Читать книгу Леаніды не вернуцца да Зямлі - Уладзімір Караткевіч - Страница 7

Рэзкі гук даляцеў аднекуль з цемры праз расчыненую фортачку: недзе далёка загрукатаў, вырваўшыся з начнога завулка, запознены трамвай.

Грынкевіч здрыгануўся ад нечаканасці і, глыбока ўздыхнуўшы, пацягнуўся замлелай спінай. Адклаўшы ручку, паглядзеў у акно.

Масква засынала. Згасалі бліскаўкі начных агнёў, радзейшым і больш гучным стаў шолах тралейбусаў пад вокнамі. I, як заўсёды ўначы, стала сумна і захацелася кудысьці ехаць, каб крычаў цягнік і пасмы пары засноўвалі мільгаценне зор.

Гудзіць ад стомы цела. З учарашняй ночы ані хвіліны спакою.

Спачатку вестка аб нараджэнні сына ў Вайвадса, потым доўгі расказ аб тым, што адбылося дзесяць год таму, потым, раніцай, гадзіна адпачынку ў крэсле. А ўдзень дыскусія аб паэзіі, на якой ён, Андрэй, зрэзаўся амаль з усімі галоўнымі спрачальнікамі. Нават з Янісам трошкі.

А потым, у край знерваваны, хоць, як заўжды, вонкава спакойны, ён прыйшоў да сябе, сеў і восем гадзін не ўставаў з месца, імкнучыся самой сутнасцю, самой формай верша давесці супраціўнікам, што праўда ўсё ж на яго баку.

I вось зноў дрэнна. Чаму? Ён жа ўсім жыццём упэўнены, што ён мае рацыю. Можа, таму не атрымалася, што вершамі нельга даводзіць, што вершы заўсёды ад гарэння, ад сэрца, ад таго, чаму ніхто і ніколі не дасць наймення. Або, можа, таму, што ён бяскрылы паэт? Сапраўды, вось ужо два гады ён піша горш, як раней. Два гады, якраз з таго часу, калі пачаў радзей успамінаць аб Алёнцы.

Не, не таму ён горш піша. Проста раней яго вершы былі простымі, бясхмарнымі,– як басанож па траве прайсціся, – патыхалі нейкай крыштальна чыстай яснасцю і халаднаватасцю. А гэта смерць для паэта.

I ён зразумеў гэта, і цяпер стаіць на ростанях, не ведаючы сам сабе, што і як пісаць. Сапраўды, «што»? «як»? Нясцерпна. I разумееш, што горшай бяздарнасці за цябе няма на свеце.

Што? Як? Ат, усё адно сёння не дадумаешся. Яніс, пэўна, таксама не спіць, трэба пастукаць.

Андрэй працягнуў руку і злёгку стукнуў пальцамі ў сценку. Праз імгненне адтуль даляцелі два лёгкія ўдары ў адказ – знак, што Яніс вольны. I тады яшчэ чатыры ўдары «та-та-та-там» – першыя такты пятай сімфоніі Бетховена, пазыўныя Андрэя. Прастукаўшы іх, Грынкевіч выйшаў на калідор і адчыніў Янісавы дзверы.

Пакой Вайвадса тануў у сутонні: гарэла толькі настольная лямпа. Яніс сядзеў у крэсле натапыраны, глянуў спадылба на Андрэя сярдзіта і весела.

– Заходзь, чорт, – сказаў ён. – Прыйшоў каяцца?

– Біць цябе прыйшоў.

– Добра. Сядай, пі каву. Якраз толькі заварыў.

I амаль з жаночай пяшчотай зліў Андрэю самую лепшую частку, «вяршок, з каймаком».

Абодва не спяшаліся, прыхлёбваючы гарачую рудую вадкасць.

– Што ж, – сказаў нарэшце Вайвадс, – я да цябе пасля ўчарашняга стаўлюся асцярожна, як да хворага. Таму паспрабуем лагічна, амаль па-нямецку аднавіць ход дыскусіі, у якой ты плявузгаў розныя глупствы.

Асцярожнае стаўленне.

