Читать книгу Donkermaan - André P. Brink - Страница 6

Ek het nooit veel erg aan ander mense gehad nie. Twee of drie goeie vriende was nog altyd vir my meer as genoeg om te hanteer. Selfs op universiteit, onthou ek, as daar intervarsity was, het ek gewoonlik ’n boek saamgevat en rustyd tussen al die rasende studente op die pawiljoen gesit en lees. Riana was eintlik die enigste wat my uit my dop laat kruip het.

Nadat ek in die biblioteek begin werk het, was daar uiteraard my kollegas, en veral een van hulle, Dougie Visser, het ’n goeie vriend geword; en dan was daar ook ’n handvol egpare van die Musiekklub wat Riana en ek gesamentlik leer ken het en saam met wie ons gereeld uitgegaan het – etes oor en weer, konserte natuurlik, af en toe ’n film of teater. Maar na haar dood het dit vinnig uitgerafel. Dis ongemaklik vir getroudes om met ’n eenloper opgeskeep te sit; en sonder haar aansporing het ek self ook mettertyd al minder behoefte gevoel aan uitgaan. Daar was een ander wewenaar in die groepie, Kobus Haarhoff, met wie ek nog ’n jaar of twee lank gereeld na die Stadsorkes se konserte toe is; maar toe ontmoet hy uit die bloute weer ’n vrou met wie hy jare vantevore, nog voor sy troue, ’n verhouding gehad het en voor ek my oë kon uitvryf, is hy saam met haar weg na Ermelo of êrens.

My wêreld het kleiner begin word. Maar solank ek my in die biblioteek kon terugtrek, was ek my skaars daarvan bewus. Boeke was nog altyd vir my genoeg. Totdat dié veilige enklave eensklaps ook nie meer die toevlugsoord van vroeër was nie.

Sowat ’n jaar na die vorige verkiesing – daardie merkwaardige geleentheid toe ons glo handomkeer in ’n demokrasie omskep is en ons lewens vir minstens drie maande radikaal en totaal verander het – het ’n jong man sy opwagting in my kantoor gemaak en ek is aangesê om hom touwys te maak. “Leer hom alles wat jy weet,” was my opdrag. ’n Opgewekte, skerpsinnige kêrel. Slim. En swart. Siphiwo Mdamane. Ons het goed oor die weg gekom, al het hy die ongelukkige gewoonte gehad om soggens eers teen tienuur op te daag, anderhalfuur af te vat vir middagete en teen vieruur weer te verkas. Was glo in die Struggle, het agtien maande in aanhouding deurgebring, ’n klompie gedigte geskrywe, in die proses ’n universiteitsopleiding misgeloop (First Liberation Then Education), maar nou wou hy sy lewe hervat. Lofwaardig. Maar of daardie lewe nou juis biblioteekwese moes insluit, daarvan was nóg ek nóg Siphiwo honderd persent oortuig.

Op die kop drie maande nadat hy aan my sorg oorgegee is, het die een of ander adjunk-iets van die Departement Kultuur my gevra om verslag te lewer oor die nuwe rekruut. Gee hom nog so ’n jaar om sy voete te vind, het ek aanbeveel. Twee dae later is ek ’n pakket aangebied, met die duidelike subteks dat ek dit maar liewer moes aanvaar – of anders. En Siphiwo Mdamane is in my plek aangestel.

Daar was nog iets minder as drie jaar oor voordat ek in ieder geval sou aftree. Kon hulle my nie maar toegelaat het om klaar te maak nie? Maar die nuwe Mede en Perse was onwrikbaar. Die dooie hout moes plek maak vir die agtergeblewenes, die jongste slagspreuk. En hierdie bepaalde dooie stomp het vir hulle ’n verleentheid geword.

