Читать книгу Француз-герман қарым-қатынастары (ХХ ғ. 50-60-жылдар) - Амангелді Әліпбаев - Страница 1

Жаңа мыңжылдыққа қадам басқан шақта бір-бірімен өзара тығыз байланысқан және өзара тәуелді дүние халықаралық қатынастардағы субъектілердің саяси, әлеуметтік-экономикалық жүйесінің даму деңгейіне қарамастан, бірінші кезекте мемлекетаралық келісушілік пен өзара қарым-қатынас, ынтымақтастық мәселесін шешу қажеттігін ұсынуда. Өзара тәуелді дүниеде саяси-экономикалық және гуманитарлық қатынастар тек осы саладағы үрдіс негізінде ғана маңызды емес, сондай-ақ оның бейбітшілік пен қауіпсіздік ісінде де мәні аса зор. Өйткені адамзаттың тұйықталған және оқшауланған экономикалық және мәдени күйден біртұтас адамзат қауымдастығына қарай бет бұруы тарихи дамудың жан-жақты қажетті үрдісі болып табылады. Яғни, қоғам ішінде кең етек алған саяси-экономикадағы, техникадағы, қарым-қатынас құралдарындағы, ғылым мен білім берудегі интеграциялық үрдістер оны тұтас бір үйлесімге айналдырып, нығайта түсуде. Өркениеттің өрлеуі, ғылыми-техникалық саланың дамуы, адамзаттың тіршілік ету мүмкіндігін жеңілдете түсті. Ғасырлар бойы үстемдік етіп келген тіршілік үшін күрес пен табиғи сұрыпталу үрдісінде адамзатқа деген ізгілікті қамқорлық басым мәнге ие болып, әлем өзаралық жүйелі интеграция үрдісі шеңберінде дамуда. Әлемнің әр аймағында саяси, әскери, экономикалық саладағы интеграциялық бірлестіктерінің құрылуы да бүгінгі күннің заңды құбылысына айналды.

Дегенмен, бүгінгі күні жалпы шеңбері айқындала түскен жаһандық интеграция үрдісі оп-оңай қалыптаса қалған жоқ. Өйткені халықаралық қатынастар тарихының әр кезеңінде екі үрдістің, яғни ынтымақтастықпен қатар бақталастықтың да байқалуы заңдылық еді.

Мәні жағынан тарихи бұл үрдістердің қатынасы, қазіргі жағдайда олардың өзаралық ықпалы, әлемдік қоғамның жан-жақты өмірінің тығыз үйлесуі барысында өтуде. Көп ретте, осы жағдай, бүгінгі күні Батыстың алдыңғы қатарлы елдері арасындағы қарым-қатынастың дамуында, бақталастықтан гөрі ынтымақтастық үрдісі басым бола бастауына өз үлес-әсерін тигізуде.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдарда еуропалық интеграцияға ұмтылған Еуропа мемлекеттері Еуропалық Одақ көлемінде өздерінің бүгінгі күні шын мәнінде халықаралық үздік интеграциялық үрдіс болуға лайық саяси-экономикалық, мәдени үйлесуін дамытты. Еуропалық Одақтың қазіргі, заманына сай қоғамдастық болғандығына, оған мүше елдерге қаншалықты тиімді екендігіне, уақыт өткен сайын осы Одақтағы мүше мемлекеттер санының өсуі дәлел бола алады.

Люксембургтік премьер-министр Жак Санте өзінің Халықаралық Ұйымда сөйлеген бір сөзінде: “Еуропаға деген сезім мен ашық айқындалған еуропалық ойлау қабілетіне тек саяси деңгейде ғана жету мүмкін емес. Парасатты экономикалық интеграциямен қатар бізге мәдени пара-парлық қажет. Біз алдыңғы орынға өзіміздің жалпы мәдени мұрамызды көбірек итермелеуге тиіспіз”, – дейді [1, s.3]. Осы жолда, белгілі еуропалық саясаткер Х.Мюнклер

“Еуропаға анықтама беру үшін ең алдымен оны мәдени-саяси әралуандылығымен теңестіру керек. Әралуандылығы аяқталған тұста, Еуропа да құриды”, – деп көрсетеді [1, s.3].

Еуропалық интеграция шеңберінде еларалық байланыстың қандай күрделі де шытырман тарихи жолдан өткендігін бүгінгі күні осы Еуропалық Одақта терезесі тең болып, тығыз ынтымақтастық күйін кешіп отырған Германия мен Францияның өткен уақыттағы өзара қарым-қатынастарының даму эволюциясынан айқын аңғаруға болады.

