Читать книгу Neuropsychologia kliniczna wobec zjawisk świadomości i nieświadomości - Anna Herzyk - Страница 9

Chociaż badania nad świadomością i nieświadomością mają długą tradycję kliniczną, związaną z opisem stanu pacjentów z zaburzeniami psychiki, to ciągle wyrażamy sporą dawkę niepewności w zakresie poznania tych zjawisk, mimo ogromnej akceleracji wiedzy, technologii badawczej, odkrywania i wyjaśniania istoty procesów świadomości i nieświadomości. Jednak we współczesnych ujęciach – odnosząc się do neuropsychologii klinicznej – można dostrzec dążenie do uporządkowania i systematyzacji zdobytej wiedzy wraz z interpretacją nowych odkryć, poszerzających i zmieniających dotychczasowy zasób informacji.

Mimo że w ostatnich dekadach powstało wiele publikacji prezentujących bardzo zróżnicowane modele, wyjaśniające analizowane problemy, to ich autorzy, świadomie lub nie, przyjmują strategię przekazu trafnie opisaną przez Christofa Kocha (2008, s. 25) jako zasada ograniczonej niedbałości. Polega ona na stosowaniu zgrubnej taktyki w weryfikacji hipotez, zwłaszcza na etapie wstępnym. Wiele znanych mi prac rozpoczyna się właśnie od operacjonalizacji tej zasady, co czyni je podobnymi formalnie. Jednak dalsze głębsze i wnikliwsze analizy, obejmujące kluczowe problemy ujęcia neurobiologicznego, oparte na specyficznych założeniach, określających przedmiot oraz model teoretyczno-badawczy neuropsychologii klinicznej, stają się źródłem różnicowania stanowisk i merytorycznej dyskusji (patrz Crick 1997; Damasio 2000; Damasio, Meyer 2009; Edelman 1998, 2005; Edelman, Tononi 2000; Hohwy 2009; Koch 2008; Laureys 2005; Laureys, Tononi 2009; Maia, Cleeremans 2005; Markowitsch 1995; Mashour 2006; Mesulam 2009; Milner, Rugg 1992; Parvizi, Damasio 2001; Pöppel, Edingshaus 1998; Prigatano, Johnson 2003; Prigatano, Schacter 1991; Raichle 2006, 2010a,b; Werner 2009). Dysponując danymi klinicznymi i analizując ich strukturę oraz podłoże neuronalne, podstawowa przesłanka w wymienionym modelu polega na stosowaniu weryfikacji zewnętrznej hipotez o psychologicznej i neuronalnej organizacji procesów psychicznych, a ściślej mówiąc o ustalaniu mechanizmów mózgowych ich dezintegracji (patrz Herzyk 2009).

Można zatem w neuropsychologii klinicznej wyodrębnić cztery następujące wspólne cechy ujęć zjawisk świadomości i nieświadomości:

1. Przyjęcie słownikowej (operacyjnej, ogólnej i właściwie kolokwialnej) definicji św i nś na etapie rozpoczynania rozważań, gdyż tak przyjęte założenie: odpowiada skomplikowanej naturze badanych zjawisk, stwarza większe możliwości „luźnej federacji różnych naukowych podejść” (Damasio 2000, s. 22; patrz też Block 2007; także krytyczne spojrzenie Daniela Dennetta 2005) jako pomocy w pełniejszym poznaniu i zrozumieniu istoty świadomości i nieświadomości, pozwala na odnoszenie faktów neurologicznych i lokalizowanie ich w modelach filozoficznych lub/i psychologicznych oraz ukazuje rolę prekursorskich historycznych założeń o św i nś w kształtowaniu współczesnych myśli neurobiologicznych ze wskazaniem na ograniczenia porównań dawnych i współczesnych koncepcji z jednej strony oraz podkreślaniem możliwości i perspektyw badań interdyscyplinarnych łączących myślicieli z różnych lat i dziedzin naukowych z drugiej strony. Przykładem takiego ujęcia jest powoływanie się na poglądy Williama Jamesa i Sigmunda Freuda, stanowiące kanon w większości późniejszych, aż do aktualnych, doniesień (Crick 1997; Damasio 2000; Edelman 1998; Freud 1920/2000; James 1892/2002; Kaplan-Solms, Solms 2002; Kästner, Schröder 1997; Koch 2008; Murawiec, Żechowski 2009; Obuchowski 1987; Pöppel 1989; Pribram 1969; Solms 2004; Solms, Turnbull 2002; także odwoływanie się do myśli Johna H. Jacksona – patrz reprint podstawowych dzieł Jacksona: Taylor, Holmes, Walsche 1958).