Dit was of my vroeëre kollegas skaam was om my in die oë te kyk, so asof ek met vigs of iets dergeliks gediagnoseer was. Net Dougie Visser het nog gereeld kom kuier sodat ons ’n bietjie te veel kon drink en heelwat te veel kon skinder. Wat op die duur ook nie eintlik verkwiklik was nie. Maar hy was darem daar, ’n vriend in nood. Totdat die beskikker oor mense en nasies, soos hy genoem word, besluit het om Dougie met ’n trombose te slaan. Dit was nou die man wat sy lewe lank so gesond soos ’n bees was, elke naweek berg geklim het, elke oggend – somer en winter – by Llandudno in die bloedstollende see gaan duik het. Maar hulle sê mos by die Here is daar nie aansien des persoons nie.

Van toe af was daar eintlik net Johnny MacFarlane oor wat nog saam met my deur die woestyn kon loop. Dit moet ’n agt of nege jaar gelede gewees het dat hy by nommer 23 ingetrek het, toe nog ’n klein en taamlik vervalle plekkie, en die geesdrif en energie waarmee hy aan die werk gespring het om dit op te knap, het my respek afgedwing. Een middag, op pad na die kafee bo in New-lands Avenue, het ek by die heining vasgesteek om my te vergaap aan wat hy sedert die vorige dag in die tuin aangerig het (juis omdat ek self nie ’n tuinier se agterent is nie, het ek ’n ingebore agting vir mense wat so met hulle hande in die grond kan wroet en wonderwerke voortbring).

Ek het gedink hy is agter die huis of êrens besig, anders sou ek nie gaan staan het nie; maar toe ek my kom kry, duik hy van kop tot tone vol modder soos ’n mol uit ’n gat op. Dit was klaarblyklik bedoel vir ’n opgeskote silwerboompie wat daar langsaan met trillende blare in ’n swart plastiekhouer staan en wag het.

“Kan jy my bietjie hand gee?” roep hy.

Ek kon nie bra weier nie. Hoe kon ek weet dat so ’n eenvoudige handeling – om die plastiek van die klos grond en wortels af te stroop en die boompie aan te gee sodat hy dit met geesdrif, vaardigheid en toewyding kon inwerk in die mengsel van grond en kompos en fosfaat en 2:3:2 en nugter weet wat nog alles onder in die moddergat – so ’n netwerk van gevolge kon hê dat ek eers na middernag sou huis toe gaan? En selfs dit was maar net die begin.

Nadat ons die boom geplant het, het hy die tuinslang gaan haal en my ewe nugter gevra om hom asseblief skoon te spuit. Hy het onseremonieel elke draadjie klere van sy maer lyf gestroop en soos watter eksotiese danser begin bokspring in die sterk straal yskoue water. Dit het nogal lank geduur voordat ’n naasteby herkenbare menslike liggaam – verbasend bruingebrand vir daardie tyd van die jaar, behalwe ’n spierwit strook om die middel – sigbaar begin raak het deur al die modderlae. Daarna het hy my die huis ingestuur om ’n handdoek te gaan haal terwyl hy sy wilde dans voortsit om die bloedsomloop weer aan die gang te kry. Toe ek terugkom, het hy al dwarsdeur die bruin begin blou deurslaan.

Terwyl hy badkamer toe is, het ek ongevraag in die voorhuis ’n vuur in die kaggel aangesteek (daar was klaar dennebolle, ’n stapel hout en ’n bak kole byderhand). Maar hy is eers weer uit om sy bondel besmeerde klere en skoene buite te gaan skoonspuit en die gereedskap in die garage te gaan bêre. ’n Pynlik presiese man, het ek gou agtergekom.

“Bietjie koffie?” het hy uiteindelik kom verneem, meer sê as vra. Dit op sigself was ’n omslagtige proses, want hy het self sy pitte gebrand en gemaal. Maar uiteindelik was ons ingerig, met koffie en beskuit (wat hy self gebak het, het ek later agtergekom), en groot swaar glase Pinotage. Al wat kortgekom het, het ek gedink, was musiek. Maar net daar het hy my ontnugter.

