Читать книгу Ел Шоңы. Шаңқай түс. II кітап - Қанат Жойқынбектегі - Страница 3

Дуанның уезге көшуіне байланысты қазақ өмірінде де көптеген өзгерістер кіре бастады. Орыстар қазақ өмірінде билердің алатын орыны айрықша екенін жақсы білетін. Қай ауыл болмасын, ең алдымен бидің айтқанын екі етпей орындайтынын түсінетін орыс шенеуніктері. Билердің өздеріне тәуелді болуын ойластырған еді. Содан кейін жаңа сайланған билерді ояз алдынан өткізіп отыруды әдетке айналдырған. Ыбырай кезінде аузы күйіп қалған Карбышев билерді тек өз алдынан өткізіп отыратын болды. Ол шаруаны болыстарға да тапсырып қойған. Орыстар саясатына онша тереңдеп бара бермейтін Ыбырай мен Карбышев арасында билерге байланысты дау шығып қалатын. «Билер шетінен мұсылман, қалай сенің алдыңда ант береді» деп те айтқан бірде. «Мемлекет орыстікі, сондықтан олар менің алдымда ант беруге тиісті» дейтін Карбышев те ондайда. Ал заңда кез-келген би ояздың өзіне болмаса, орынбасарының алдынан өтуі керек деп жазылған болатын. Карбышев соны өзгертті. Жаңа сайланған билер орынбасарларым алдынан емес, тек менің алдымнан өту керек деген еді. Билер жергілікті жерден сайланбастан бұрын ояздың алдынан өтуіне Карбышев жоғары жақпен келісіп осындай нұсқау берді. Бұл жұмысты басқаратын жергілікті болыстар тапсырған ояздар. Болыстарға байлар мен билердің тәуелділігі арта түскендей еді. Бұл орыс саясатына орай әдейі жасалып отырғанын Шоң жақсы білетін. «Сарыарқа» болысына Шоң сайлануына байланысты Тоқалар арасында би сайлануға үміт ететіндер саны көбейді. Соған орай, Телқозы үйінің есігін ашушылар қатары молайды.

Бұлардын арасында көбіне өздеріне ағайындас Айтқожа, Сатыпалды, Барғана рулары адамдарынан би болуға үміті бар адамдар жиі келетін. Олар бірден Шоңға бармайды, ескі көз туыстары Телқозыға баратын. Жай келмейді, бірдеңелерін ала келеді. Мынау Шоңның болыс болуына байланысты әкелген сыйлығымыз, көрімдігіміз деп жүйрік аттардын үстіне күміс ер тоқымдарын жауып ала келеді. Телқозы қайтармайды, ала береді. Сөз соңында әлгі адамдар бәріне біріне-бірі ұқсас сөз айтады. «Телеке, басқа рулардан би болғандар көбейіп барады. Біз де Шоңның осы қызметін пайдаланып өтіп қалсақ» дейді.

Телқозының да қулығы мол еді. Болады, болмайды деп бірден айтпайтын. Келгендерге тек үміт арқалатып жіберетін. Сөз аяғын көбіне Шоңмен сөйлесіп көрейінмен бітіретін. Келген адамдардың бәрі туралы Шоңға айтпайтын әкесі. Талғап-тандап айтатын. Телқозы кімнің кім екенін жақсы білетін. Өз көнілінен өткізіп лайықты дегендері туралы ғана Шоңға айтатын.

Шоң олардың неге келіп жүргенін білсе де, ауыздарынан сөз шықпаған соң сезбеген болып жүре беретін. Шоң оларға үлкен бір ауыл болып отырайық деген сөзін қолдамағаны үшін көбін ұнатпайтын. Соны түсіне ме, байлар бірден Шоңға тікелей келіп айтуға батылдары бармай, көбіне Телқозы арқалы айтатын. Ал оның жасайтыны жоғарыдағыдай еді. Содан тікелей келіп Шоңның өзіне айтқандары да болатын. Шоң оларды көрейін, әуелі оязбен ақылдасып алайынмен шығарып салма сөз айтып жіберетін. Шоң өйткені көбінің би болып жұмыс істеу үшін емес, би атану үшін келгендерін білетін. Сондықтан ондайларға ашып ештеңе айтпайтын. Бұл шаруа менің қолымдағы ғана емес, анау ояз бен өздеріңнің ауылдарыңдағы билердің шаруасы деп сөзін біретін. Оның үстіне тілек еткендер тым көп еді. Шоң сондықтан олардың байлығына, атасының мықтылығына қарай емес, колынан іс келетіндерді, ауылында беделі бар адамдарды ғана алғысы келетін. Содан сол адамдар туралы айлар бойы толғанып жүретін. Бұл ойлануы ұзаққа кетіп қалатын. Талай адамдардың тілектері жиналып қалған. Ақыры бір күні отырып әкесі сөз бастады:

– Анау Қабай кезінде өзіне жақын адамдарды билікке тартқан. Өткен сайлауда оны қалай қолдағанын білесің. Сен де мына ағайын-туыстарыңның арасынан би сайлап ал. Ертеңгі күні сөзіңді тындап, сені қолдайтын адамдар керек. Сондай адамдарды таңдап алмайсың ба? – Реті келгенде Телқозы ыңғай қайрағандай, осындай сөз айтатын.

Шоң әкесінің бұл сөзінде шындық жатқанын, Шоң әкесінің қандай адамдарды өткізгісі келетінін білетін. Ол ыңғай өзіне қолы ашық адамдарды таңдайтын. Ал Шоң болса ондай адамдар көңілінен шыға қоймайтын. Содан кейін әкесіне де, басқаларға да: «Билерді сайлауды қазір анау Ақмолада отырған ояз шешеді. Менің, осындағы билердің айтқаны емес, соның айтқаны болады» – деп, әкесіне: «Сіз көрінгенге уәде беруді қойыңыз» дегенді айтып, ескертіп қоятын.

Телқозы Шоңның бұл айтқандарын жақтырмайды. Бидің қалай сайланатынын жақсы білетін еді. Соған орай:

– Ол бұл жақтағы қазақтарды қайдан біледі. Сенімен ақылдасатын шығар…

Әбден маза бермеген соң Шоң әкесіне сіз осы жұмысқа араласпай-ақ қойсаңыз қайтеді деді. Шоңның бұл сөзін ол жақтырмай қалды. Өйткені, оның көкейінде не тұрғанын білетін. Егер Телқозы айтқанын қолдаса Жанкелді тұқымдарының, анау пара беріп жүрген адамдардың бәрі би болатынын Шоңның іші сезетін. Соған орай, әкесінің айтқанын жүре тыңдап сыртқа шығып кететін. Телқозы байқағыш, аңғарғыш адам еді, Шоңның ренжіп қалғанын бірден сезіп, үндемей қала береді. Шоңның көнілі-күйі түзелген шаманы байқап жүріп, өзінің үйреншікті сөзін бастайтын қайтадан.

Шоңның өзі де биге бірнеше адамды өткізіп алуды ойлап жүрген. Көңілінен шығып жүрген бірнеше адам бар еді. Бірақ бәрін бірден өткізуге болмайды. Шама-шарқынша екшеп, байқап өткізу керек. Көп адамды алып келгенді ояз да жақтырмайтынын білетін. Соған орай Шоңның өз ойы бар еді, бірақ бұл туралы тіс жарып әкесіне де айтпаған. Ондай адамдар ішінде жүретін. Бүгін әкесінің үйреншікті әдетіне айналған сөзінен кейін ойланып қалды да:

– Казір қазақта не көп, би көп. Көпшілігі ақылымен емес, байлықтың арқасында би болып алған. Сіз көрінгенді әкеп маған тықпалай бермеңіз, – деді.

