezadowolenia społecznego w państwach Europy Środkowo-Wschodniej wystąpiły nie w pełni kontrolowane ruchy rewolucyjne, które skończyły się interwencją wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji w 1968 roku.

W latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku nastąpiło odprężenie między Wschodem i Zachodem. Między innymi podpisano układy rozbrojeniowe SALT I i SALT II.

Pierwszy z układów o ograniczeniu zbrojeń strategicznych SALT I (Strategic Arms Limitation Talks) został podpisany 26 maja 1972 roku i był przełomem w stosunkach USA – ZSRR. Umowa obejmowała trzy porozumienia: o obowiązujących zasadach w stosunkach między USA a ZSRR; o obronnych systemach antyrakietowych oraz umowę tymczasową o ograniczeniu ofensywnych broni strategicznych. W myśl tej umowy ustalono liczbę wyrzutni rakietowych do stu, a liczbę stacji radiolokacyjnych dalekiego zasięgu do 6. Według umowy o ograniczeniu broni strategicznych, która miała obowiązywać w ciągu najbliższych pięciu lat, ZSRR zachował osiągniętą już przewagę w liczbie rakiet i ogólnej mocy broni atomowej. Stany Zjednoczone mogły posiadać 1054 międzykontynentalnych pocisków balistycznych rozmieszczonych na wyrzutniach lądowych (Intercontinental Ballistic Missile – ICBM) oraz 710 pocisków rozmieszczonych na 44 okrętach podwodnych (Submarine Launched Ballistic Missile – SLBM), natomiast ZSRR mógł posiadać 1618 międzykontynentalnych pocisków balistycznych rozmieszczonych na wyrzutniach lądowych oraz 950 pocisków rozmieszczonych na 62 okrętach podwodnych. Układ SALT I nie obejmował jednak lotnictwa strategicznego[12].

Druga runda rozmów miedzy Stanami Zjednoczonymi i ZSRR odbyła się w latach 1972-1979 i miała na celu zmniejszenie produkcji broni atomowej. Porozumienie osiągnięto w czerwcu 1979 roku, co skutkowało podpisaniem układu SALT II. Układ wprowadzał między innymi ograniczenia ilościowe wszystkich wyrzutni rakiet jądrowych dla każdej strony do 2400, w tym wyrzutni międzykontynentalnych rakiet balistycznych do 1200, a wyrzutni wielogłowicowych rakiet niezależnego naprowadzania do 820. Układ SALT II zezwalał na uruchomienie jednego nowego typu rakiety międzykontynentalnej. Do końca 1981 roku protokół do układu SALT II zakazał prób i instalowania międzykontynentalnych rakiet samosterujących, lotniczych rakiet balistycznych oraz samosterujących rakiet lądowych i morskich o zasięgu powyżej 600 km. Wspólne oświadczenie podkreślało, że obydwa państwa będą zmierzać do dalszego ograniczania i redukcji zbrojeń strategicznych pod względem ilościowym i jakościowym[13].

Pół roku po podpisaniu układu, ZSRR dokonał inwazji na Afganistan, co w konsekwencji doprowadziło do nieratyfikowania traktatu przez Senat USA. Jednakże pozytywną stroną zawartego porozumienia SALT II było respektowanie przez obydwie strony zawartych umów. Interwencja ZSRR w Afganistanie w 1979 roku zaostrzyła także sytuację polityczno-wojskową w latach następnych, co spowodowało, że lata osiemdziesiąte były latami niespokojnymi.

W 1975 roku odbyła się również Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, zakończona podpisaniem Aktu Końcowego w Helsinkach, który w rozumieniu prawa traktatowego nie był formalną umową, a stanowił jedynie deklarację intencji i wyrażał wolę współdziałania państw o odmiennych systemach politycznych i stanowił wspólny katalog reguł postępowania względem siebie w celu umocnienia bezpieczeństwa[14].