“Nie in my huis nie,” het Johnny kort en klaar gesê toe ek dit voorstel. “Musiek is die mees oorskatte geraas in die wêreld. Ek het voëls in my tuin en dis genoeg.”

Net daar, het ek besluit, sneuwel elke vooruitsig op ’n mooi vriendskap. Soos wat hy seker op sy beurt besluit het toe hy ’n paar dae later by my huis aankom en aanbied om my met die tuin te help, wat ek beslis van die hand gewys het. Op die duur, dink ek, was dit die teken van ons vriendskap dat elk iets van soveel belang in die ander kon vergewe en nog genoeg oorhou om verder saam te gaan.

Ons koffie en wyn daardie aand het vanself oorgeloop in ’n ete wat hy met ’n minimum van omhaal uit karige bestanddele – alles vars – opgetower het. Vegetaries. En voortreflik. Daarna, met ’n nuwe bottel wyn, ’n Cabernet, het hy voorgestel dat ons ’n pot skaak speel. Dit het vroeër die aand al op die lappe gekom dat dit vir ons altwee ’n passie was. Behalwe dat ek die afgelope jare, sedert Riana se dood, maar tevrede moes wees om teen myself te speel – en dan het ek meestal verloor. (Uit Johnny se gemoedelike laggie het ek afgelei dat as dit hy was wat teen homself moes speel, hy gewoonlik sou wen.) Sy stel het hy self met die hand gekerf: geelhout en stinkhout. Vreemde mitologiese figuurtjies; uit inheemse oorleweringe, het hy my vertel.

Ek het wit getrek en met een van Fischer se gewaagde openinge begin. Johnny se eerste skuif of twee was uit die boek, maar daarop het hy my met ’n heeltemal onverwagse set van ’n ruiter probeer ontsenu. Ek het ’n amper vergete, amper seksuele ou opwinding in my slape voel klop en met ’n ewe onkonvensionele skuif geantwoord. Byna vyf uur later het hy ’n oomblik sy konsentrasie laat glip en ek het hom met my koningin skaakmat gesit – meer geluk as wysheid.

Dat dit opgevolg moes word, was onvermydelik. Maar ek dink nie een van ons twee het toe al besef hoe heg die vriendskap sou word nie. ’n Pot skaak elke naweek, en meermale ook in die week, het net die buitelyne van die roetine uitgestippel. Ons gesprekke was eintlik, op die duur, belangriker. Oor alles onder die son en heelwat daarbuite. Hy was net so ’n maniese leser soos ek. Baie daarvan het oorvleuel – filosofie, skilderkuns, letterkunde – maar daarby het ons genoeg verskil om dit boeiend te hou, met die onvoorspelbare en die verrassende altyd op die agtergrond, nes in ons skaakpotte.

’n Geliefkoosde strydperk was die godsdiens. Johnny was ’n toegewyde Katoliek, terwyl ek lankal weggebreek het van alles wat met die kerk te doen het. Juis dit het sout en speserye aan ons argumente verskaf. Dié was altyd hartstogtelik, maar nooit venynig nie. Soos skaak, was dit oefening vir die gees, net so veeleisend as sy drawwery of sy gereelde sessies in die gimnasium.

Dit was ook nie net die godsdiens waaroor ons verskil het nie. Ek was heelwat ouer as hy, seker ’n goeie twaalf jaar. Daarby was ek nog altyd ’n boekmens; Johnny was, in weerwil van sy liefde vir lees, ’n buitemens. Hy was ’n botanis by Kirstenbosch en sy hegste verhoudings was byna sonder uitsondering met plante. Hy kon oor ’n nuwe protea, of selfs die mees beskeie vygie of madeliefie, so liries raak as ’n verliefde jong minnaar. Miskien het dié passie eintlik die plek van liefde in sy lewe ingeneem. Want oor vroue het hy, byvoorbeeld, nooit gepraat nie. Vir my het hy af en toe terloops iets oor Riana gevra, maar dit het nooit gelyk asof dit hom veel traak om meer van ons huwelik te weet nie. En eintlik het dit my goed gepas.