– Не вяжыся да слоў. Я буду казаць за нашага паважанага Паўла Пятровіча Пружыніна[3], якога я, зрэшты, не люблю больш, як ты, але… лічу, што ён мае рацыю. Справа ідзе пра самае існаванне паэзіі, ты згодзен?

– Так. Бязглуздая спрэчка паміж «фізікамі» і «лірыкамі» гэта давяла.

– Дык вось, яго асноўныя тэзы… Яшчэ ў – х гадах адзін вядомы паэт сцвярджаў, што галоўныя наватары – гэта Хлебнікаў, Маякоўскі, ну… і іншыя.

– I іншыя, – згадзіўся Андрэй. – Ён яшчэ сказаў, што паэты падзяляюцца на «изобретателей» і «приобретателей».

– Потым, – з няўмольнай логікай вяртаючыся да спрэчкі, сказаў Вайвадс, – ён сказаў, што тая старая ісціна не памерла яшчэ і цяпер.

– Якая?

– Ну, падзел верша на складанаасацыятыўны (Маякоўскі, Ціханаў, Лугаўской, Асееў) і ясны, пазбаўлены складаных асацыяцый і метафарычнасці (Жараў, Ісакоўскі, Твардоўскі).

I што паміж іхнімі «спадкаемцамі» дагэтуль існуе ўзаемнае непрызнанне.

– Я ведаю, нашто яму спатрэбілася гаварыць пра гэта, – сказаў Грынкевіч. – Гэта ўсё ён хацеў стукнуць па Панкратаву з Харабаравым, ведаеш, гэтых маладых людзях з інстытута.

Хацеў сказаць, што яны чхаць хочуць на Маякоўскага, а ідуць за Хлебнікавым і іншымі. Памятаеш, крычаў, што яны са стараннасцю «приготовишек» і з «ЛЕФаўскай пагардаю» накідваюцца на пазіцыі Маякоўскага і Твардоўскага, прапагандуючы свае погляды як погляды пакалення… Змяшаў божы дар з яешняй.

– Я не разумею, – паціснуў плячыма Яніс, – чаму ты так абурыўся Пружыніным? Хлопцы сапраўды праз меру захапляюцца занадта дробязнай тэматыкай, сапраўды адмаўляюцца ад дакладнай рыфмы, сапраўды «стыляюць» гэтым. Усё гэта ў дастатковай меры непрыемна. I ўсё ж, дзе праўда – на баку нябожчыка Эйхенбаўма, на баку нябожчыка Беднага?

– На баку жывых, – рэзка сказаў Грынкевіч. – На баку тых, што ідуць, што шукаюць. Нябожчыкі сваё адгаварылі.

Дайце дзейнічаць жывым.

– Пружынін і прапануе «абнаўленне верша ў класічных рамках».

– Ясна, – іранічна сказаў Андрэй, – «росквіт індывідуальнасці дзіцяці ў матчыным чэраве». Не, калі ўжо нарадзілі,– дайце дзіцяці развівацца, як яно само хоча… I ведаеш, Яніс, я паверыў бы ўсім, толькі не Пружыніну. Я не веру бездары, якая брэша на талент. Памятаеш яго словы: «Еўтушэнка, што прыкідваецца разнастайным». А Еўтушэнка пры ўсіх сваіх недахопах у дзесяць разоў больш таленавіты, чым Пружынін, – душачка, якая на чыіх толькі каленях не сядзела. Ды яшчэ і паскудзіла ўсім сваім апекунам, калі яны больш не маглі апекаваць.

– За што ты яго так ненавідзіш? – неўразумела спытаў Вайвадс.

– Чалавек павінен быць шчырым. I верным свайму сэрцу. А значыць, і вершу. На ўсё жыццё.

– Ага, – зларадна сказаў Яніс, – а сам яўна адыходзіш ад яснага верша. Куды?

– Не ведаю, – сказаў Грынкевіч. – У нетры пустаслоўя не кінуся. Скажу табе толькі, што хлусіць не буду, куды б ні прыйшоў. Людзям патрэбна праўда. Пакуль што я не ўспрымаю крайнасцяў ні ад тых, ні ад другіх.

– Ну вядома, – сказаў Вайвадс, – адны дурэюць, а другія хочуць абуць усіх у лапці.