Телқозы баласының мына сөзін ұнатпай, ренжіген рай танытып, дастархан басынан тұрып кеткен. Әкесі кетіп, дастархан басында жалғыз қалған. Шоңның Телқозы айтқан адамдардың көпшілігінің би болуын көңілі қаламайтын. Айтып жүрген адамдары ел арасында сыйлы болса да, көбісі Шоң ойынан шықпайтын. Содан кейінге сырғыта беретін. Айтар ойы бар адамдарды сайлатып алғысы келеді. Болыс болып келгелі бірталай уақыт өтсе де әлі билікке бір адамды да өткізбеген. Әзірге әлі де ойда жүрген еді.

Шоң үйде біраз отырып тысқа шықты. Сыртта біраз жүріп үйге оралса үйде Әлсен отыр. Күміс дастархан жасап қойыпты. Шай қайнап тұр. Баяғыда Күміс келін болып түскенде алып келгендердің бірі осы Әлсен еді, келіннің бірінші бетін ашқан ыстық болады дейді қазақ. Сол шындық болуы керек, Әлсен келгенде Күмістің жаны қалмайтын. Шайын жасап, қазанын көтеріп есі шығады да жатады. Шоң оны осында келгелі байқап жүр. Мына дастархан жасасы да соның белгісі еді. Әлсен де бұрынғыдай емес, Шоңның болыс болып келгенін сыйлай ма, әйтеуір, бұрынғы еркіндік жоқ, байқап-байқап сөйлейді. Шоң «жай жүрсін бе» деп сұраған еді одан.

– Мені Телекең шақыртып жіберіпті. Жаңадан билер сайлайды дейді ғой, соған сенімен ақылдасқалы келдім.

Телқозының Әлсенді шақыруында сыр бар еді, өйткені би болуға өнкей қаусаған шалдар тілек айтып келіп жүретін. Олар тым көп еді. Телқозы да ақылды адам еді, ондайлардың айтқанына жығыла бермейтін, қулықпен сөйлейтін: «Анау ояз айтады екен, билер жас болсын, жергілікті билердің алдынан өтпес бұрын маған әкел деп жүрген көрінеді. Сонсоң Шоң ешкімді өткізе алмай отыр ғой» дейтін. Телқозының мазасын алып жүрген жастардың бірі Әлсен еді. Келген сайын Телқозының миын жейтін. Төрт-бес тәуір жылқысын да, Шоңға сездірмей әкеп тастаған. Телқозы соған құлап қалған. Ол жақсы білетін, кейбір билер өзімен теңдесіп төрде отырған жастарды ұнатпайтын. Би болуға шаштары ағарған карттар құмар еді. Телқозы Шоңмен қатарлас адамдардың би болуын қалайтын. Олардың Шоңмен тіл табысатынын білетін.

Телқозы айтар сөзі бар, баласына көмегі тиетін адамдардың сайланғанын қалайтын. Сондай адамдардың біріне Әлсенді санайтын. Бір ғажабы, екеуінің көңілдері жақсы болса да, ол Шоңға тікелей бармай жүрген еді. Бүгін келіп Телқозыға тағы айтқан Әлсен.

– Телеке, менің осы үйдің алдында еңбегім бар ғой. Онымен коса туыс адамдармыз. – Әкесінің Ерназардан әйел алғанын көлденең тартып отырған еді. – Ана Шоңға бірдеме айтып жібермейсіз бе? Бұл жолы кейінге қалдырған жоқ Телқозы. Әлсеннің көңілін қимай барып Шоңға айтқан еді. Ол не болады, не болмайды деген жоқ, өзінің әдетіне салып жүріп кеткен. Жүріп кетуі ұнатпағандықтың белгісі екенін Телқозы білетін. Келіп Әлсенге айтқан еді:

– Мен айтып көрдім. Қатар жүрген құрбысың ғой, өзің де барып сөйлессейші.

Бұл әңгімені Әлсеннің бастағанына біраз уақыт болған. Енді соза бергісі келмеді. Ақыры, Шоңның алдына өзі барған.

Әлсен сөзді әріден бастап біраз сөйлеп би мәселесіне келген еді. Шоң да тындап отырды да, айтқан ақыры:

– Олай болса үйіңе қайта бер. Мен ешқашан Телқозы айтқан адамды би сайламаймын. – Би болуға келгендер ыңғай Телқозының тамағынан бірдеңе өткізіп жүргенін сезетін Шоң да.

– Ештеңе бергем жоқ. Кеше шақырып кісі жіберген соң, бүгін келдім.

– Мен өзіме жақын жүрген адамды ешқашан би сайлауға көмектеспеймін. Екіншіден, сен әлі би болу жасына келген жоқсың, үшіншіден сенің мінезің билік айтуға келмейді. Тым қызбасың. Сол жақтарың маған ұнамайды. Сол себепті, сені би етіп сайлауға келіспеймін.

Әлсен сөзге тапқыр еді. Сол арада Шоңды ұстап алған.

– Сен менің жасымда неге болыс болып отырсың? Сен өйтіп мені кемітпе!

– Мені ояз ұсынған, сені билер сайлайды. Ал сені Құдай біледі, билер өткізбейді.

– Ол қырт шалдардың өткізбейтінін білемін. Қазір билер ояз алдынан өтіп жатыр дейді ғой. Сен мені сол ояздың алдына апаршы, сөйлесіп көрейін. Ол мақұлдаса мұндағы билер түк жасай алмайды.

Әлсеннің мына сөзінде орынды бір қисын жатқанын Шоң білді. Сонда да айтқан:

– Әлсен, есіңде болсын, би болған адам болыстықтан да жоғары тұруы керек. Болыс анау жоғары жақтың айтқанын орындайды, ал би өз ақылына сүйеніп жұмыс істейді. Ақыл айтады. Ал қазіргі би баяғы заманның билеріндей болмауы керек. Өзінің руларының пайдасына тартпай, ел қамын ойлайтын және анау ояз көңілінен шығатындай билік айтуы керек.

– Сенің осы айтып отырғаныңның бәрін білемін. Мен өзің ойлағандай, бос қуыс кеуде адам емеспін. Осы саған келер алдында бәрін ақылға салып толғанғанмын.

Шоңға Әлсеннің мына сөзі ұнамай қалды. Баланың сөзіндей болып кеткендей көрінді.

– Нені ойландың, нені толғандың? – деді Шоң.

Әлсен сол сәт аузына сөз түспей айтары болмай қалғандай, үнсіз қалды. Алдында елдің тәуірлерімен үлкен ауыл болу туралы сөз болғанда соларды жақтап жүргенін естіген еді Шоң. Сонысын жақтырмай қалған. Мынадай сөз айтып тұрғаны содан еді. Шоң отырып айтқан:

– Екеуміздің пікірлерміз қабыспай жатыр. Қалай бірігіп жұмыс істейміз?

Әлсен мына сөздің қайдан туындап отырғанын біле қалды да, сәлден соң сөз бастаған:

– Қазаққа үлкен ауыл болып отыр дейсің. Ал соны анау ояз қолдай қоя ма?

– Қазақтар өз жерінде үлкен ауыл болып жатса, орыстардың онда қандай ақысы бар?

Дегенмен Шоңға Әлсеннің мына сөзі Карбышевтің сөзімен қабысып жатқандай көрінді.

– Сен Нұра бойының Тоқаларының үлкен ауыл болып отырғанына неге қарсы шығып жүрсің?

– Мен қарсы шығып жүргем жоқ. Ана Телекең бастаған адамдар ғой. Сен әуелі әкеңді көндір, содан кейін мен қарсы болмаймын.

– Сен әуелі мені қолда, содан кейін биге өткізуді ойланып көремін.

– Сен әуелі мені өткізсейші. Содан кейін сенің айтқаныңды қолдаймын.