Sy eie liefdeslewe, vir sover dit bestaan het, was ’n geslote boek. Van die mense in die buurt, dit weet ek, het mettertyd begin skinder dat hy seker gay was; daar was dikwels jong seuns by hom aan huis, en ek weet dit was een van sy gunsteling tydverdrywe om op staptoere te gaan – in die Sederberge, in die Swartberge na Die Hel, deur die Richtersveld – gewoonlik met vier of vyf jong mans saam met hom. Maar vir al wat ek weet, was dit sonder bybedoeling. Hy het nooit daaroor gepraat nie, ek het nooit gevra nie. By alles wat ons so gretig met mekaar kon deel, was daar ook vir elk sekere landstreke van ons lewens wat ons uitgesonder het; en die respek wat ons wedersyds daarvoor gehad het, het die vriendskap verder verstewig. Des te meer toe dit so gebeur dat ons byna terselfdertyd, binne twee maande van mekaar, uit ons werk afgedank is. “Rasionalisasie”, het hulle dit genoem. ’n Verminking van die taal. Daar is geen rede in nie. ’n Hele nuwe woordeskat kom rondom ons op, soos die plante wat na ’n reën in die Kalahari uit die dorre grond bars.

Vir hom was dit op ’n manier ’n groter slag: hy was maar vroeg in die vyftig – ek darem al twee-en-sestig. Maar in ander opsigte het hy weer makliker daarmee vrede gemaak, terwyl ek, tot Magrieta se bekommernis, al meer opgeskeep begin raak het met myself, al meer ontevrede met die wêreld. Johnny het die verandering probeer verwerk deur op al langer staptoere te gaan, en tussenin al yweriger in sy tuin te werskaf. As hy ooit erg gehad het aan so iets, sou nommer 23 enige dag in Garden and Home kon beland het.

Maar toe, natuurlik, is hy dood.

Die gebeurtenis het rillings deur die buurt laat trek, soos ’n hond wat geslaan is. Dit was nog al die jare so ’n vreedsame voorstad, byna niemand het bedags ’n voordeur gesluit nie.

Tot dié skemeraand in Februarie vanjaar. Soos ons dit agterna gehoor het, het hy die môre ’n handlanger van die straat af gehuur om hom te help met ’n vrag mis wat hy van ’n plaas af bestel het. Na ’n kwaai dag se werk het die vent glo gevra of hy ’n toebroodjie en iets te drinke kan kry. Johnny is kombuis toe, die jong tuinier agterna. En toe oorval hy onverwags sy weldoener, gryp die mes waarmee Johnny die brood aan die sny was, en eis geld. In die slaapkamer het Johnny hom al die kontant gegee wat daar was, ’n skamele sestig of sewentig rand. Daarop het die jong boef hom van kamer tot kamer begin sleep en hom aanhoudend met die mes gesteek – die huis was in ’n toestand agterna – en uiteindelik besluit om hom keelaf te sny. Hom vir dood laat lê.

Naderhand het Johnny bygekom en probeer hulp soek, maar die telefoondraad was afgesny. Volgens die bloedspoor het hy na drie of vier huise in die straat gekruip, maar hy kon nie die hekke oopkry nie. (Myne kan al jare nie toemaak nie; as hy maar vyftig tree verder diékant toe kom soek het. Maar natuurlik, daardie aand was ek nie tuis nie.) Daarna het hy in die rigting van Newlands Avenue begin kruip, seker in die hoop dat ’n motor sou stilhou. Onderweg het hy meer kere sy bewussyn verloor as wat hy agterna kon onthou. Maar alhoewel hy in ’n bloederige bondel halflyf in die straat beland het, het g’n enkele mens vir hom stilgehou nie. Ek ook nie.

