Читать книгу Neuropsychologia kliniczna wobec zjawisk świadomości i nieświadomości - Anna Herzyk - Страница 10

Współcześnie w neuropsychologii klinicznej dominuje ujęcie procesualne, które rozumie świadomość i nieświadomość jako procesy psychiczne o dynamicznym, zmiennym charakterze. Mają one jednak względnie stabilne, różniące je cechy, swoiste dla nich i stanowiące kryteria ich wyodrębnienia, przyjmując bardzo ogólną zgrubną definicję o charakterze operacyjnym, a nie kategorialną, z powodu rozległości i złożoności obszaru badawczego.

Świadome doświadczanie jest opisywane w kategoriach wiedzy, doznań i odczuć: Wiem, że czuję, widzę, słyszę, myślę, rozumiem, jestem zadowolony i wiem, kim i gdzie jestem. Koch (2008) podaje ogólne określenie za Searlem, które odzwierciedla stanowiska większości badaczy:

Świadomość składa się z tych stanów związanych z wrażeniami, doznaniami lub przytomnością, które rozpoczynają się rankiem, gdy budzimy się ze snu, i ciągną się do chwili, gdy zapadniemy w śpiączkę albo umrzemy, albo znów zaśniemy, albo w inny sposób zapadniemy w stan nieświadomości (ibid., s. 25).

Nadawanie świadomości charakteru procesualnego stanowi w obecnych ujęciach neurobiologicznych punkt krytyczny rozważań nad jej istotą, co na przykład wyraża się w poglądach Pąchalskiej (2007a), zgodnie z którymi świadomość jest:

Procesem obejmującym zjawiska percepcji rzeczywistości, czyli wiedzy, jaką posiada człowiek na temat swoich własnych potrzeb, odczuć i działań, wiedzy o wszystkim, co aktualnie dzieje się w naszym umyśle, wiedzy o tym, co i dlaczego robimy. Proces ten przebiega na styku mózgu i umysłu. […] Świadomość to pewien proces mózgowy, który z jednej strony wiąże się z uwagą (czyli z procesem „zdawania sobie sprawy z czegoś”), z drugiej zaś – z jaźnią i poczuciem tożsamości, z istnieniem pierwszoosobowego punktu widzenia, z poczuciem, że moje doznania i doświadczenia są właśnie moje (ibid., s. 241, 242).

Wiedza o własnej tożsamości i otaczającym świecie stanowi spustowy czynnik uruchamiający i regulujący programowanie oraz podejmowanie dowolnej (intencjonalnej) aktywności człowieka, której przebieg warunkują procesy nieuświadamiane przebiegające: na poziomie autoregulacji funkcji fizjologicznych (np. stanu sen–czuwanie); na etapie automatyzowania psychoruchowego (np. formowanie nawyków: od nauki chodzenia do wirtuozerskiej gry na pianinie); w stadium nastawień, stanów emocjonalnych i motywacyjnych (nie w pełni uświadamianych, ale wyznaczających kierunek aktywności życiowej). Bieg życia człowieka na wszystkich poziomach funkcjonowania – od biologicznego przez psychologiczny i społeczny do kulturowego – określają zatem relacje zachodzące między stanem świadomości i nieświadomości. Są one z kolei podłożem kształtowania się i realizowania wszystkich pozostałych procesów psychicznych, takich jak: myślenie, pamięć, uwaga, funkcje wykonawcze etc. Uzasadnianie przytoczonej tezy stanowi kluczowy problem ujęć neuropsychologicznych, w których wyodrębnia się cztery podstawowe kwestie (patrz bibliografia cytowana w ostatnim zdaniu podrozdz. 1.1).

Po pierwsze, procesom świadomym i nieświadomym nadaje się różne wymiary (poziomy, warstwy), podkreślając ich złożoną dynamiczną strukturę oraz z założenia antagonistyczne cechy zmienności i ciągłości doznań świadomych.

Wskazuje się następnie na różnorodność relacji zachodzących między procesami św i nś w regulacji zachowania człowieka, analizując przechodzenie, przeplatanie się, wyłanianie, współwystępowanie, współdziałanie/kooperację obu procesów, z krytyczną dyskusją nad konfliktową naturą związków w ujęciu psychoanalizy. Przyznaje się jednak rację Freudowi, że świadomość stanowi wierzchołek góry lodowej w regulacji zachowania człowieka w porównaniu z zakresem funkcji nieuświadamianych, co podkreśla opinia Kocha (2008, s. 17):

Umiejętność podejmowania decyzji i kreatywność w dużej mierze nie zależą od świadomego myślenia […]. Wiele z tego, co składa się na prozę życia, dzieje się poza świadomością.

Przyjmuje się również, nierzadko a priori, ogólne założenie, że organizację i wyodrębnienie oraz swoistość procesów św i nś poznaje się na podstawie analizy wskaźników innych procesów, zarówno biologicznych (popędy, instynkty), jak i psychicznych (percepcja, pamięć, uwaga), które odzwierciedlają stany i poziomy św i nś.

Na koniec, trwa poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o uwarunkowania neuronalne organizacji procesów św i nś z odwoływaniem się do modelu mózgu triadowego tworzącego dynamiczne układy funkcjonalne.