Бүкіләлемдік халықаралық қатынастар жүйесінде герман-француз қатынастарын қай жағынан сараптасақ та ғасырлар бойы ең басты да, өте күрделі мәселелердің бірі болып келгені белгілі. Сонымен қатар, бұл қарым-қатынас ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы, сондай-ақ екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі уақыттағы жер әлеміндегі халықаралық өмірдің күн тәртібіндегі аса өзекті де, күрделі саяси мәселелер қатарында тұрды.

Батыс Еуропадағы бейбітшіліктің нығаюы мен сақталуының, келешек экономикалық, саяси, әскери және мәдени интеграциялық үрдістердің нәтижелі болуы, ең алдымен екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдары осындай шиеленісті жағдайдағы герман-француз қарым-қатынасындағы қайшылықтарды жеңе білу деңгейімен өте тығыз байланысты болды. Олар сол маңызды міндетті түсініп, еуропалық интеграцияның негізін қалауға бел буды.

Ізгі ниетпен басталған еуропалық интеграцияның қалыптасу үрдісі бүгінгі таңда әлемнің бірқатар аймақтарына үлгі болары сөзсіз. Ал герман-француз қарым-қатынасының саяси тұрғыдан орнығуының мәні ерекше. Сондықтан да, бұл мәселені зерттеп білу – қазіргі уақытта тек ғылыми жағынан ғана емес, сондай-ақ өркениетті дамуға ұмтылған жас тәуелсіз елдер үшін де саяси-экономикалық тұрғыдан алғанда өмірлік қажеттілік болып табылады.

Бұл монографиялық жұмысты жазу барысында автор мәселенің тарихи астарларына да елеулі көңіл бөле кеткен жөн деп білді. Германия мен Францияның өткен кезеңдегі өзара қарым-қатынастары, екі ел арасындағы қатынаста, бүгінгі нақтылы өмірде де өзіндік әсерін тигізіп жататындығы айқын. Екінші дүниежүзілік соғыстағы ауыр зардаптарға тап қылған екі мемлекет арасындағы шиеленістік екендігін түсінген екі ел, адамзат баласының жаңа даму сатысында мемлекетаралық қайшылық – халықтарды күйзелтуге ғана бастайтындығына көздерін жеткізгендей. Сондықтан да ендігі жерде келешек ұрпақтың қамы үшін, өркениетті ел болу үшін екі мемлекеттің бір мәмлеге келуі – аса қажеттіліктен туындады.

Монографиялық жұмыстың алдына қойған мақсаты мен міндетін орындауда негіз болған деректердің шығу тегіне қарай оларды бірнеше топтарға бөліп, сұрыптауға болады. Осы тақырыпта зерттеу жүргізу барысында Германия Федеративтік Республикасының Негізгі заңы, Бундестаг мәжілістеріндегі талқылаулар мен нақтылы сыртқы саяси қатынастарға қатысты құнды хаттамалары, Франция Республикасының Конституциясы мен Ұлттық Жиналысының халықаралық мәселелерге, оның ішінде Германия арасындағы қарым-қатынасына байланысты хаттамалары, маңызды деректерін, үкіметтің ұстаған ресми көзқарасын білдіретін қаулысын кең көлемде пайдалануға тырыстық. Деректердің аса құнды да маңызды келесі тобында мемлекет қайраткерлерінің естеліктері, сұхбаттары мен саяси еңбектері, деректі бейне таспаларындағы сұхбаттары мен ойлары пайдаланылды.

Мемлекеттің сыртқы саясатына етене жақын болып, сол саясатты іске асыруда, жүргізуде белсенді түрде ат салысқан мемлекет басшылары, саясат қайраткерлерінің естеліктеріндегі кейбір аса маңызды деректердің құндылығында шек жоқ. Өйткені бұл деректерді ресми құжаттардан табу кей жағдайда мүмкін емес. Ал осы герман-француз қарым-қатынасында басты рөл атқарған мемлекет қайраткерлерінің естеліктерінен сол кезеңдегі саяси ахуалды, оқиғалардың даму желісі мен түйінін талқылап, сараптауда олардың естеліктері теңдесі жоқ дерек болып табылады. Екінші бір аса маңызды сәт, қарама-қарсы шепте болған осы саяси қайраткерлердің естеліктерін салыстыра отырып, сараптауда белгілі саяси жағдайлардың келбеті айқындалды.

