Читать книгу Леаніды не вернуцца да Зямлі - Уладзімір Караткевіч - Страница 9

Гарбаты вiядук перакiнуўся цераз пуцi ад агнёў станцыi кудысьцi ў цемру. У цемры глуха шапацелi галiны таполяў з рэдкiмi жоўтымi кроплямi агнёў, што заблыталiся ў iх.

Пасля Масквы ціша здавалася асабліва гучнай, снег – асабліва белым, паветра – асабліва мяккім. На маленькай плошчы за віядукам было пуста. Толькі ў адным акне аўтобуснай станцыі ледзь свяціўся цьмяны агеньчык.

Было далёка за поўнач, і таксі ўжо не хадзілі.

Андрэй падумаў хвіліну, ці не вярнуцца на вакзал, каб чакаць раніцы, але потым успомніў, што да горада ўсяго пяць кіламетраў, што начны марозік такі свежы і калючы, што так добра рыпіць пад чаравікамі снег, і вырашыў ісці пешшу.

Ён ішоў вулкаю прадмесця паўз сонныя дамы ў замрэяных садах і ўсё думаў аб той лёгкасці, якая спадарожнічала яму апошнія два дні перад паездкай.

Цёмная сцяна сонных хат і садоў толькі зрэдку перарывалася больш светлымі плямамі: асветленым будынкам чыгуначнага клуба, станцыённым упраўленнем – і зноў цягнуліся сады і хаты, хаты і сады.

Нейкая машына даганяла яго. Андрэй азірнуўся, убачыў будку кузава і падумаў быў, што гэта нейкі рэфрыжэратар. Галасаваць не варта было, і ён спакойна ішоў далей, але машына дагнала яго і спынілася.

– Сядай.

Андрэй пабачыў, што машына міліцэйская і, відаць, вяртаецца з нейкага начнога аб’езду.

– Сядай.

Дзякую вам, я яшчэ трошкі пачакаю. Нешта пакуль не хочацца, – сказаў Андрэй.

Міліцыянер, што сядзеў поруч з шафёрам, засмяяўся.

– Ды сядай, Андрэй, чаго там.

Грынкевіч паціснуў плячыма: тут яго ведалі ўсе, у Маскве – амаль ніхто, і, абышоўшы машыну, сеў у кузаў, думаючы, што гэта ён упершыню робіць такое падарожжа.

Дзверцы з маленькім акенцам ляснулі за ім. На лаўцы сядзеў стары знаёмы, старшына Рожкін, і ўсміхаўся на повен рот.

– Куды паедзем, у працвярэзнік ці прама ў КПЗ? – спытаў ён.

– Вязі ў КПЗ, – сказаў Андрэй.

– Чаго?

– Бліжэй да дому.

Яны селі поруч і закурылі.

– Я жартую, – сказаў Рожкін, – ты ў нас ганаровы грамадзянін, цябе ў КПЗ нельга… Вершы новыя ёсць?

– Ёсць.

– Ты б працягнуў Пятра Зарубу. Такі агіднік. Скардзіўся нам на амбулаторыю, што яны прыбіральню проста перад яго вокнамі паставілі. Ну, нельга ж так адразу разбурыць. Разабрацца трэба. Дык ён чакаў-чакаў і ўначы пайшоў і сам сякераю ўсё парушыў… Дальбог, напішы.

– Гэта ўжо Гогаль зрабіў. I лепей за мяне.

– Ну глядзі.

Рожкін высадзіў Андрэя ля самай яго вуліцы, вузкай, вельмі правінцыяльнай. Вуліца адным канцом упіралася ў галоўную вуліцу, другім – у Дняпро.

Андрэй ішоў вельмі павольна, здзіўляючыся, як кожны раз, якімі маленькімі сталі дамы, якімі высокімі, у параўнанні з імі, сады.

Яшчэ здалёк, за чатыры хаты, пачуў усхваляваны, радасна-залівісты брэх куртатага Тобса, незаконнага нашчадка таго Джэка, што калісьці першым прывітаў ля гэтай хаты Алёнку Століч. I ўспамін, замест таго каб балюча крануць па сэрцы, проста сціснуў яго няжорсткай лапай і адразу адпусціў.

Пэўна, і сапраўды ўсё праходзіць.