– Мына арада сен маған билікті қимай отырған тәріздісің. – Әлсеннің қатты ашуланғанда есікті тарс еткізіп жауып үйден шығып кететін әдеті бар еді, бұл жолы да соны жасады. Шоңға бар ашуын сонымен білдіретін. Телқозыға да кейде соны жасайтын. Телқозы оның онысына мән бермейтін. Әлсен кеткен соң Телқозы кірді. Ол Шоңнан сұраған еді:

– Сен ана Шөміштің баласын ренжітіп жібердің бе?

– Ренжісе қайда кетеді? Ертең айналып өзі келеді.

– Сен Шоң Әлсен тәрізді өзің қатарлы жастарды ренжітпе. Өзіңе тарта бер. Анау шалдармен ренжіскенде сені қолдайды.

– Мен Әлсенді ренжіткем жоқ. Мені ренжітіп жүрген сізсіз.

– Шоң, сенің өткен жолы айтқаныңды жасай алмаймын. Пәлен жүз жыл отырған ата қонысыңнан көш деген не сұмдық. – Осыны айтты да Телқозы орнынан тұрып кетті. Шоң оның мына сөзіне сөз таба алмағандай, үндемей қалған. Сөйтіп отырғанда үйге Малай кірген еді.

– Сен ана Тіленді шақырып келші, – деді Шоң інісіне.

Сәлден соң екеуі бірге кірді.

– Сен бара тұршы, – деді інісіне Шоң. Ағасының айтқанын екі етпейтін орындайтын Малай шығып кеткен болатын. Ол кетісімен Шоң сөз бастаған еді.

– Сен есікті неге қатты жабасың? Сол екі ортада мінезіңді көрсеткің келе ме? Сенен қандай би шығады?

Әлсен Шоңның мына айтқанына тосылып үндемей қалды. Оның кейде қанша даукес болса да, дұрыс жерінде осындайда тоқтайтынын ұнататын Шоң.

– Шоң есікті қатты жапқанымды өзім де байқамай қаламын. Ол үшін сен мені кінәлама!

Шоң оның мына айтқанына сенерін не сенбесін білмей қалды, бірақ сенді. Әлсеннің қызба екенін білетін.

– Сен менің есігімді де, басқалардың да есігін қатты жапқанды қой. Сен есікті қатты жапқанында елді басынатының жатыр. Сонымен қоса мені де басынып отырсың. Әлгінде, есікті қатты жапқаның мені басынғаныңның белгісі.

– Сен Шоң енді қатардағы адам емессің, болыссың. Есі дұрыс адам болысты басына ма?

Шоң Әлсеннің мына сөзінде бір шындық жатқанын білді. Бәрі қызбалықтан болып жүргенін түсінді. Енді іштегі бір ашу басылып қалғандай болды. Соның ықпалымен сөйлеген еді.

– Мен ертең Ақмолаға жүремін. Жолға дайындал. Ояз өткізсе би боласың.

Әйімкүлге бармағанына біраз уақыт болып еді. Қатты сағынып жүрген. Бара жатқанын пайдаланып осы жолы Әлсенді оязбен бір кезіктіріп қайтуды ойлады. Соған орай айтқан әлгі сөзді. Әлсен Шоңның мына сөзін шығарып салма сөз бе деп ойлап қалды. Шыдай алмады:

– Ол оязың да сенің айтқаныңнан асып кетпейді. Қай заманда қазақтың биін орыс сайлап еді. Сен турасын айтсайшы… – Әлі сеніңкіремей тұр еді. Шоң оның осы күйін түсінді де:

– Әлсен әр уақыттың өз заңы бар. Сен әуелі билердің талқылауына түспей тұрып, ояз алдынан өтіп алғаның дұрыс шығар.

Әлсен Шоңның мына сөзінде бір дұрыстық бар екенін, билер алдына бірден барса, оңдырмайтынын білді. Сол сөздің дәлеліндей Шоң айтқан:

– Ана кәрі қырт билер би саны көбейгенін ұнатпайды. Өйткені, онда олардың дәрежесі түседі. Қалтасына түсетін байлық азаяды. Үшіншіден, көпшілігі сенің мінезіңді ұнатпайды. Түсініп отырсың ба?

Әуелі Әлсен ләм демеді, артынан: «жарайды, сенің айтқаның болсын» деді.

– Ендеше, ертең дайын отыр, жолай сені Ақмолаға ала кетемін. – Шоңның өз көңілі мақұлданғанын осылай екі рет қайталап алатын әдеті бар еді. Әлсен оны білетін. Мына сөзді шын көңілден айтып отырғанын түсінді де, сол күні Әлсен үйіне қайтып кеткен. Шоң Әлсеннің әлгі сөзінен кейін ойланып қалған. Жалғыз Әлсенді би етуге ояз алдына апарады екенмін, барған соң үш-төрт адамды апарған дұрыс деген ұйғарымға келді ол.

Кешкісін Телқозы дастарханының басына Жанкелдінің тірі жүрген балалары Әнет, Қарақозыны шақыртты. Байқозы Түркістан жақта жүрген. Әлсенмен болған әңгімеден кейін Шоң көңіліне бір ой келген еді. Ертеңгі күні өзі ойлаған адамдарды би етіп сайласа, мына екі үлкен әкелері дау шығаруы мүмкін. Жанкелдінің бес баласынан тараған ұрпақтар толып жатыр, Әлсенді би болуға ояз алдына апарғанын естісе, біздің балалардың бірін неге би сайламайсың деп айтары анық. Шоң отырып дастархан басында сөз қозғады:

– Мен ертең Ақмолаға жүремін. Би болуға лайықты екі-үш адамды оязға апарып көрсетіп қайтпақшы едім. Жанкелді тұқымдарынан бір адамды би етіп сайлайық. Екеу етуге әзірге ертерек болады. Ертеңгі күні ел сөз етеді, ана жаңа болыс өз туыстарын би етіп жатыр дейді. Соған Жанкелді бабаның ұрпағынан кімді лайықты дейсіңдер?

Қарақозы мен Әнет отырып ана баласын, мына баласын айтып мақтай жөнелді. Әрқайсысы өзіне тартып отыр еді. Бұл адам жаратылысын қойыңыз, енді мынау бір қаннан жаратылып, бір жатырдан шыққан екеуі бөлініп әркім өзіне қарай тартып отыр. Есіне баяғыда Жанкелді бабасының айтқан сөзі түсті: «мал байлық, туысқандыққа қарамайды» дейтін. Атақ-дәрежені бөлуге келгенде сондай екенін ағайын екеуінің мына сөздері көрсетіп отырғандай еді. Бір мезгілде дастархан басында отырған Телқозы да әкелерімен жарыса сөйлеп кетті. Оны өзі де аңғармай қалғандай.

– Анау Жұман, Оң, Малайдың біреуіне билікті бермейсің бе? Бұл кісілер өз балаларын айтып отыр ғой. Сен, Шоң, мен айтқан үшеуінің бірін ояз алдына апар. – Шоң әкелерінің мына қылығына ренжіп қалды.

– Әрқайсыңыз өзіңізге қарай тартып отырсыздар. Ол болмайды. Би болу үлестіріп беретін дүние емес. Билік айту адамның ақылына, санасына байланысты. Сондықтан Жанкелді тұқымынан би болуға лайықты әзірге біреу болса, ол Қаспақ дер едім. Басқаларын қоя тұрыңыздар!

Қарақозы баласының атын атағанда «дұрыс, дұрыс» деген сөздің аузынан қалай шығып кеткенін де білмей қалды. Әнет Шоңның сөзін жақтырмаған күйде отырып қалған. Шоң оның бұл күйін байқады да, әдейі оны сөйлеткісі келді.

– Аға, сіз не айтасыз, Қаспақты ұсынғаныма? —деп сұрады.

– Сен болыссың, сенікі дұрыс қой. Мен не айтамын? – Әнеттің мына сөзінен оның ренжіп қалғанын білді Шоң.