Hoe moes ek geweet het dit was Johnny? Ek was uit na ’n boekvrystelling in Koningin Victoriastraat en dit was al sterk skemer toe ek uit die stad weg is. Ek was haastig om te begin lees aan die pas gepubliseerde boek, wat naas ander essays ook die eerste behoorlik nagevorste stuk oor Antje van Bengale bevat het, geskryf deur ’n jong historikus by UWK vir wie ek op die spoor gebring het (mooi, waarderende inskripsie voorin). In Newlands Avenue moes ek baie skerp uitswaai vir die bondel vodde in die pad. As daar toe verkeer van voor was, kon dit ’n lelike ding afgegee het. My eerste gedagte was dat dit ’n dier was, ’n groot hond of iets, raakgery deur ’n motor. Eers toe ek vlak teenaan verbykom, het dit begin lyk na mens. Die bondel het half orent gekom en ’n arm in my rigting geswaai. ’n Dronk bergie, het ek gedink. Die enigste logiese – rasionele – afleiding in die omstandighede. Ek is huis toe en het daar vir my ’n bietjie sop opgewarm wat Magrieta gemaak het. Toe my sit in die studeerkamer gekry, met my boek. As ek wel weer aan die insident gedink het, dan het ek dit maklik afgeskud. Hoe kan dit van enigiemand by sy positiewe verwag word om – in die donker – stil te hou en met ’n dronk bergie in die straat te onderhandel?

Die volgende dag het die storie uitgekom. Dit was glo skuins voor middernag voordat iemand stilgehou het om die erg beseerde Johnny te help. ’n Swart man en sy seun in ’n bakkie – messelaars – op pad huis toe, Kraaifontein toe. Hulle het die lyk, soos hulle gedink het, agterop gelaai en Groote Schuur toe geneem, waar ’n leepoog wag lewe in die mens gewaar het. Maar die personeel was besig – seker meestal met tee drink en kaart speel – en dit het nog ’n goeie twee uur geduur voordat daar aan Johnny aandag gegee kon word. Die hele tyd het die messelaar en sy seun geduldig gesit en wag om die uitslag te hoor, en toe ’n beampte gehelp om die polisie te skakel en ’n verklaring af te lê.

Johnny MacFarlane het verstommend vinnig herstel en skaars drie weke later het ek hom weer by nommer 23 se voordeur ingehelp. Sy nek was nog swaar verbind, en hy was in ’n rystoel, maar origens het hy gesond gelyk. Oor wat gebeur het, wou hy glad nie meer praat nie, maar in die omstandighede was dit seker nie so vreemd nie. Wat dit ook vir my makliker gemaak het om nie te verwys na my amperse onderonsie met die bergie in Newlands Avenue daardie aand nie.

Daar was ’n paar lelike stories nadat die koerante, in wat oudergewoonte as ’n “deurbraak” bestempel is, berig het dat die polisie die jeugdige tuinier aangekeer het en dat Johnny na bewering in die huis met hom sou “gelol” het. Maar dit was skaars ter sake. Wat mens wel op die krop van die maag getref het, was die nuus dat die jong werksoeker die volgende dag op borgtog vrygelaat is en pylreguit terug is na Papenboomweg om klaar te maak wat hy die vorige keer verbrou het. Mevrou Lategan van nommer 20, skuins oorkant Johnny MacFarlane, het ’n verdagte persoon by die huis sien uitkom, besig om uit ’n bottel brandewyn te drink, met bloed aan sy klere en ’n groot boks op die skouer. As ’n waaksame landsburger het sy die polisie gebel en hulle het verbasend gou opgedaag en Vuyisile Mthembu vir die tweede keer opgetel.

Drie dae later was hy opnuut vry op borgtog, hoewel die bedrag darem van R100 tot R500 verhoog is. En aangesien Johnny MacFarlane nou veilig dood is, kan mens maar net hoop dat Papenboomweg sy aantrekkingskrag vir die moeilike jong man verloor het. ’n Maand lank het almal hulle deure bedags toegehou, maar nou gaan dit weer rustig.

Daar is nou iemand by die deur. Dit moet sy wees. In dié weer!