Калі ён штурхнуў фортку і прайшоў алейкаю да ганка, у адным акне загарэлася святло: маці пачула брэх, адразу зразумела і ўстала. Ён не паспеў нават пазваніць, як дзверы адчыніліся.

Маці стаяла перад ім у пуховай хусціне, накінутай на плечы. I ён пераступіў парог, падхапіў яе на рукі і ўнёс у перадпакой. Паставіў на ногі, абняў, амаль з жахам адчуваючы, якая яна нізенькая (а была ж такой высокай!), якая высахлая (а была ж такой па-жаночы мажнай), якія ў яе сівыя валасы, якія цёмныя, спрацаваныя рукі.

«Усё вайна», – падумаў ён.

Але адразу ўспомніў, як рэдка ён ёй піша, як блізка яна прымае да сэрца ўсе ягоныя трывогі, і ў думках пераклаў палову правіны на свае плечы.

– Дзень добры, бацька, – сказаў Андрэй, уваходзячы ў спальню.

I ён таксама здаў. Сівыя валасы парадзелі. Сядзеў на ложку і неяк разгублена глядзеў на яго. Здавалася, вось-вось заплача: нервы пасля інфаркту зусім саслабелі.

– Я прыехаў,– сказаў Андрэй.

– Сынок… – толькi гэта i вымавiў бацька.

Андрэй успомніў, як гэты чалавек калісьці сам-насам паваліў у Сафіёўскіх лясах мядзведзя-бадзягу, і яму стала вельмі прыкра і балюча за жыццё, за яго жарты з людзьмі.

…Позна ўначы, засынаючы ў сваім пакоіку, ён доўга слухаў подыхі начнога ветру, сачыў, як святло вулічнага ліхтара цьмяна скача паміж яблынь, пахаваных у снезе.

Нягледзячы на ўсё, гэта была радзіма, роднае гняздо, тое, што нельга ўзяць ад чалавека, хіба толькі разам з жыццём.

Ён змежыў вочы. У зіхаценні вогненных плям паплылі перад ім абліччы. І яны таксама былі – радзімай: усе тыя, што адышлі, усе тыя, што яшчэ ідуць поруч, усе тыя, што будуць.

Твар бацькі… Маладога бацькі… Бацька трымаў на руках маці і нёс яе квітнеючым, ружова-белым яблыневым садам. Алёнка… Праплыла – да яснага неба, да палкага сонца, да чыстых зор вадзіць карагод; праплыў яшчэ чыйсьці ўсмешлівы твар.

Апошнім урыўкам думкі, якая знікала і ўхілялася кудысь, ён сказаў сабе: «Што яшчэ? Што яшчэ трэба ўспомніць?.. Ага, абавязкова трэба спытаць маці, адкуль такое знаёмае мне адно прозвішча…»

Дадумаць ён не паспеў.

…Раніцою бацька выйшаў на гадзіну ў сад, пагуляць па расчышчанай Андрэем сцежцы. Маці і сын былі адны ў хаце.

За вокнамі стаяў іскрысты, блакітна-белы, з сінімі ценямі ад гурбаў дзень. Прамяні сонца прабіваліся праз невялічкія вокны, пялёскаліся ў карафцы з вадою, рабізною скакалі па столі.

I гэтыя вясёлыя скокі промняў зноў напомнілі Андрэю тое спакойнае ўзрушэнне, якое валодала ім апошнія дні перад ад’ездам.

– Ма, – спытаў ён, – ці ведаеш ты такое прозвішча: Горава?

– А чаму ты так думаеш, што я ведаю?

Маці цыравала панчохі ў крэсле і не ўздымала вачэй на сына.

– Нешта ж вельмі знаёмае. Здаецца, мяльком чуў ад цябе нешта такое.

– Чаго гэта табе ў галаву ўлезла?

– У нас адна Горава лекцыі чытае… Ірына Горава. Маці ўзняла на сына зацікаўленыя цёмныя вочы:

– Магчыма…

Адклала панчохі. Андрэй добра бачыў, што яна чымсьці заклапочана.

– Добра, – сказала яна, – бадай, і праўда, што досыць абыходзіцца намёкамі… Я раней проста пабойвалася распавядаць табе пра гэта падрабязна. Ты і без гэтага марыш пра паветраныя замкі, а гэта ў тваім узросце не пасуе… Хадзі сюды.

Прыўзнялася і пайшла ў кут, да старой скрыні, укрытай самаробнай клятчастай посцілкай.