W tym okresie nasiliła się ekspansja radziecka w Azji, Afryce (Angola, Mozambik, Etiopia, Jemen Południowy) i Ameryce Łacińskiej. Pierwsza połowa lat osiemdziesiątych charakteryzowała się powrotem atmosfery z okresu „zimnej wojny”. W tym okresie, między innymi rozmieszczono rakiety SS-20 w krajach Europy Wschodniej, wybuchł kryzys polityczny w Polsce zakończony wprowadzeniem stanu wojennego w 1981 roku oraz rozmieszczono rakiety średniego zasięgu w europejskich krajach NATO (w 1983 roku). Konsekwentnie realizowany przez stronę amerykańską fałszywy program wyścigu zbrojeń SDI, czyli Strategiczna Inicjatywa Obronna doprowadziła do ekonomicznego i politycznego osłabienia ZSRR.

Doktryna Reagana, przedstawiona po raz pierwszy w prezydenckim orędziu o stanie państwa (6 lutego 1985 roku), wyrażała pełne poparcie dla „bojowników o wolność i demokrację” i nawiązywała do doktryny powstrzymywania z 1947 roku[15].

Efektem tego działania było podpisanie 8 grudnia 1987 roku w Waszyngtonie „Traktatu o likwidacji pocisków średniego i pośredniego zasięgu” (Treaty on Intermediate Range Nuclear Forces – INF Treaty) o całkowitej likwidacji arsenałów rakietowych pocisków balistycznych pośredniego (Intermediate-range Ballistic Missile – IRBM) oraz średniego zasięgu (Mediate-range Ballistic Missile – MRBM), a także o zakazie jej produkcji, przechowywania i używania.

Lata 90., to przede wszystkim rewolucyjne zmiany w światowym środowisku bezpieczeństwa. Nastąpił rozpad dwubiegunowego świata, upadek rządów komunistycznych w krajach Europy Środkowej, zjednoczenie Niemiec, rozwiązanie Układu Warszawskiego, rozpad ZSRR oraz rozpad i wojna w Jugosławii.

W 1991 i 1993 roku podpisano odpowiednio ważne do tworzenia nowego środowiska bezpieczeństwa traktaty: „Traktat o redukcji zbrojeń strategicznych START I i START II (Strategic Arms Reduction Treaty). Traktat START I został podpisany pół roku przed upadkiem ZSRR i zobowiązał Stany Zjednoczone oraz Związek Radziecki do redukcji liczby strategicznych wyrzutni do 1600 sztuk oraz redukcji głowic nuklearnych do 6000 u każdej ze stron. START I wprowadził również dodatkowe limity w konkretnych rodzajach broni, w tym: łączna liczba lądowych i morskich pocisków balistycznych nie mogła u żadnej ze stron przekroczyć 4900 sztuk; ograniczono liczbę głowic przenoszonych przez lądowe systemu mobilne do 1100 sztuk, a liczba pocisków ciężkich została zredukowana o połowę. Traktat nie wprowadził natomiast ograniczeń dotyczących pocisków manewrujących, odpalanych z morza (Sea-launched Cruise Missile – SLCM).

Drugi traktat o redukcji zbrojeń strategicznych START II został podpisany przez prezydenta Stanów Zjednoczonych, George’a Busha (seniora) i prezydenta Rosji, Borysa Jelcyna. Dotyczył on całkowitego zniszczenia wielogłowicowych międzykontynentalnych pocisków balistycznych (Multiple Independently Targetable Reentry Vehicle – MIRV) z arsenałów obydwu państw.

Dodatkowo obie strony zobowiązały się do redukcji liczby aktywnych pocisków do 3000-3500 sztuk. Traktat START II został ratyfikowany w 1996 roku przez Senat Stanów Zjednoczonych, natomiast traktatu START II nie ratyfikowała Rosja, która w ten sposób zaprotestowała przeciwko amerykańskiej obecności w Kosowie i ekspansji NATO. Z tego też powodu, traktat ten nigdy nie wszedł w życie. Stany Zjednoczone jednostronnie zlikwidowały ze swoich arsenałów dziesięciogłowicowe pociski LGM-118A Peacekeeper i zmniejszyły liczbę głowic z 3 do jednej w pociskach LGM-30G Minuteman III. Natomiast w arsenałach Rosji w dalszym ciągu pozostawały w uzbrojeniu pociski wielogłowicowe R-36M Woyewoda.