Жұмысты сараптау барысында кең көлемде дипломатиялық құжаттар тобы пайдаланылды: Қарастырылып отырған деректердің бұл түрін – бүкіләлемдік халықаралық қатынастағы елдер арасындағы, әсіресе екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңдегі жеңімпаз мемлекеттер мен жеңілген Германия арасындағы келісім шарттар, хаттамалар, қабылданған көпжақты қарарлар, мемлекетаралық келісімдерге енгізілген түзетулер, аймақтық одаққа ұмтылған Еуропа мемлекеттерінің экономика саласындағы келісімдері , сондай-ақ әскери-саяси саладағы Батыс Еуропа мемлекеттері арасындағы келісім шарттар, Еуропалық Экономикалық Қоғамдастық жөніндегі келісімдер, мәдени саладағы герман-француз келісімдері, ең бастысы 1963 жылы Германия мен Франция арасында жасалынған келісім шарт, соған қатысты Мәлімдемелер, сондай-ақ, мемлекет басшыларының мәлімдемелері, мемлекеттердің ноталары мен ресми хаттары құрады.

Германияда, Францияда бүгінгі күні екі мемлекеттің өзара қарым-қатынастарын зерттейтін бірнеше ғылыми орталықтар жұмыс жасайды. Солардың ішінде бүгінгі күні Германия Федеративтік Республикасында Людвигcбург француз-герман қатынастарын зерттеу институты 1963 жылғы “Елисей келісім шарты” негізінде құрылып жұмыс жасауда. Жалпы, осы зерттеу жұмысымен айналысуда, осы институт шеңберінде жарық көрген “француз-герман қатынастарына қатысты” құжаттар жинағы мен Келн қаласында шыққан Германия Федеративтік Республикасының 1949-1994 жылдардағы сыртқы саясатын қамтитын құжаттар жинағына арқа сүйедік. Автор осы нақтылы құжаттардың негізінде бұрынғы кеңестік дәуірдегі ғылыми зерттеулерге жан-жақты сараптама жасап, олардың ақиқатпен қаншалықты үйлесетіндігіне көп көңіл бөлді.

Сондай-ақ, Алматыдағы Еуропалық құжаттама орталығындағы деректерін, Германиядағы Гете институтының Алматыдағы бөлімшесінің арнайы кітапханасындағы құжаттары мен герман-француз қатынасына қатысты неміс тіліндегі шетелдік ғылыми-зерттеушілердің еңбектері мен мемлекеттік қайраткерлердің естеліктерін пайдалануға мүмкіндік туды. Осы құжаттардың негізінде мемлекетаралық қарым-қатынасқа сараптама жасап, мемлекеттердің бір-біріне қатысты ұстаған саяси бағыттарының астарын айқындауға талпындық. Осы пайдаланылған деректердің түп нұсқалары құжаттар жинағында, негізінен, екі тілде, неміс және француз тілдерінде қатарынан беріледі. Сондықтан да автор біргелкі бұл деректердің неміс тіліндегі нұсқаларын кеңінен пайдаланды.

Халықаралық қатынастар тарихында француз-герман мәселесіне көптеген тарихшылар өз зерттеулерін арнады. Осы ретте герман-француз қатынасына, жалпы Германия мен Францияның тарихына, сонымен бірге еуропалық интеграцияға өз еңбектерін арнағандар қатарында: Гильберт Цибура, Альфред.Гроссер, Колер Хеннинг, Ганс Петер Шварц, Курт Зоутхаймер, Плотц, Лаквер Вальтер, Глазер Херманн, К.Цапотоцкий мен Г.Хильдегард, Х.Г.Леманн, Христиан Хаке, Рекер Мария-Луиза, Альберт Вухер, Вольфганг Бенц, Вильгельм Дайзт, Хубертс Принц цу Лобенштейн, Ф.Бонт, А.Клод, А.Баринг, Ф.Сейдоукс, В.Вейденфельд, Х.Мюллер, К.Кригер, Грегор Шолген және т.б. болды.