Усе гэтыя рэчы Марцэля зберагала. Аж дваццаць год.

Марцэляю звалася старая нянька Андрэя і яго старэйшага брата, які загінуў на вайне. З трыццаць сёмага года яна жыла ў вёсцы ў дзяцей, карыстаючыся невялічкай дапамогай бацькоў Андрэя, і рэгулярна прыходзіла да іх на ўсе святы, і яшчэ на дзень нараджэння Андрэя, і дзень загібелі брата.

Магчыма, гэтыя прыходы былі і не без задняй думкі: Марцэлінай сям’і жылося цяжкавата. Маці некалькі разоў прапаноўвала ёй пераехаць да іх у горад, але тая заўжды адмаўлялася: шкада было ўнукаў.

Яна прыходзіла, сухая, цёмная, як ікона, з такімі добрымі, заўчасна стомленымі вачыма, прыносіла немудрашчыя вясковыя гасцінцы па сезоне – гарэхі, крашанкі або пражаны гарох, глядзела на Андрэя, уздыхала, што ён такі хударлявы, плакала аб старэйшым выхаванцы і зноў знікала, нагружаная гасцінцамі.

А Андрэй усё ўспамінаў яе цёплыя рукі на галаве, яе блытаныя, бязладныя казкі над яго дзіцячым ложкам, сотні слоўцаў, пачынаючы ад «ёлупа хвашчоўскага» і канчаючы «цёмна, хоць мышэй лаві», і адчуваў, што без яе, пэўна, яго нясцерпнае, да болю, пачуццё радзімы зусім не было б такім поўным. Быў бы сабе звычайны гарадскі хлюпік, без мовы, без водару зямлі, які кожнай вясной хваляваў яго.

Марцэля зрабіла сваю справу. Коштам гэтых загрубелых у мазалях рук, коштам стомленых вачэй выпакутавала яго, Андрэя, такога, як ён ёсць, непрыкметна, сама не ведаючы гэтага, нарадзіла ў ім душу, – і вось цяпер носіць у клуначку пражаны гарох.

Каб ён мог, ён бы пабудаваў ёй крыштальны палац.

А пакуль ён проста, нічога не кажучы бацькам, дасылаў ёй частку грошай з кожнага ганарару. Ён не ведаў, што тое самае рабілі бацькі.

– Чаго гэта ты іх Марцэлі аддала? – спытаў у маці Андрэй.

Маці паблажліва ўсміхнулася:

– Бо трэба было. Памятаеш, як бацька «саслаў» у камору старыя партрэты i кнiгi з «яцем»? Ты гэтага не ведаеш, але тады ў бібліятэках нават усе кнігі з «яцем» трымалі ў задніх пакоях.

Андрэй усміхнуўся:

Памятаеш, ма, як я ўначы туды прабіраўся ў адной кашулі, забіраўся з нагамі ў старое крэсла і чытаў… А на падлозе яблыкі ляжалі. На аўсянай саломе. А партрэты глядзяць, глядзяць.

I я цябе там аднойчы заспела на гарачым. I не выдала.

Яны зарагаталі.

– Ну вось, – сказала маці,– я тады найбольш каштоўнае па ўспамінах аддала Марцэлі. Мала, думаю, што.

Яна адкінула вечка скрыні і дастала з яе даволі вялікі скрутак, загорнуты ў дзіцячую коўдрачку, таксама саматканую ў шашачкі.

– Твая, – сказала яна, – бачыш, як Марцэля зберагла.

– Ма, – сказаў Андрэй, – я думаю вось што. Палову ганарару за кнігі трэба аддаць гэтым унукам. Усё ж старэйшы ўжо амаль трактарыст. А Марцэлю трэба ўзяць да нас.

– Добра. Пагамонім яшчэ пра гэта.

Яны селі ля століка. Маці разгарнула скрутак.

– Мала што засталося, – уздыхнула яна.

На коўдрачцы ляжаў нейкі пажаўцелы рукапіс, некалькі дагератыпаў і фотакартак, бронзавы медаль, другі бронзавы медаль, батлеечная лялька – цар Ірад, жалезны пярсцёнак, яшчэ нейкія паперы, срэбны медальён.

Андрэй перабіраў іх. Адзін медаль быў «За ўціхаміранне», другі – інсургенцкі, са зламаным крыжам і Пагоняй. Неяк дзіўна, амаль брыдка было браць іх у рукі.