W okresie tym (lata 90.) powstały także dwie jawne koncepcje strategiczne, które miały ogromny wpływ na budowę nowego środowiska bezpieczeństwa, a także na rozszerzenie NATO o nowych członków.

Natomiast w pierwszych latach XXI wieku świat zmagał się z dramatycznymi kryzysami humanitarnymi (Darfur, Czad) oraz katastrofami naturalnymi. Katastrofy takie jak: powodzie, susze, trzęsienia ziemi, tsunami pochłonęły więcej ofiar niż niejeden toczący się współcześnie konflikt zbrojny.

Wspomnieć należy również o przerwach w dostawach surowców energetycznych, w wyniku celowych działań państw – dostawców (eksporterów) lub konfliktów zbrojnych w regionach ich wydobycia lub przesyłu. Istotną rolę odegrał również krach na rynkach finansowych (kryzys walutowy) oraz znaczące wahania cen surowców, szczególnie energetycznych.

Wydarzenia te poddały silnej weryfikacji dotychczasowy sposób myślenia o bezpieczeństwie międzynarodowym (globalnym i regionalnym). Nieprzewidywalność i wielosektorowość środowiska globalnego spowodowały, że coraz częściej państwa zaczęły poszukiwać indywidualnych elementów stabilizacyjnych. W centrum uwagi znalazły się zagrożenia o charakterze pozamilitarnym: ekonomicznym, energetycznym i ekologicznym[16]. Zjawiska takie jak: dysproporcje rozwojowe; fale migracji; rozkład struktur polityczno-gospodarczych państw i skutkujące powstawaniem państw „upadłych” wpływały bezpośrednio na wzrost prawdopodobieństwa wystąpienia asymetrycznych zagrożeń bezpieczeństwa. Można śmiało założyć, że w przyszłości zagrożenia pozamilitarne będą miały ogromny wpływ na efektywność działania poza obszarem odpowiedzialności NATO. Dla NATO najistotniejsze znaczenie będzie miała długofalowość następstw zagrożeń pozamilitarnych, a zwłaszcza ich wpływ na bezpieczeństwo militarne, gdyż stanowią one źródło konfliktów zbrojnych.

Kształtowanie środowiska bezpieczeństwa jest procesem ciągłym, dynamicznym i trudnym do przewidzenia. Niezmiernie trudno jest prognozować zagrożenia i ich wpływ na środowisko bezpieczeństwa, które ulega ciągłej zmianie i transformacji. Współczesne zagrożenia bezpieczeństwa zdecydowanie różnią się od tych z lat zimnowojennych. Można powiedzieć, że koniec „zimnej wojny” radykalnie odmienił bezpieczeństwo międzynarodowe. Przede wszystkim zniknęło zagrożenie globalnym konfliktem pomiędzy dwoma ówczesnymi supermocarstwami i blokami państw oraz zniknęło widmo nuklearnej wojny. Pojawiły się natomiast nowe zagrożenia, które znacznie rozszerzyły rozumienie bezpieczeństwa międzynarodowego. Zwiększeniu uległ geograficzny zasięg rozumienia polityki bezpieczeństwa narodowego. Politycy zdali sobie sprawę z faktu, że to, co dzieje się w odległych regionach (poza obszarem traktatowym NATO), może mieć wpływ na nasze bezpieczeństwo w kraju i w związku z tym wymaga zdecydowanej reakcji.

Po „zimnej wojnie” pojawiły się inne problemy zagrożeń bezpieczeństwa międzynarodowego, które postawiły nowe wyzwania dla społeczności międzynarodowej.