– Сіз олай демеңіз, жөніне көшіңіз. Маған Жанкелді ұрпақтарының бәрі де бірдей. Мен ойымнан шыққанды айтып отырмын.

– Шоң сенің сөзіңде жан бар ғой, қалай қарсы шығамын, – деді Әнет. Шоң оның жүзінде реніш барып байқап қалды. Сонан кейін қайта сұраған:

– Бұл сөзді шын көңілден айтып отырсыз ба? Маған өз балаңның бірін биге ұсынбағаныма өкпелеп отырсыз ба? Олай болса Жанкелді тұқымынан ешкім би болмай-ақ қойсын!

– Жоқ, Шоң, бәрі дұрыс. Ақыл жастан демекші, дәл үстінен түстің, – деді Әнет.

Әнеттің мына айтқаны қорытынды сөздей болды. Бұдан кейін ешқайсысы сөзді әрі қарай дамытқан жоқ. Әңгіме осымен біткендей еді. Сол арада ауыл іргесіндегі Қаспақ ауылына ат шаптырып, оны шақырып алған. Ол келіп дастархан басына жайғасқан соң Шоң:

– Ендеше, Қаспақ балаларыңызға баталарыңызды беріңіздер, – деді. Бәрі бірауыздан бата берген еді, сол арада.

– Мен ертеңіне Ақмолаға жүруге дайындалып жатырмын. Мына әкелерің сені би болуға лайықты деп отыр. Сен де әкелеріңнің сеніміне лайықты болуға тырыс.

– Әкелерім сенім көрсетіп отырса, неге болмасқа!

– Мына сөзің көңілімнен шығып отыр. Ендеше, жолға дайындал, – деді. Ол көп отырған жоқ, жүзін қуаныш жайлаған Қаспақ үйден шығып кетті.

Ертеңінде қасына Қаспақты ертіп алып Шоң жүріп кетті. Жолай Әлсенге соқты. Ол елеңдеп күтіп, дайын отыр екен. Үшеуі де салт атта еді. Шоң атының басын Қожамжар ауылына бұрғанда Әлсен:

– Шоң Құлымбеттер ауылы алыс емес, күн әлі ерте, сонда барып қонайық, – деді.

Әлсен Қожамжардың өзін де, оның өзімен жасты баласы Түсіпті де жақтырмайтын. Мына сөзді содан кейін айтып отыр еді. Шоң оны түсіне қалды, бірден ашығын айтқан:

– Мен Түсіпті де би сайлағым келеді. Сондықтан да оны да ала кетпекпін.

Мына сөзді естігенде:

– Түсіп би болса, мен болмаймын, – деп, ат үстінде келе жатқан Әлсен бұлқан-талқан ашуланды.

– Сені би бол деп ешкім зорлаған жоқ. Сенің би болуың әлі белгісіз. Ояз не дейді екен. Алдымен соны тыңдайық. Содан кейін ауыл билерінің алдынан өтесің. Саған әлі би ауылы алыста тұр. Есіңде болсын Әлсен, Түсіптің сенен көп артықшылығы бар.

Әлсен мына сөзге тіптен шамданып:

– Ол Жабағының менен не артықшылығы бар?

– Біріншіден, ол елдің сөзіне қарап сөйлейді. Сөз тосады. Сен тәрізді өзім білемінмен көпірмеге кетпейді. Ондай көпірме мінез онда жоқ. Сонымен елге ұнап жүр.

Шоңның мына сөзі жанына қатты тиіп тұрса да, Әлсен үндемеді. Егер Шоңды ашуландырып алсам, сайлатпай қояды деп қорыққан еді. Содан сөзді мойындағандай үнсіз келе жатты. Оның қатты ренжіп келе жатқанын Шоң сезіп, әлден уатқытта әдейі:

– Тілен, сен неге үндемей қалдың?

– Не айтамын, ана жаман Жабағыны менімен теңестіргелі отырсың…

– Адам би болғанымен тенеспейді. Өзінің артықшылығын ісімен көрсетеді. Сен де соны жаса. Сонда сені ел бағалайды.

Әлсен іштей женіліп қалғанын сезді де ләм деген жоқ, үндемей келе жатты. Бұлар келгенде дағдылы әдетімен Қожамжар есігінің алдына көлеңкеде отыр екен. Бұлар аттан түсіп келіп сәлем берді. Әуеліде «іргемізге әкеп орыстарды қоныстандырды» деп, Шоңға Қожамжар ренжіп жүрген анау кездері. Соңғы кезде ғана оның көніл-күйі жақсарған. Содан ба, сәлемдерін дұрыстап алды Қожамжар:

– Өңкей мықтылар жиналып қалыпсыңдар ғой.

– Ағасы неге олай дейсіз? – деді Әлсен. Мына сөзді кекетіп айтып отырғандай көрінген оған. Тура Әлсен ойының үстінен дәл түскендей етіп жауап берді:

– Ешқандай артық сөз жоқ, осы өсіп келе жатқан Тоқа жастарының ішінде қазір сендерден мықтылары жоқ.

Мына сөзді дуалы шалдың аузынан естіп Әлсен мен Каспақ бір жасап қалғандай болды. Әлсен жүзінде әлі де бір таңқалыс бар еді. Шал шын айтып отыр ма, әлде кекету ме – анғара алмай тұрған. Әкесі Шөміш мен Қожамжар бірімен бірі күндес адамдардай еді, содан біріне-бірі тиісіп отырмаса көңілдері көншімейтін. Сол екі шалдың арасындағы қылық балаларына да көшкендей еді. Әлсен реті келсін-келмесін Қожамжар баласына тиісіп-қағытып жүретін. Дегенмен Түсіп өзін салмақтырақ ұстап оның айтқан сөздеріне беріліп, дауға бара бермейтін. Жауапты ретімен беретін. Бірақ оған Әлсен тоқтай қоймайтын. Әлгінде Жабағылар аулына барғысы келмей тұрғаны содан еді. Әлсен Қожамжарды сынағысы келіп:

– Ағасы, мені ояз шақырып, Ақмолаға бара жатырмын, – деді.

– Жайша ма?

– Ояз жайдан жай шақырмайды. Мына Қаспақ екеуін би етпек ойы бар.

Қазір менің баламды би етпейсің деп көңіл-күйін бұзып жүрген Қожамжар айтып салып шу көтереме деп қорқып қалған. Ертенгі күні өткізе алмай келсе мына Қожамдарға да, басқа елге де мазақ боларын Шоң білді. Сондықтан асығыс сөйлеп қалған Әлсеннің сөзін жақтырмай қалған.

– Бұл босқа сөйлеп тұр. Базарға мал құнын білгелі бара жатырмыз, – деді Шоң. – Бұл Шөміштің баласы бет алды сөйлей береді.

– Орыстар да тамағынан өткізгенді жақсы көреді дейді ғой. Бұл Шөміштің баласы солай ретін табады.

Әлсен мына сөзге ренжіп қалды, бірақ онысын сездірген жоқ. Алдына дізерлеп отыра қалып, бата сұрады.

– Ендеше дұрыстап батаңызды берініз! – Бұл да оның Қожамжарды сынаудың бір түрі еді. Ол ойланған жоқ, батасын берді.

Әлсен әкесімен ыңғай араздасып, дауласып жүретін шалдың мына сөзіне риза болды. Шоң Әлсеннің бұл қылығына мән бермегендей, сырттау тұрған еді.

– Бұл не тұрыс, үйге кіріңдер. – Қожамжар үйіне конақ келсе ол оның беделіне, дәрежесіне, үлкен-кішілігіне қарамай мал сойғызатын еді. Сол әдетіне басып:

– Мына жітіттерге мал сойыңдар, – деп кіші баласы Жүніске нұсқау берді.