– Можа, і так… Не, не так… Але ў тым-сім твая праўда. Маладыя падкупляюць мяне тым, што яны ваююць, часам выкідваюць дурыкі, але ад чыстага, добрага сэрца. Яны вельмі жывыя… Іх рэакцыя – гэта рэакцыя не супроць паэтаў «яснага верша», а супроць газетных вершаў пра пачатак новага года… А другім трэ было б быць больш памяркоўнымі. I, прабач, менш трымацца за Беднага. Беднаму быў свой час, нам – свой. Разумееш, паэзія стала чымсьці накшталт запаветнага месца. I палясоўшчыкі там жарсткаватыя, хоць у іх ёсць і слава і пашана. А там, дзе палясоўшчыкі такія, – там маладыя людзі займаюцца браканьерствам… Назнарок… I задача: пабачыўшы гэта, не дазволіць адным забіваць другіх.

– Так. Паэзія – гэта табе не сварка на блінах у цешчы. Абодва маўчалі. За клятчастымі латышскімі парцьерамі, недзе зусім непадалёк, гарэў чырвоны агеньчык на страле вежавага крана. Часам недзе ў цясніне вуліцы шалахцела машына: Масква спала неспакойным сном вялікага, стомленага працай чалавека.

– I ўсё ж ты нарабіў глупстваў,– разважліва сказаў Вайвадс, – крычаў, як хлапчына: «Не ўсё стрыжы, што расце!» Ну нашто ты абазваў крытыкаў акуламі, што яны «харчуюцца еўтушэнкамі»?

– Не ўсіх крытыкаў,– зморана сказаў Грынкевіч, – толькі аднаго. Ён сапраўды на ім капітал зарабляе.

Андрэй нервова закурыў, потым пачаў гаварыць, горача і пераканана:

– Адно мяне толькі здзіўляе, Яніс, чаму ніхто не заўважае, што і «стылянне», і пошукі гэтых хлопцаў маюць карэнні.

– А Езус-Марыя, справа ж не ў гэтым! Маладыя стаяць за недакладную рыфму, вось і ўсё.

– Не. Ты думаеш, чаму Твардоўскі з Ісакоўскім нічога па сутнасці не сказалі. Яны вельмі разумныя людзі, яны разумеюць, што не да ладу ў нашай паэзіі. Кажаш, не трэба спрачацца? Трэба, таму, што гэта сведчыць аб тым, што ў літаратуры нядобра. І трэба не аб рыфме спрачацца (дарэчы, усе чамусьці хацелі спрэчку адвесці ў гэта рэчышча), а аб тым, пра што ніхто не сказаў і назва чаму: расколіна паміж двума пакаленнямі. Адны крычаць душою: «Супакоіліся!», а другія: «Зарваліся!» Адны крычаць: «Вас мяшчане падтрымліваюць!» Другія: «З высотнага будынка людзей не бачыце!»

– Ну, а ты што думаеш?

– Не ведаю, я буду пісаць не так, як яны ўсе. Але скажу толькі: трэба больш увагі да людзей. У маладых яна ёсць, праўда, трошкі скажоная. Таму што на іх пакрыкваюць – яны часам аддаюць сэрца, няхай на дзень, такому мастаку, які гэтага зусім не варты… Але ім абрыдла мяшчанства.

– А Пружынін крычаў, што мяшчане іх і падтрымліваюць.

– Хіба нашы студэнты, наша моладзь – мяшчане? Ну не, братка. Проста яны наеліся па горла фільмаў з багатаю жратвою ў канцы.

– I за якую ты рыфму?

– Я за дакладную рыфму і за ўсякую рыфму. I зусім без рыфмы – абы добра.

– Ну, у гэтым я з табою вораг, – сказаў Вайвадс.

– Дарэмна, Яніс. У адным мы з табою сябры і паплечнікі. Я лічу, што адзіная ерась – вольны верш без рыфмы і рытма, амаль зліты з прозай. Паэзія, ці бачыш, не музыка, паўзай слова замяніць нельга.

Уздыхнуў. Устаў.

– Проста трэба ісці да людзей, да іх пачуццяў і адносін. Яніс падышоў да яго, успёрся моцнай рукою на плячо Андрэя.