Пацьмянелыя сведкі даўніх страсцей, якія нікога цяпер не абыходзілі.

– А вось гэта добра, – сказала маці, трымаючы на руцэ распяленага «цара Ірада», – гэта была адзіная рэч, якую твая прабабка павезла ў Сібір. Адзіны напамін аб роднай зямлі.

Ірад тапырыўся на яе руцэ, зласлівы, з чорнымі вусамі, што амаль вылезлі, у выцвілай царскай вопратцы, ён варушыў рукамі і схіляў галаву.

– Яго ледзь не адабралі ў тваёй прабабкі. Нейкі дурань з чыгуннымі мазгамі палічыў, што гэта антыдзяржаўны намёк.

Яна наблізіла Ірада да сябе і цяпер глядзела яму проста ў шкляныя вочы. Ірад замахнуўся на яе рукой.

– Бач ты, які злосны, – маці раптам зусім па-маладому засмяялася. – Трэба будзе яго, Андрэйка, пасля мяне ў музей здаць. Разам з усім. Мне гэта яшчэ патрэбна, а вы… вы зусім другія, новыя. Вам да гэтага барахла няма справы.

Андрэй падумаў, што ён не здолее так па-маладому смяяцца ў матчыны гады.

– Глядзі,– сказала маці,– зусім выцвіў дагератып.

На матавым, вясёлкава-цьмяным срэбры сапраўды толькі з цяжкасцю можна было разгледзець двух маладых мужчын, амаль юнакоў. Адзін, моцна складзены, з грубавата-гожым тварам і доўгай грывай цёмных валасоў абдымаў другога, значна вышэйшага, за плечы.

– Каліноўскі,—здагадаўся Андрэй.

– Так, і амаль у тым узросце, што і на тваім дагератыпе. А гэта твой прадзед, мой дзед. У Пецярбурзе зроблена.

– Шкада, што аблiчча разгледзець нельга. Маці расчыніла медальён.

– Сапраўды, шкада. Добра, што хаця мініяцюры з часам не псуюцца. Хіба на сонечным святле. Але ў медальёне гэта ім не пагражае. Глядзі, гэта прадзед і прабабка.

У прадзеда быў звычайны, даволі мужны твар. Каштанавыя валасы, жаўтаваты колер скуры, уладная складка ля вуснаў. I недзе, толькі ў зморшчынках ля вачэй, дабрыня.

Затое на прабабку Андрэй глядзеў на поўныя вочы. Крылатыя цёмныя бровы над агромністымі цёмнымі вачыма, маленькі рот, магчыма, занадта доўгая – бо так тады любілі маляваць мастакі – шыя, прамы невялічкі нос. Мастаку добра ўдалося перадаць нейкую мяккую жаночую пакорлівасць у спалучэнні са сціплай, але ўладнай цвёрдасцю.

– Бог ты мой, якая жанчына! – уздыхнуў Андрэй. – I падумаць толькі, што я атрымаўся гэткай пачварай.

Ён яшчэ паглядзеў на партрэт, прыўзняў вейкі на маці:

– Ты падобная на яе трошкі… А я – не.

– Ты хутчэй на прадзеда падобны, – сказала маці,– але скардзіцца табе няма на што… У цябе… зусім яе вочы. I веі таксама яе. Толькі ў прабабкі вочы былі цёмныя.

Маці і сын моўчкі глядзелі на партрэты ў медальёне…

– Урэшце, добра, што ты аддала ўсё гэта Марцэлі,– сказаў ён, – усё іншае пагарэла разам з домам… Нічога не шкадую, толькі карцін і кніг шкада.

Маці засмуцілася:

– А мне – не гэтага. Мне Джэка шкада. Бацька, перад тым як у партызаны ісці, сцягнуў з гары яму ўсе шынкі: піруй, брат.

Меркавалі яшчэ вярнуцца па яго, ды не атрымалася. Так, пэўна, і згарэў з хатай.

– Так, сабакі дом, які палае, не пакідаюць.

Маці пакруціла галавой, быццам адганяючы думкі.

Глядзі, вось пярсцёнак. З ланцужнага звяна катаржнік скуў для бабкі. Яе там вельмі любілі, на пасяленні. Яна была вельмі харошы чалавек.