Pojawiły się zagrożenia asymetryczne, w których brak jest jasno zdefiniowanego i zidentyfikowanego przeciwnika; nie są dokładnie określone obszary zagrożeń; potencjały militarne poszczególnych organizacji, z którymi przyjdzie zmierzyć się Sojuszowi; brak jest jasno zdefiniowanych celów wyznaczonych przez organizacje terrorystyczne. Ponadto, współczesne zagrożenia asymetryczne występują w innej skali i charakterze, mogą się szybko rozprzestrzeniać, wywołać strach i zamęt społeczny, osłabiać gospodarkę suwerennego państwa, a co za tym idzie wywoływać trudne do przewidzenia skutki społeczne. Nieprzemyślana wypowiedź ważnego polityka w Europie, przywódcy duchownego, czy też publikacja medialna, poniżająca uczucia religijne jakieś grupy społecznej może wywołać trudne do przewidzenia niepokoje. Atak terrorystyczny na obywateli danego kraju poza jego terytorium może sprowokować atak wojskowy zupełnie gdzie indziej. Tak więc należy liczyć się z wydarzeniami zachodzącymi w różnych zakątkach świata, które będą wpływać na środowisko bezpieczeństwa międzynarodowego.

Można założyć, że środowisko bezpieczeństwa w dalszym ciągu będzie określane poprzez konflikty, napięcia, kryzysy, które będzie cechowała nieprzewidywalność, trudna do przewidzenia intensywność, zmienność oraz chaos.

Wydaje się, że istotny wpływ na przyszłe globalne bezpieczeństwo będą miały również rozbieżności i rozwarstwienie pomiędzy bogatą rozwiniętą północą, a biednym południem; komercjalizacja; protekcjonizm państwowy; wpływ podmiotów niepaństwowych na charakter międzynarodowej polityki i bezpieczeństwa, a także konflikty religijne, cywilizacyjne i kulturowe.

Problematyka bezpieczeństwa i obrony jest jednym z obszarów szczególnego zainteresowania NATO. Społeczeństwa oczekują, że NATO stawi czoło zagrożeniom asymetrycznym, terroryzmowi światowemu, zorganizowanej przestępczości, proliferacji broni masowego rażenia, piractwu morskiemu oraz innym zagrożeniom (w tym zagrożeniom energetycznym, klimatycznym i cybernetycznym). Dlatego też Sojusz, przewidując główne zagrożenia dla bezpieczeństwa międzynarodowego, nieustannie transformuje swoje zdolności wojskowe oraz ciągle reformuje swoje struktury dowodzenia i struktury sił zbrojnych. Celem transformacji jest pozyskanie przez państwa NATO zdolności niezbędnych do sprawnej realizacji pełnego spektrum zadań w ramach kolektywnej obrony oraz na potrzeby operacji reagowania kryzysowego. Sojusz dąży do posiadania konkretnych zdolności (możliwości bojowych), aby być zdolnym i gotowym do podjęcia pełnej gamy wielonarodowych operacji wojskowych w różnych rejonach.

Obecne operacje wojskowe NATO, budowa zdolności oraz jego polityczna i wojskowa transformacja są ściśle ze sobą powiązane. Wręcz można przyjąć, że operacje stały się podstawową inspiracją do ciągłego dostosowywania zdolności wojskowych, struktur sił i elementów dowodzenia, a także procesu konsultacji, planowania i podejmowania decyzji w Sojuszu. Utworzenie Sił Odpowiedzi NATO, wojskowa transformacja struktur sił i struktur systemu dowodzenia podniosły zdolność Sojuszu do wnoszenia zwiększonego wkładu na rzecz zapewnienia międzynarodowego pokoju i stabilności. Obecnie NATO zapewnia kompleksową stabilność na Bałkanach; przyczynia się do utrzymania pokoju w Kosowie; zapewnia pomoc w dziedzinie bezpieczeństwa rządowi Afganistanu; pomaga szkolić irackie siły bezpieczeństwa; wspiera Unię Afrykańską w Darfurze, a także prowadzi antyterrorystyczną morską operację bezpieczeństwa na Morzu Śródziemnym Active Endeavour. Oczywiście, Sojusz nie traci z oczu swojej funkcji kolektywnej obrony państw członkowskich i w tej materii rozwija zrównoważoną politykę obronną. Dostrzega i przeciwstawia się zagrożeniom, ale priorytetowo traktuje kolektywne działania na rzecz obrony terytorium państw członkowskich.