2. W kontynuacji badań neuropsychologicznych nad św i nś przyjmuje się założenie, że odgrywają one fundamentalną rolę w regulacji procesów fizjologicznych, określających zdolności organizmu do przetrwania, oraz stanowią podłoże kształtowania się złożonych czynności psychicznych (uwagi, pamięci, myślenia). Ich dezintegracja w przypadkach dysfunkcji ośrodkowego układu nerwowego (OUN) zagraża bezpośrednio życiu pacjenta (szczególnie w sytuacji głębokiego stopnia zaburzeń) oraz zakłóca globalnie jego funkcjonowanie, co potwierdzają losy pacjentów w stanie śpiączki, wegetatywnym i minimalnej świadomości. Dlatego wynikom tych badań przypisuje się duże znaczenie w ich zastosowaniu klinicznym, co znalazło odzwierciedlenie w następujących publikacjach:

– Neuropsychological Rehabilitation, 2005, nr 3–4 – poświęcony w całości ocenie i rehabilitacji pacjentów z rozpoznaniem stanu wegetatywnego i stanu minimalnej świadomości;

– dyskusje nad organizacją, konstrukcją i trafnością procedur neurologicznych i neuropsychologicznych diagnozujących globalne zaburzenia świadomości oraz nad wartością wskaźników behawioralnych i niebehawioralnych w ocenie poziomu i rodzaju deficytów świadomości: Blumenfeld 2009; Coleman i in. 2007, 2009; Członkowscy 2005; Książkiewicz 1999; Laureys, Tononi 2009; Mazur, Nyka 1997; Medical aspects of the persistent vegetative state 1994; Monti i in. 2010; Schnackers i in. 2009; Seth i in. 2008; Stanczak 1998; Talar 2002; Wilson, Coleman, Pickard 2008;

– zagadnienia opieki pielęgnacyjnej i oddziaływań terapeutycznych z ich aktualną modyfikacją technologiczną: Coyle, Ward, Markham 2003; Giacino, Kalmar, Whyte 2004; Gill-Thwaites 2008; Iversen i in. 2008; Kalmar, Giacino 2005.

3. W kolejnym etapie realizacji celów klinicznych zaburzenia świadomości można traktować jako kryterium taksonomii oraz charakterystyki wszystkich rejestrowanych objawów neuropsychologicznych. Takie ujęcie wiąże się z przyjęciem hipotezy, że zakłócenia procesów św i nś są pośrednim lub bezpośrednim globalnym następstwem różnego rodzaju schorzeń mózgu, szczególnie w fazie ostrej lub podostrej (jako objawy ogólnomózgowe i neurodynamiczne), lub należą do centralnych cech zespołu deficytów behawioralnych, kształtując obraz kliniczny objawów (patrz Herzyk 2009). Uwzględnienie tego kryterium może rozszerzyć i uporządkować dotychczasową klasyfikację różnych zespołów neuropsychologicznych, a takie próby były już czynione w przeszłości, czego przykładem jest wyodrębnienie przez Kurta Goldsteina (Goldstein, Scheerer 1941) postawy abstrakcyjnej i konkretnej jako głównego kryterium taksonomii objawów zespołów neuropsychologicznych. Z kolei John H. Jackson w opracowaniu z roku 1887 rozważa subiektywny i obiektywny wymiar świadomości w języku medycznym, nawiązując do jego substratów anatomicznych (za Taylor, Holmes, Walsche 1958, s. 92–96).

4. Sedno rozważań badawczych w neuropsychologii klinicznej tworzy warunki do prób formułowania modeli teoretycznych wyjaśniających strukturę i funkcje stanów świadomości i nieświadomości w relacji mózg–umysł. Gromadzone, analizowane, porządkowane i uogólniane fakty kliniczne służą temu zamiarowi, w którym obecnie opracowano dwie podstawowe przesłanki: (1) ujęcie procesualne, dynamiczne zjawisk św i nś, z podkreśleniem ogromnej złożoności samych procesów i zachodzących między nimi relacji; jak konkluduje Damasio (2000, s. 25): „[…] świadomość to nie monolit […]”, a wzajemne skomplikowane powiązania między stanami świadomymi i nieświadomymi obecnie stanowią centrum dyskusji wielu badaczy i klinicystów; (2) poszukiwanie i ustalanie zasad (reguł) funkcjonowania systemów mózgowych zaangażowanych w regulację św i nś ze zwróceniem uwagi na integracje i uwarunkowania normalnej aktywności tych układów na podstawie danych klinicznych (Bassin 1972; Block 2007; Brown 2002; Crick 1997; Damasio 2000; Dehaene i in. 2006; Edelman 2005; Herzyk 2009; Koch 2008; Laureys 2005; Łuria 1976a,b; Pachalska/Pąchalska, MacQueen, Brown – w druku; Pankseep 2005a,b; Pöppel, Edingshaus 1998; Searle 1995a,b, 1999; Zeman 2001, 2005).