Масква ляжала перад ім, начная, сцішаная. Гледзячы на пустыя рэчышчы вуліц, на снегаачышчальнік, які поўз маладым бульварам, ссоўваючы брудны апошні снег, Яніс сказаў: – Ведаеш, братка, я стаў з табою зусім іншым, не такім дубаватым.

– А я з табою – не такiм крыклiвым i свалачным. Абодва засмяяліся.

– I вельмі хачу табе шчасця, – сказаў Яніс. – Я сёння ўсю ноч думаў над тым, што ты мне распавёў. Закахацца табе трэба, вось што.

– Не магу.

– Ну і натурачка, – пакруціў галавою Яніс.

– Каго кахаць? Марыю Крат? Вось я ўспомніў старую гісторыю – і не магу я да Марыі ісці. Брыдка. Сёння зноў не быў… Ведаю, што заўтра мяне скандал чакае. Ат, за ўсе грахі адна паляндра ўчамярыцца.

Яніс наліў яшчэ па кубку кавы.

– Я вось думаю, што табе вельмі павінна спадабацца адна жанчына.

– Хто такая? – ускінуў галаву Андрэй.

– Ірына Горава. Вось гэта жанчына, вось гэта чалавек! Грынкевіч раптам утаропіў вочы кудысьці ў кут, задумаўся:

– Чакай, чакай… Горава… Аднекуль я памятаю гэта імя…

– Даўно памятаю і – не ведаю. Мо ад маці? Што яна, старая?

– Што ты, наадварот. У тваіх гадах, можа, на год ці два старэйшая. А выглядае такім дзяўчом.

– Кажаш, не старая, – абыякава сказаў Андрэй, – тады я і не ведаю, дзе я мог пра яе чуць.

– Схадзі на лекцыю, паглядзі. Можа, успомніш.

– Ну не, – махнуў рукою Грынкевіч. – Мне сваё здароўе даражэй. Што я, не чуў гэтых занудаў?

– А што ты пра іх ведаеш? – усхадзіўся Яніс.

– А тое, – на твары Андрэя адразу з’явілася схаластычная міна. Тонам вельмі вучонага і трошкі грэблівага да аўдыторыі лектара ён вымавіў: – У апошняй сваёй навуковай працы in folio пад назвай «Уздзеянне рускага флоту на рост грыбоў» я ўжо распавядала вам, шаноўныя слухачы, аб прынсіпах пабудовы твора… Дык вось, мікеланджэлаўскі «Давід» ёсць кангламерат прагрэсіўнага і рэгрэсіўнага ў творчасці аўтара… Адным плячом ён падаўся назад, бы прыкуты да традыцый італьянскага кватрачэнта, а другім пагражае праклятаму мінуламу ў асобе Галіяфа… Мастакі ж таго часу вызначаюцца незвычайнай тонкасцю лісіроўкі, гжэчнасцю і, я б сказала, мілагучнасцю ў кожным руху, гарманічнай гамай колераў… I ўсё гэта – «сфумата», «сфумата»… Што ж датычыцца беларускіх кампазітараў, то ў іх, якраз як у Глінкі, менавіта і не больш чым два вуха. Падабенства гэта ўзрастае яшчэ больш, бо іхнія оперы і песні таксама магчыма слухаць… Я скончыла.

Яніс не вытрымаў і зарагатаў, трымаючыся за бакі.

– Ну і свіння ж ты, Андрэй.

– Гэта нiчога, – сказаў Андрэй, – нейкi недурны паляк сказаў год трыста таму, што чалавек – «не найгорша сьвiня».

Лепей я замест таго, каб хадзiць на лекцыi, буду прыбаўляць па жменi ў скарбнiцу дыяментаў беларускага прыгожага пiсьменства.

Яніс раптам пасур’ёзнеў.

– I ўсё ж ты схадзі. Вось заўтра якраз… У дванаццаць гадзін.

– Добра, – без асаблівага энтузіязму сказаў Андрэй, – давай схаджу разок.

– Тады – марш спаць. Трэба адпачыць. I без таго дзве ночы амаль не спалі.