– А гэта што? – Андрэй паказаў на рукапіс.

– А гэта самае галоўнае: успаміны бабкі пра паўстанне і Сібір. Прачытай зараз. Акрамя вельмі своеасаблівага стылю, – мне здаецца, яна магла б быць надзвычай цікавым пісьменнікам, – там шмат звестак аб людзях і паўстанні. I зусім не так, як у кнігах. Шчыра.

Яна развязала рукапіс:

– Асабліва прыглядзіся да парома ў вераб’іную ноч. Сапраўдны трагізм.

Тонкая рука маці прыкрыла вочы:

– Можа б, ты з’еў чаго перад абедам?

– Не, не хочацца нешта.

– То тады ідзі… Чытай… Трэба ж табе, урэшце, ведаць гэта падрабязна.

I яна зноў патэпала да крэсла, да штодзённых панчох.

…Увечары Андрэй спусціўся ў галоўны пакой узрушаны, з чырвонымі павекамі. Рукапіс ён пакінуў у сябе, перачытаць уначы.

Маці толькі што прымусіла бацьку легчы адпачыць. Сядзела з кнігаю пад лямпаю. Мяккі жаўтаваты круг падаў на старонкі, на вузкую руку, на пасму калісьці цёмных, а цяпер напалову пасівелых валасоў.

Прыўзняла на сына цёмныя, зусім яшчэ маладыя вочы.

– Прачытаў?

– Так, – Андрэй моўчкі сеў у другое крэсла, – гэта жахліва, ма.

– Што ж, яны ведалі, на што ідуць.

– I я іх вельмі люблю за гэта, – глуха сказаў Андрэй.

Мне здаецца, – не слухаючы яго, сказала маці,– усё гэта ад хворага сумлення. I я вельмі баюся за цябе. Ты занадта іхні. I зусім не стрыманы. Бацькавай сілы ў цябе няма. Ты знойдзеш нешта. Яму можна будзе аддаць частку сваёй душы. А ты аддасі ўсяго сябе. Да канца… Усё адно, што гэта будзе: справа, вершы. А можа, жанчына.

– Не трэба, – сказаў Андрэй. – Алёнка ўсё ж была калісь. Маці маўчала.

– Ты тады быў амаль хлопчыкам, – сказала яна, – а цяпер ты мужчына. I гэта значна больш складана.

– У мяне былі другія, – сказаў Андрэй.

– Ведаю. Але ты нікога не кахаў. Ты сілком затрымаў сябе. I цяпер, калі гэта выбухне, – будзе вялікі пажар. Дай бог толькі, каб гэта была дзяўчына, вартая кахання. Толькі гэтага і прашу ў жыцця… Часам я думаю, што добра было б, каб ты ўсё жыццё кахаў тую бедную дзяўчынку. Знайшоў бы сабе дзяўчыну друга, якая паважала б тваю памяць пра яе, і спакойна пражыў бы з ёю век.

У адным кутку яе рота з’явілася раптам зморшчынка: цень лёгкай усмешкі.

– Але потым я ўспамінаю, што лёс даў мне такое няшчасце, як сына-паэта. I я разумею, што ўсё гэта – марныя думкі.

Андрэй і маці сядзелі моўчкі. Вецер, што ўзняўся надвячоркам, цяпер ужо добра свістаў і роў за сцяною. Было чуваць, як пепінка, сілячыся ўцячы ад яго пякуча-халодных абдоймаў, часам ціха скрабалася ў акно, у марнай надзеі схавацца ад зімы, счакаць на вясну, адчуць, як той самы вецер стане пяшчотным і мяккім.

– Ма, – перарваў маўчанне Андрэй, – можа быць наша Горава нашчадкам таго чалавека на пароме?

– Наўрад ці,– абазвалася пасля паўзы маці.– Цёзак па прозвішчы шмат… Да таго ж, нават калі гэта так, – яна не можа памятаць гэтага.

– Чаму?

Мімалётная сустрэча на пароме, магчыма, нават цень кахання – пра гэта не распавядаюць дзецям… Мы запомнілі таму, што для нас гэта было… як абвал. Ён разбурыў усё наша жыццё, аддаў майго бацьку ў чужы дом, дом ворага. Ты ведаеш, у бацькоў-паўстанцаў адбіралі дзяцей.

Маці памаўчала.

– Не, вядома ж, не памятае, – сказала яна.