– Қожеке, біз Ақмолаға асығып жүріп барамыз, Түсіп қайда, соны алып кетпек ойымыз бар. Амандық болса, жатарға мына Құлымбеттер аулына барып қонбақ ойымыз бар, – деді Шоң. Жұма базарына дер кезінде жету керек. Сіздер биыл мал сатпайсыздер ма? Мына жолдан Лаудың баласын да ертіп кетпек ойым бар, Түсіпті де серік етіп ала кетсек деймін.

– Жарайды, олай болса өздерің білесіңдер. Менің сендермен біраз әңгімелесетін ниетім бар еді.

– Қожеке, асығыс Ақмолаға жүріп бара жатырмыз, келесі жолы арнайы келіп сөйлесемін, – деді Шоң.

Дегенмен, әлгінде Әлсеннің би болуға бара жатырмыз деген сөзі ойынан шықпай тұр еді, шыдай алмай, Қожамжар Шоңнан сұрады.

– Мына Шөміштің баласы би болмақшы. Ал мына інің ше? – Бұл кезде Шоңның іздеп отырған адамы Түсіп те келіп қасында тұр еді.

– Бұл Әлсен сізге ойнап айтады. Біз жай базардағы мал құнының нарқын білгелі бара жатырмыз. Әлгінде айттым ғой, Әлсеннің би боламын деген сөзді Қожамжар көзінше айтқанын ұнатпай қалған. Күні бұрын жария еткен Әлсеннің әлгі қылығын жақтырмай тұр еді. Бір жағынан ертеңгі күні өтпей қалса, Шоң өткізе алады деп айту үшін де мына сөзді Әлсен әдейі айтып тұрғанын сезді. Бұл Әлсеннің өзінше қулығы екенін Шоң түсінді. Сосын әңгіме бетін басқа жаққа бұру үшін:

– Түсіп, біз мына үшеуіміз базар нарқын білгелі бара жатырмыз. Сен барасың ба? – деп Түсіп қарады. Ол әкесіне қараған.

– Бар, биыл біраз мал сатылуы керек. Мына орыстар жерді тарылтып жіберді ғой.

Шоң Қожамжардың орыстарды еске алып, сөзді ұзатып жібергелі отырғанын білді де:

– Ал, Қожеке, рұқсат болса біз жүреміз…

«Жолдарың болсын» айтып Қожамжар қала берген еді. Түсіп бұлармен бірге кеткен. Былай шыққан соң Түсіпке не себепті Ақмолаға апара жатқандарын туралап, ашық айтты. Түсіптің кәдімгідей көзі күлімдеп, қуанып қалды. Жабағылардың ішінен өзін таңдап алып әкетіп бара жатқан Шоңға риза болған. Ол әлгінде әңгіменің шет жағасын естіген Шоңның ойыны ма, шыны ма, әлі де біле алмай келе жатқан. Өйткені, оның шыны ма, ойыны ма, түсініп болмас, қулыққа толы сөздері мен мінезі көп екенін білетін. Әлгінде әкесіне базар нарқын білеміз деп, енді айтып келе жатқаны мынау. Ол қуанып қалды, алайда сол күйін сездірмеуге тырысты. Бірақ та оның көңіл-күйі неге көтеріліп қалғанын үшеуі де сезіп келе жатыр еді. Шоң сөзін жалғады:

– Сендер қазақтың жағдайын ойлайсыңдар ма, әлде патшаның саясатын қолдайсыңдар ма?

Қулығы мол Әлсен сұрады:

– Сен кімнің саясатын жүргізесің?

– Мен орыстың да саясатын жүргіземін.

– Біз де соны жасаймыз, – деді Әлсен.

– Халқыңның қамын ойламасаңдар, онда сендерден қандай би шығады. Кейін қайтындар, – деді Шоң.

– Сен өзің ғой, орыстың саясатын жүргіземін дейсің. Енді мен не айтуым керек?

– Мені болыс сайлап, соған мәжбүрлеп отыр. Амалсыз соны жасауым керек. Билер әруақытта алдымен ел қамын ойлауы керек. Ал сен орыс саясатын қолдаймын дейсің.

Әлсен бір пәлеге қалдым ба деп ойлады да:

– Сен өзің ашып айтсайшы, орыстың саясаты қайсы, қазақтікі қайсысы?

– Міне, казак-орыстар көшіп келіп жатыр. Мұның арты не болатын білмеймін. Сондықтан әзірге орыстың саясаты маған түсініксіздеу. Олардың ертең не істейтінін болжау қиын. Соңсоң сендерді ел камын ойлайтын шығар деп ертіп әкеле жатырмын. Би боламыз дейсіңдер. Қандай саясат жүргізетіндеріңді білмейсіңдер?

– Білмесек, сен айтсаңшы, – деді Әлсен.

– Сенің өз көңіліңде не бар?

Шоң болыс болып келгеннен бері, ыңғай оның аузынан ел тыныштығын ойлау керек сөзін Әлсен сан рет естіген. Сол ойына түсіп кетті де айтты:

– Мен елдің тыныштығын ойлаймын.

– Ойланғаның жақсы ғой, жеріңе орыс келіп қоныстанып жатса, ол бола қояр ма екен. Ертеңгі күні олар жақсы жерге қоныстанбақшы болады, қазақ бермеймін, бұл атамнан қалған менің жерім дейді, содан барып жанжал басталып кетеді. Сонда сендер не дейсіңдер?

– Қой, оны жасай қоймас, – деді Әлсен.

– Неге болмайды, олар келгенде Бетпақ далаға қоныс теппейді. Нұраның ең тәуір шұрайлы, сулы-нулы жеріне қоныстанады. Көріп отырсыңдар, мына Түсіптердің іргесіне келіп қоныстанып алды. Мұнымен тоқтамайды. Ертеңгі күні тағы келеді. Казақтың барлық жерінде сүйтеді. Қазір Көкшетау, Қызылжар аймағына жүздеген отбасы қоныс тепті. Темештермен іргелес жатқан Тоқаның жеріне де бірнеше отбасы келіп қоныстанып алды. Ал сен келесің де айтасың, оны жасамас дейсің. Бұл сөзіңді қалай түсінуге болады?

– Сонда қазақ не істеуіміз керек?

Шоң соңғы кезде басына мықтап кіріп алған сөзді тағы да қайталап айтқан еді.

– Қазақ бұрынғыдай шашырап, мал қамымен екі-үш үйден отырмай, бір үлкен ауыл болып отыруы керек. Ол ауылдар отыз үйден аз, елу үйден көп болуы керек.

Бұл сөзді үшеуі бұрын да Шоң аузынан естіген. Тура осы мөлшерде айтатынына таң қалатын. Тағы да Әлсен өзінің шыдамсыздығына салып:

– Мұндай мөлшерді неге сүйеніп айтасың? Неге екі жүз немесе жүз отыз болмайды.

– Жүз, екі жүз болатын халық көп емес. Ал елуден аз болса орыстардың тегеурініне шыдай алмайды. Бет-бетімен кетеді. Ал мен айтқан көлемде болса арасына орыс кіре алмайды, шоғырланып отырған халықты көшіре алмайды. Патша қанша мықты болғанмен, шоғырланып отырған халықтан қаймығады. Кем дегенде сендерден елу-алпыс шақырымдай алыстау аймаққа қоныстанады. Ал менің айтқанымды жасамасаңыздар, қазіргідей төрт-бес үйден отырған қазақтар қасына орыстар келіп қоныстананады да тіліне, дініне әсер етеді. Бұл екеуін жоғалтсаң елдіктен айрыласыңдар. Және екі-үш үй болып отырғанды көшіріп жіберу онай. Сен анау татарлардан мықты емессің, Қазанды орыс патшасы жаулап алған соң тоз-тоз болып жан-жаққа қаңғып кетті. Бір шеті қазақ жеріне келіп жатыр. Сендер би болсаңдар, елді руға бөлмей, бір үлкен ауыл болып отыруды насихаттауларың керек.