Г.Цибура герман-француз қарым-қатынастарын екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңнен бастап қарастырады. Оның зерттеуінің маңыздылығы – герман-француз арасындағы қарама-қайшылықтарының шығу тегіне, екі елдің бір-бірінің сыртқы саясатында алатын орнына тоқтала келіп, еуропалық интеграция кезеңіндегі герман-француз ынтымақтастығының беки түсуін, экономикалық және мәдени дамуын нақтылы фактілер арқылы көрсете білуінде. Ол өз еңбегінде “Елисей келісім шарты” екі ел арасындағы орын алған қарама-қайшылықтарға қарамастан, сол кезеңдегі екі елдің жақындасуында маңызды құжат болғандығын дәлелдейді. Француз тарихшысы А.Гроссердің еңбектерінен де 1963 жылғы француз-герман арасындағы келісім шарттың екі ел арасындағы ынтымақтастыққа бастау болғандығын ашып көрсетуге арналған. Зерттеуші жалпы осы екі ел арасындағы қатынасқа 50-жылдардың басындағы Еуропалық Көмір және Болат Бірлестігінің құрылуы түрткі болғандығына елеулі назар аударады. Ал Федеративтік Германияның алғашқы канцлері К.Аденауэрдің саяси тұлғасына германдық тарихнамада өте көп көңіл бөлінген, солардың ішінде пайдалана алған еңбектер қатарында К.Хеннингтің, Г.П.Шварцтың, К.Зоутхаймердің еңбектерін атауға болады. Федеративтік Германияның алғашқы күнінен бастап К.Аденауэрдің саяси аренада белсенділік көрсеткенін үлкен құрметтілікпен жазып, толық егемендік алудағы сыртқы саяси қызметке көп көңіл бөлініп, ептілік байқатқанын ашуға тырысады. Г.Шолген, Плотц, Х.Г.Леманн, Л. Вальтер германдық дамуды жүйелей отырып, сыртқы саясатына сараптама беруді көздесе, Х.Мюллер, К.Кригер, Х.Принц цу Лобенштейн жалпы германдық тарихи дамуына тоқталған. Германия мен Францияның арасындағы гуманитарлық қатынастардың кең қанат жаюына Г. Херманн, К. Цапотоцкий мен Г.Хильдегард өз еңбектерін арнаған.

Осы зерттеу пәніне айналған саладағы мәселені зерттеген, жалпы герман-француз қарым-қатынастарына өз еңбектерін арнаған бұрынғы кеңестік және ресейлік зерттеушілер де біршама. Олардың ішінде әсіресе осы екі елдің жетекшілігімен басталған еуропалық интеграцияны зерттеп білуге бүгінгі ресейлік зерттеушілер зор көңіл бөлуде. Солардың ішінде, ХХ ғасырдың 50-60-шы жылдардағы герман-француз қарым-қатынастарына нақтылы өз зерттеулерін арнаған белгілі тарихшылар Н.Н.Молчанов, Н.С.Бирюков, И.А.Манфред, М.К.Симычев, А.А.Субботин, В.Г.Сироткин, И.А.Колосков, П.П.Шапошниченко, А.С.Ерусалимский, Л.Г.Истягин, В.В.Любимова, Л.П.Леволкина, В.З.Михеев, В.И.Милюкова, Д.Е.Мельников, Е.А.Нарочницкая, Н.Н.Наумова, Н.А.Наумов, Г.М.Ратиани, Ю.И.Рубинский, және т.б. көптеген зерттеушілердің еңбектерін атауға болады. Бұл зерттеулердің көпшілігі, жалпы халықаралық қатынастар жүйесі тұрғысынан герман-француз қарым-қатынасының маңыздылығына шынайы жан-жақты талдау жасауды алдарына мақсат етіп қоймаған. Бұл еңбектерде нақты фактілер келтірілгенімен, тек оны саяси тұрғыдан сараптауда өзінің объективтілігін жоғалтып алған. Өйткені бұл еңбектер құнды фактілерге толы болғанымен, өкінішке орай, коммунистік сарында болғандықтан, ақиқаттан ауытқушылық басым.

Жаңа өсіп келе жатқан жас саясаткерлер мен тарихшылар үшін, халықаралық қатынастар тарихында ғасырлар бойы шиеленісті жағдайда болып келген Германия мен Францияның тек ХХ ғасырдың екінші жартысында қана өзара тепе-тең жағдайда тіл табыса білген саяси тәжірибесіне түрткі болған екі ел арасындағы саяси-экономикалық және гуманитарлық ынтымақтастығы, тәлім-тәрбие алуға тұрарлық тарихтың алға ұстайтын беттерінің бірі болып табылады. Адамзат дамуында қалыптасқан қағида бойынша, кімге болмасын, өзгенің қатесінен сабақ алып дамығаны әлдеқайда ұтымды болатындығы айқын. Сол себепті де, жағрапиялық ара-қашықтықты есепке алмай, екі елдің қарым-қатынасын, әсіресе олардың шиеленісті жағдайдан тығыз саяси-экономикалық ынтымақтастық жағдайына өту тарихын зерттеу аса зор мәнге ие.