W nowej koncepcji strategicznej zatytułowanej „Aktywne zaangażowanie, nowoczesna obrona” – wspólne bezpieczeństwo jest jednym z priorytetów Sojuszu. W celu zwiększenia międzynarodowego bezpieczeństwa NATO proponuje dialog i współpracę z organizacjami, takimi jak: UE i ONZ, a także współpracę z krajami nieczłonkowskimi, które zaangażowane są w pracach takich organizacji jak: Rada Partnerstwa Euroatlantyckiego, Partnerstwo dla Pokoju, Dialog Śródziemnomorski i Istambulska Inicjatywa Współpracy. W kontekście polityki bezpieczeństwa i obrony, istotną kwestię stanowią relacje pomiędzy NATO, a Rosją. Sojusz podkreśla, że nie chce budować bezpieczeństwa transatlantyckiego przeciwko Rosji i przyznaje, że nie ma trwałego bezpieczeństwa bez współpracy z Rosją.

Istotnym zagadnieniem jest pełna transformacja wszystkich sił zbrojnych członków NATO. W nowych wyzwaniach środowiska bezpieczeństwa Sojusz potrzebuje w pełni manewrowych, zdolnych do szybkiego przerzutu, stałych i interoperacyjnych sił zdolnych do działań, zarówno na, jak i poza obszarem traktatowym. Dlatego też struktury militarne Sojuszu są ciągle dostosowywane do reagowania na wyzwania w sposób szybki, elastyczny i precyzyjny, tak aby mogły być skutecznie rozwinięte w każdym. nawet najbardziej niesprzyjającym miejscu. Sojusz reformuje i buduje odpowiednie struktury do prowadzenia najbardziej prawdopodobnych operacji. Buduje struktury dowodzenia i siły, które powinny być samowystarczalne i zdolne do równoległego prowadzenia wielu długotrwałych działań w oddaleniu od rejonu traktatowego. Przykładem może być kolejna reforma struktur dowodzenia i sił Strategicznego Dowództwa ds. Operacji (ACO), która weszła w życie pod koniec 2012 roku.

NATO zdaje sobie sprawę, że nie jest w stanie w pełni sprostać pojawiającym się zagrożeniom w zakresie bezpieczeństwa i zarządzania kryzysowego wyłącznie środkami militarnymi. Obecne wyzwania wymagają szerokiego spektrum cywilnych i wojskowych instrumentów, ścisłej współpracy i koordynacji między różnymi podmiotami. Na szczycie w Bukareszcie w kwietniu 2008 roku, przywódcy sił sprzymierzonych zaaprobowali plan działania na rzecz rozwoju i wdrażania nowego wkładu NATO, co stanowiło istotny element transformacji NATO w dziedzinie zarządzania. Od tego czasu NATO poprawia własne zdolności zarządzania kryzysowego oraz wzmacnia zdolności do pracy z organizacjami międzynarodowymi, organizacjami pozarządowymi i władzami lokalnymi. W szczególności, NATO zacieśniania współpracę z instytucjami cywilnymi, które mają doświadczenie i umiejętności w rozwoju instytucji administracji terenowej, zarządzania cywilnego, sądownictwa i policji. Sojusz zwiększa poprzez to swoje zdolności do koordynacji działań z partnerami i innymi podmiotami międzynarodowymi w zakresie zarządzania kryzysowego.

NATO w pełni rozwija inicjatywy na rzecz poprawy praktycznej współpracy na wszystkich poziomach, ze wszystkimi organizacjami i podmiotami w zakresie planowania i prowadzenia operacji. Zastosowanie nowego kompleksowego podejścia oznacza w praktyce zmianę sposobu myślenia. Dlatego sojusz w pełni popiera wymianę doświadczeń, wspólne działanie i szkolenie personelu cywilnego i wojskowego. Sprzyja to wymianie doświadczeń i pomaga w budowaniu zaufania między NATO, jej partnerami i innymi podmiotami międzynarodowymi. Osiągnięcie trwałego wzajemnego zrozumienia, zaufania i szacunku między odpowiednimi organizacjami i podmiotami będzie wspierało budowanie bliższych kontaktów i pozytywnie wpłynie na prowadzoną współpracę. Doświadczenia z operacji NATO (np. w Afganistanie) wykazały, że współdziałanie z szerokim spektrum podmiotów społeczności międzynarodowej, zarówno wojskowych jak i cywilnych, jest konieczne do osiągnięcia głównych celów trwałej stabilizacji i bezpieczeństwa.