Ауыр мінезді Түсіп үндемей, көбіне тыңдап келеді. Қаспақ да әлі Шоңның айтқанын іштей толғап келе жатқан секілді. Екеуі де сөзге араласпайды. Тек тыңдаушы ғана болып келеді. Сөзге беріліп келе жатқан жалғыз Әлсен ғана. Ол тағы да сөз туындатып:

– Сонда негізгі тіршілік көзі болып отырған малды қайда жаямыз? – Бұл да, ақылдасып алғандай, Телқозының сөзін қайталап отыр еді.

– Мен бұл туралы сендерге сан рет айтқанмын. Неге қайталай бересің! Бүкіл Нұра бойына қатарлап Тоқалар қоныстанып отырып алса, арасына келіп бір орыс қоныстанбайды. Сонда бүкіл өзен бойы сенікі болады. Нұраның терістігі мен шығысында қанша жер жатыр, сол мал үшін нағыз өріс. Өзен бойынан алыс жерге барып орыстар қоныстанбайды. Қазақтың барлық тіршілігі бұдан былай жалғыз малмен қалмайды. Ана орыстар тәрізді огородтар салу керек. Тағы да қайталап айтамын, үлкен ауыл болып отырсаң, орыс жуымайды. Оларға әлгі огородтарын салу үшін су керек. Сол себепті олар сусыз жерге бармайды. Ал мықтап қоныстанып алған елді орныңнан көш деп айта алмайды. Түсіндіңдер ме, қазіргі мәселе малда емес, сулы жерде. Егер шашырап отырсаңдар енді бір жиырма, елу жылдан кейін бүкіл Нұра бойына орыс қоныстанады. Менің осы айтқанымды орындамасандар, Тоқалар жақсы жерден айрылады. Ішім сезіп отыр, қазақ жеріне орыстың қоныстануы алдағы уақытта күшейеді. Орыс деген халық жер болса болды жүре беретін көрінеді. Мен орыстардың газет-журналдарынан оқып отырмын, бір шеті сонау шығыста теңізге дейін кетіп қалыпты. Оған қатынайтын темір жол салып жатыр. Ал мына іргесіне жақын қазақ жеріне міндетті түрде келеді.

– Шоң, орыстар біздің ауылдың іргесіне келіп қоныстанып алды ғой, енді оны қайтеміз, – деді Түсіп.

– Түсіп, олай болса анау Үлкен көңдегі отырған туыстар мен Елгелділерді көшіріп алыңдар. Содан кейін бір орыс жуымайды. Тағы да келуі мүмкін. Оны жасамасаңдар сан орыстар көшіп келе береді, маңайларына.

– Сен оны қайдан білесің. Сенімен ана ояз ақылдасты ма? – деп сұрады Әлсен.

– Әлсен, есіңде болсын, ешқашан саған орыстар мына жерге көшіп келетінін айтпайды. Ол жасырын шаруа. Ал қазіргі саясаттың өзі орыстардың қазақ жеріне көптеп келетінін дәлелдеп отырғандай.

– Ана орыстар айтып отыр ғой. Біз енді қасымызға басқа жақтан бір орысты жібермейміз дейді, біздің көршілеріміз, – деді Түсіп.

– Тура өз заемкасына жібермесе де, ар жағынан, бер жағынан келіп қоныстанып жатады. Ана сенің көршілерің оған қуанбаса ренжімейді. Ал ана сөзі сені алдау. Және оны шешетін Ақмолада отырған ояз да емес, одан жоғары отырған губернатор мен патша қасында отырған мықтылардың жоспары. Ал ояз соны екі етпей орындайды.

Мына сөзді естігенде Түсіп үндемей қалды. Оның орнына Әлсен айтты:

– Шоң, сен айтып отырсың ауыл арасы елу-алпыс шақырымнан болсын дейсің. Қалың Тоқа осы бір өзеннің бойына сия ма?

– Сыймаса анау Кұндызды жатыр, мына жақда Құланөтпес – бәрін жайлап алу керек. Неғұрым көп болып отырсақ, орыстар жуымайды. Содан кейін ана жер менікі, мына жер сенікі дегенді тоқтату қерек.

– Орыстар келіп тартып алмай ма?

– Ешқашан үлкен ауыл болып отырған елге тиіспейді. Қазіргі орыстың кіріп жатқаны елдің екі-үш үйден бөлініп отыруынан…

Сол күні олар Құлымбеттер ауылына келіп ат басын тіреген еді. Шоңның бұл ауылға келгенде ауылдың үлкен үйі Лаудікіне келіп тоқтайтын әдеті еді. Лаудың әбден қартайып болып отырған кезі еді. Шоң өткен сайлауда өзін қолдағанға риза еді. Не болса да дұрысына қарай сөйлей білетін Лауды ұнататын. Бұлар жайғасқаннан кейін Лау сөз бастаған болатын.

– Шоң, сен болыс болған соң осы жаққа орыстарды көшіріп әкеліп жатыр дейді. Сол шын ба?

– Оны кім айтты?

– Ана Қабайдың інісі айтты…

– Леке, есіңде болсын, мен қолымнан келсе бұл жаққа бір орысты жібермес едім. Бірақ менде ондай билік жоқ. Қазір орыстар не жасағысы келсе, соны жасайды. Қазақ қолынан жерге билік баяғыда кеткен. – Тағы да әкесі Телқозыға, Қожамжарға, мына үшеуіне айтқан сөзін қайталады.

– Бауырым-ау, өз алдына бір-бір ауыл болып қалған қазақ оған көне ме? -деді Лау.

– Заман өзгеріп барады, бүгінгі тіршілігіміз ертеңге жарамайды. Сол себепті, бәрін жағдайға байланысты ұйымдастыру керек. Басқа амал жоқ. Мына үш туысқанды ояз алдына апара жатырмын. Осыларды би сайлап, осылар маған көмектесе ме деген үміттемін.

Лау жабыса кетті.

– Бізден де би сайламайсың ба? Мен болсам қартайдым. Мысалы менің төрт баламның біреуін…

– Леке, би санын көбейткенмен ештеңе бітпейді. Және оны орыстар жасатпайды. Сіздің осы сөзіңізден бір кемшілікті байқап отырмын. Менің балаларымның біреуін дейсіз… Кұлымбетте сіздің балаларыздан басқа мықты жоқ па?

Лау Шоңның мына сөзіне сасып қалған ыңғайы бар. Содан кейін сәл үнсіз қалып барып айтты:

– Шырағым, Шоң, әркімнің көйлегі өз денесіне жақын дейді. Менің сөзім содан шығып отыр ғой. Бұл сөзің дұрыс. Құлымбеттен өзің таңдап сайла ендеше.

– Леке, қазіргі танда Құлымбетте сізден асқаны жоқ. Сіздің ұрпақтарыңыздан да сіздей адамдар табылар. Баяғыда Кенесарымен де тіл табысып едіңіз ғой. Келген орыстармен де тіл табысатын балаларыңыз бар шығар. – Шоңның бұлай айтуының сыры бар еді. Өткен жолы Шоң Ақмолаға барғанда ояз реніш білдіре айтқан болатын: «Шоң Телкозинович, анау Нұра бойына көшіп барған орыстар мен қазақтар жиі жанжалдасатын көрінеді. Соны қойғыз» деген. Бұлар тура Қараталға келген орыстар еді. Үш-төрт үй балықшылар болатын. Солармен Лау балалары жанжалдасқан ба, ояздың айтып отырғаны сол еді. Әйтпесе, осы жолы Құлымбеттерден де біреуді ала бармақ ниеті бар еді. Орыс балықшыларының көңіл-күйіне байланысты бұл жолы Құлымбеттерден би сайлауды кейінге қоя тұрған еді. Бәрібір ояздың өткізбейтінін білген. Осы арада Шоң үндемей отырып қалған. Лау оның мұнысын жақтырмады. Содан кейін сөз бастап кеткен:

– Бауырым, сен әлгінде Кенесары жайында айтып өттің ғой, қанша дегенмен ол өзіміз емес пе? Ал мына орыстың діні бөлек, тілі бөлек халық қой. Бұлармен сөйлескенде ұғыса алмай қаламыз. Содан дау туындап кетеді.

– Леке, ұғыса алмай қаламыз деген артық сөз. Орыс келді, олармен қайтсе де түсінісуіміз керек. Орыс Кенесарыны жеңді де, енді іргемізге кіріп алды. Енді одан құтыла алмайсыз. Артық кетпей, солардың айтқанын да тыңдауымыз керек.

– Бұл орыстарыныз қызық көрінеді. Малдарды бізге қарай жаймаңдар дегенді шығарып жүр.

– Жаймаңыздар десе, жаймаңыздар!

– Сен болыс болған соң соларды жақтан отырсың ғой.

– Менің сіздерге айтып отырғаным, орыстармен дау қазаққа ешқандай пайда бермейді. Түбінде солардікін дұрыс деп шығарады бастықтар. Леке, бізде ешқандай күш жоқ, билік соларда. Ал әділін айтсақ, орыстар да тыңдайды. Олай болмаса, біздің сөзіміздің оларға бес тиындық құны жоқ. Не істесек де солармен келісіп істеуіміз қажет. Орыстармен жанжалға бармау керек. Біз одан ұтпаймыз, ұтыламыз. Басқа амал жоқ.

– Шоң, бауырым, оны кімге айтып отырсың? Төрінен көрі жақын маған айтып отырсың ба?

– Осы отырғанның бәріне айтып отырмын. Әр ру адамдарының өз жағдайын ойлап сөйлейтін заман өткен. Енді бір Тоқа болып, тіпті бір қазақ болып бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып өмір сүрмесек болмайды. Заман соны тілеп отыр.

– Шоң бауырым, бұл айтқан сөзің дұрыс. Дегенмен, заман өзгерген сайын жастар да өзгеріп бара жатыр ғой деймін…

Шоң бұл сөзді өзіне арнап, әдейі реніш білдіріп сөйлеп отырғанын түсіне қалды да:

– Заман өзгерген сайын адам да өзгереді. Уақыт талабы сондай… Ол үшін ешкімге кінә қоюға болмайды.

– Сен міне, орысша оқыдың. Соған орай осылай сөйлейсің ғой.

– Мен орысша оқығаннан емес, жағдайға байланысты айтып отырмын.

– Мына Жолтабарлар балаларды Ақмолаға орысша оқуға береміз деп қоймайды. Сонікі дұрыс па?

– Міне, Леке, іргеңе орыстар келіп кірді. Олардың тілін білген жақсы. Орыстармен олардың өз тілінде сөйлессек, жақсы ұғыса білеміз. Сонда дау да азаяды, онсыз болмайды.

– Жастардың бәрі сендей саналы емес. Өздерін ұмытып, сол орыстарға қызмет етіп кете ме деп қорқамын.

– Қолдан келер басқа дәнеңе жоқ. Біздің тіршілігіміз орыстармен байланысып кеткендей. Баяғыда мені оқуға жібергенде Жанкелді әкем айтқан: «орыс дұшпаның, соңдықтан оның тілін білген де жақсы» деп, орыстын да жақсы жағын үйренуге маған өсиет қалдырған еді. Сол сөзді басшылыққа алып келемін ылғи.

– Бұл айтқаның дұрыс, Шоң. Жаратушы саған өміріңді ұзақ етсін. Кейінгілерді дұрыс жолға бастай бер.

Әңгіме түннің бір уақытына дейін созылды. Талай әңгімелер айтылды. Шоң әкесі Телқозыдан естіген еді. Ол мынадай әңгіме еді: Баяғыда Кенесары Ақмола бекінісін талқандап, Қоңырқұлжаның малдарын айдап әкетіп бара жатқанда жолда кездескен жылқыларды қосып алып отырады екен. Байлар малдарын сай-салаға қуып, тыға бастағанда, Лау жылқыларын тықпайды. Қайқаң көлінің жағасында жатқан екен. Алса алсын депті. Кенесары жылқыларды айдап алмастан бұрын ол малдың кімдікі екенін біліп отырады екен. Сонда шапқыншы мұның Лау мырзаның жылқысы екенін айтқанда, «Олай болса оның жылқысына тимендер. Оның малы – көптің малы» – деген екен Кенесары. Шоң отырып сол жайында Лаудан сұрады:

– Сонда Кенесары сіздің жылқыларыңызды неге әкетпеді?

– Мен біздің елден Кенесарыға көмектесуге баратын болған адамдарға бір-бір жүйрік аттан берген едім. Соны ол барғандардан естіп, сол жақсылығым үшін жасаған болуы керек…

– Әділ болған болды ғой онда…

– Ел оны қатыгез, жауына да, досына да мейірімі жоқ дейді. Ол бос сөз. Ол жағдайға қарай іс жасайтын.

Мен бірде Қайқаң жағасында отырғанмын. Түс ауа Кенесары келді. Дастархан жасап, тамақ әзірлеттім. Сөйтіп отырғанда, Нұра жағасында балық аулап жүрген бес орысты ұстап алып келді оның адамдары. Қасындағы татар тілмашы арқылы қайдан келе жатқанын, қайда бара жатқандарын түгел сұрады. Мен ол орыстарды білуші едім, балық аулап ішкі Ресейге жіберетін. Кенесары отырып менен сұрады: «Лау, мына кісілерді не істейміз», – деді.

Менің жаным ашып кетті де «Сұлтан, мен бұларды білемін. Ешкімге зияны жоқ, балық аулап жүрген орыстар» – дедім. «Олай болса, жіберіңдер», – деді ол. Бұл да әділдік емес пе? Тек айтқаны, орыс жерінде өзендер көп, балықты содан барып аулаңдар деді. Сол күні күн бата Кенесарылар оңтүстікке қарай жүріп кетті. Арада үш күн өткен соң орыстың бір бастығы келіп тұр. Қасында мен босаттырған орыстың бірі бар. Кенесарыны конақ еткенді біліп келген болуы керек, маған тиісе бастады. «Ол патшаның жауы, сен оны үйіңде неге қонақ етесің?».

«Мен оның кімге жау екенін білмеймін. Үйіме келді. Қазақ тәртібімен қонақ еттім. Міне, сен келдің. Сені де қонақ етемін. Отыр!» – дедім. Ол отырмады. Қасына ерген, мен босаттырған орыстан сұрады.

Әлгі орыс бастығынан қорықты ма, менің айтқаным жалған деп айта бастады. Қаным қарайып кетті. Қасындағы татар тілмаш жағдайды айтып, зорға түсіндіріп, әрең құтылдым. Бұл орыстардың да жақсылыққа жамандық жасайтыны бар екен. Соны білдім. Сонда әлгі орыстарға жаман ренжідім.

– Леке, ондай адамдар кез келген халықта болады. Ол соның арасында бір шен алғысы келген адам болар. Ол үшін жалпы орысты жамандамаңыз.

Лау үндемей қалды. Осымен сөз бітіп қалғандай болды. Дегенмен Лау Шоңның мына сөзін жақтырмай қалғандай.

– Болыс болған соң солай сөйлеп отырсың ғой.

– Солай сөйлеу – менің міндетім.

– Сен кешегі Жанкелді ұрпағысың. Олай сөйлеу саған жараспайды.

– Заман солай сөйлетіп тұр. Оған көнуіміз керек. Онсыз болмайды. Бірақ та орыстардың айтқанын жасай отырып, қазақ жағдайын да ұмытпау керек…

Лау бұл сөзді түсінді ме, түсінбеді ме, әйтеуір бұдан кейін сөзді көбейткен жоқ, үндемей қалды.