2 A. Antoszewski, R. Herbut, (Praca zbiorowa pod redakcją naukową), Leksykon politologii, Wydawnictwo ATLA 2, Wrocław 2002, s. 37.

3 J. Pilżys, Leksykon bezpieczeństwa ekonomicznego, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2011, s. 25-32.

4 T. Szubrycht, Leksykon bezpieczeństwa morskiego, AMW, Gdynia 2008, s. 17-24.

5 J. Sutor, Leksykon dyplomatyczny, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2010, s. 55-58.

6 Bezpieczeństwo narodowe, (http://pl.wikipedia.org/wiki/Bezpiecze%C5%84stwo_narodowe) [22.11.2012].

7 J. Sutor, op. cit., s. 56.

8 R. Zięba, Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 15-30.

9 Do głównych determinant bezpieczeństwa zaliczamy między innymi: czynnik militarny, czynnik geograficzny, czynnik ekonomiczny oraz czynnik demograficzny.

10 P. Turczyński, Bezpieczeństwo europejskie. Systemy, instytucje, funkcjonowanie, Wrocławskie Wydawnictwo Naukowe ATLA 2, Wrocław 2011, s. 19.

11 Szerzej, R. Cowley, The Cold War. A military history, Random House, New York 2005.

12 Interim agreement between The United States of America and The Union of Soviet Socialist Republics on certain measures with respect to the limitation of strategic offensive arms (SALT I), (http://cns.miis.edu/inventory/pdfs/aptsaltI.pdf) [12.12.2011].

13 Treaty between The United States of America and The Union of Soviet Socialist Republics on the limitation of strategic offensive arms, together with agreed statements and common understandings regarding The Treaty (SALT II), (http://cns.miis.edu/inventory/pdfs/aptsaltII.pdf) [12.12.2011].

14 Akt Końcowy, zwany również Wielką Kartą Pokoju, był deklaracją dziesięciu zasad rządzących wzajemnymi stosunkami między uczestnikami konferencji. Do zasad tych należały: suwerenna równość, powstrzymanie się od groźby użycia siły lub użycia siły, nienaruszalność granic, integralność terytorialna państw, pokojowe załatwianie sporów, nieingerencja w sprawy wewnętrzne, poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności łącznie z wolnością myśli, sumienia, religii i przekonań, równouprawnienie i prawo narodów do samostanowienia, współpraca między państwami oraz wykonywanie w dobrej wierze zobowiązań wynikających z prawa międzynarodowego. Akt został podpisany przez wiele państw europejskich i azjatyckich oraz Stany Zjednoczone i Kanadę.

15 Ronald Reagan sprawował swój urząd w latach 1981-1988, czyli przez dwie kadencje – w praktyce całą dekadę lat 80. Ogłoszony za jego kadencji program „wojen gwiezdnych” z 1983 r., znany pod nazwą Strategicznej Inicjatywy Obronnej (SDI), aż do właściwej doktryny z lat 1985-1986 miał doprowadzić do zwiększenia amerykańskiego potencjału wojskowego i wyścigu zbrojeń, który w konsekwencji miał doprowadzić do ekonomicznej katastrofy w ZSRR. Zgodnie z jego doktryną USA wsparły z różnym powodzeniem bojowników w Afganistanie, Nikaragui i Angoli.

16 Zagrożenia pozamilitarne są splotem wydarzeń, w którego wyniku może nastąpić utrudnienie lub utrata warunków do niezakłóconego bytu, rozwoju państwa (narodu) lub naruszenie bądź utrata jego suwerenności i integralności terytorialnej, przy czym cel działania zamierza się osiągnąć przez wywieranie nacisku i stosowania sankcji politycznych bądź ekonomicznych bez uciekania się do przemocy fizycznej.