Танертең тамақ ішкен соң олар жүріп кеткен. Асықпай жүріп отырып кешкісін Ақмолаға жетті. Шоң болыс болып кеткелі Әйімкүлге сан келген. «Тамағы тоқ, көйлегі көк» дегендей жүріп жатқан. Қаниса қызындай етіп ұстап отырған. Бұлар келгенде үйде Карбышев отыр екен. Оның анда-санда Қаниса мен Аққыздың халын біліп тұратын әдеті бар еді.

– Шоң Телкозинович, келіп қалдыныз ба?

– Семен Иванович, мына үш адам болашақ билер, әдейі сізбен таныстыру үшін әкелдім.

Ояз Шоңның мына би етуге алып келдім дегеніне онша мән берген жоқ. Карбышев қазақ билерінің орыс шенеуніктері алдында беделі жоғары тұруын ұнатпайтын. Сол себепті, болашақ билер деген сөзге көңіл аудармады. Шоң оның билерге мұндай көзқарасын жақсы білетін. Жалпы, ол қазақта осындай билік басты адамдар болатынын ұнатпайтын. Жоғары жақ билерді қолдаған соң, амалсыздан көнгендей түр көрсетіп жүргенін Шоң білетін. Мұнысын түсініп отыр еді. Содан ба, билер туралы сөз қозғамай, Карбышев Шоңмен біраз отырып ананы-мынаны әңгіме етіп кетіп қалған. Ол кеткен соң Қаниса айтты:

– Шоң, сенің осы жерден кетуіңнің қажеті жоқ еді.

Бұл сөзді Әйімкүл ықпалымен айтып отырғанын түсінді. Қазір патшаның саясаты туралы айтса сөз көбейіп кететінін білді. Ертеңгі күні ол Карбышев құлағына жетіп қалуы да мүмкін еді. Қаниса өзіне жамандық ойламайтын, алайда, сөз ретіне қарай Карбышевке айтып қойса жақсы болатынын білді. Соны түсінді де:

– Әркімнің өз отырған жері бар ғой, мен елге барып қызмет еткенді дұрыс деп білдім. – Бұл сөзді Шоң әдейі Әйімкүл үшін айтып отыр еді. Оның қасында болмай, осында қалғанын жақтырмайтын онша. Әйімкүл көңіліне қарап, осында қалғаны ұшін ештеңе айта алмаған.

Қаниса Шоңмен еріп келген конақтарға жақсылап тұрып тамағын бергізді. Содан кейін оларға кең бір бөлмеге төсек салғызып берді. Төсекке жатып, оңаша қалған соң Шоң Әйімкүлден сұрады:

– Сен Оспанды сағындың ба?

– Мына Бәтжан жоқтатпайды.

Мына сөзді жанағы Шоңның «ел» деген сөзіне байланысты айтып отыр еді Әйімкүл. Шоң оның жалған айтып отырғанын сезіп отырған. Әйтпесе, оны бір ғана Сақыжаннан туғаны үшін жек көретін.

– Сен шыныңды айтшы, Оспанды сағынбайсың ба? – Бұл сөзді әдейі қайталап айтқан. Әйімкүлдің ішкі сырын білу ойы болатын мұнысы. Әйімкүл оның бұлай сөйлеп отырған себебін түсіне қалған. Өткен жолы бір келгенде Оспанды ыңғай сағынамын деген. Енді бұлай сөйлеп отыр. Ақмоладан кеткісі келмей отырғанын түсінді. Сол сөздің дәлеліндей, Әйімкүл айтқан:

– Шоңке, сұранып осында қайтып келмейсіз бе?

– Мен мұнда енді ешқашан келмеймін. Орыстардың қазаққа қандай көзқараста екенін білемін. Сол туысқандарымның арасында, елімде боламын. Сен де қайт, мұнда жалғыз өзің не аласың?

Өткен жолы да осыған ұқсас сөз айтқан еді. Шоңның жақтырмай жүргенін енді жақсы білді. Мына сөзден кейін басқаша сөйледі.

– Шоңке, сізсіз жүре алатын емеспін. Осы жолы бірге қайтамын, – деді Әйімкүл.

Шоң мына сөзіне риза болып, құшағына кысты. Әйімкүл де күйеуін сағынып қалған ба, құшағына кіре берді. Әйімкүл: «Сізбен бірге жатқанның өзі маған ғажап тіршіліктей көрінеді» – деді. Шоң бұл сөздің мәнін түсінді. Бірақ үндеген жоқ.

Шоң ертеңіне үшеуін ертіп ояз кеңсесіне барды. Кешегі ояздың мінезіне қарап бірден алып ішке кіруді ыңғайсыз көріп, үшеуін ауыз үйде қалдырды да, өзі кірді. Ояз жақсы күйде қарсы алды Шоңды. Ол бірден Нұраның бойына келіп қоныстанған орыстардың хал-жағдайын сұрады. Шоң алдымен осындай сұрақ қоятынын біліп алған. Сондықтан Захар ауылына Ақмолаға жүрер алдында барып қайтқан.

– Олардың жағдайы жақсы. Малдарын өсіріп, огородтарын салып, балығын аулап тұрып жатыр.

Мына сөзге ояз риза болып қалғандай. Бұл жайында сөзді бітіріп:

– Кешегі қасыңдағы адамдарың қайда? – деді.

– Олар ауыз бөлмеде тұр.

Карбышев қазақтың билерін жақтырмайтын, соған орай сөйледі.

– Осы билердің санын көбейтіп қажеті қанша?

– Семен Иванович, қарт билер ескіге қарай тартады. Бүгінгі заман талабына байланысты, осындай жас билердің болғаны жақсы…

Мына сөз ояз көңілінен шыққан сөз болуы керек, «шақыр, кірсін» – деді есікте тұратын адамға. Үшеуі кірген. Кешегідей емес, ояз үшеуімен де қол беріп амандасты. Оның бұл қылығы үшеуінің де көңілдерін көтеріп тастағандай.

– Сіздер мына Шоң Телкозиновичке қызмет етесіздер ме? – деп сұрады ояз.

Қу Әлсен айтты:

– Біз сізге, патшаға қызмет етеміз.

– Мен оны білемін. Сіздер алдымен мына Шоң Телқозиновичке қызмет етіңдер. Бұл кісіге еңбек еткендерің патшаға жасағандарыңыз болып табылады. Өйткені, бұл кісі біздің сол жақтағы өкіліміз. – Бұл сөзді ояз саясатпен айтып тұрғанын білді Шоң.

– Жасаймыз, – деп, үшеуі бірдей жарыса сөйледі.

– Олай болса, мен сіздердің би болғандарыңызға қарсы емеспін, – деді ояз.

Ояз ауылдағы билер тәрізді ортаға алып, біраз емтихан алғандай әуре ете ме деп қорқып келген бұлар. Мынасы тіптен оп-оңай болды. Тысқа шыққан соң Әлсен:

– Мына ояз қарсы емеспін дейді. Осының алдына әкелмей-ақ бізді би сайлауыңа болады екен ғой.

– Әлсен, бұл да саясат қой, ертеңгі күні ауылдағы билерге айтуға жақсы болады. Сендерді би сайлауға ояздың өзі қолдады деуге…

Қайта Қоңырқұлжа үйіне келді. Шоң Әйімкүлді салт атпен алып кетпек ойы бар еді. Бірақ ұзақ жолға салт атпен өзі екіқабат әйелді алып жүру қиын екенін түсініп, ол ойынан қайтты. «Сен бұл жолы асықпа, кейін атарбамен Жойқынбекке алғызамын» – деді.

Бірақ Әйімкүл Шоңның айтқанына көнбеді. Сол салт атпен бұлармен бірге жүріп кеткен еді.