Читать книгу Neuropsychologia kliniczna wobec zjawisk świadomości i nieświadomości - Anna Herzyk - Страница 7

W naszym mózgu odbywają się wysoce złożone procesy przetwarzania informacji. Przebiegają one bez udziału naszej świadomości. Uświadamiamy sobie jedynie wyniki owego przetwarzania.

Ernst Poppel, Ann Edingshaus (1998)

Etymologia pojęć świadomość (św) i nieświadomość (nś) ma wielowymiarowy charakter i stanowi nieodłączny element odwiecznego, ciągle aktualnego problemu w refleksjach nad relacjami: duch–materia, umysł–ciało, mózg–umysł. Od wielu wieków aż do współczesności podejmowane są one w różnorodnych dziedzinach wiedzy o istocie psychiki. Przebogatym materiałem na ten temat dysponuje filozofia, a odwoływanie się do poglądów jej przedstawicieli zwykle staje się zaczątkiem rozważań w innych dyscyplinach, w tym psychologii, neurobiologii – szerzej w neuronaukach, naukach medycznych, w badaniach i konstruowaniu modeli sztucznej inteligencji, koncepcji kwantowej, modelu chaosu, w ujęciach socjologicznych, ewolucyjnych i jeszcze w wielu zróżnicowanych podejściach, prezentujących odmienne stanowiska. Dlatego, mimo coraz głębszego i szerszego pojmowania istoty analizowanych zjawisk, w obecnym statusie przemyśleń dominują ciągłe polemiki, niekończące się jednoznacznymi rozstrzygnięciami. Można to skomentować parafrazą sentencji św. Augustyna o czasie: „Czymże więc jest czas? [tu: świadomość – nieświadomość] Jeśli nikt mnie o to nie pyta, wiem. Jeśli pytającemu usiłuję wytłumaczyć, nie wiem” (Św. Augustyn, Wyznania, 2008, księga XI, s. 349; patrz też Edelman 1998; Pöppel 1989; Pöppel, Edingshaus 1998).

Wątpliwości i niepowodzenia w rozwiązywaniu sporów dotyczących węzłowych kwestii nie oznaczają rezygnacji z dążenia do interdyscyplinarnych wyjaśnień i zaprzestania dysput oraz podejmowania nowych wyzwań, stawianych przez rozwój współczesnych nauk. Spektakularnym przykładem tych tendencji jest rozkwit badań nad zjawiskami świadomości i nieświadomości w neuronaukach wraz z wyłanianiem się nowych subdyscyplin, do których, ze względu na ich zawartość treściową, można dodać przedrostek neuro (np. neurofilozofia, patrz Bremer 2005, oraz neurokognitywistyka, patrz Dziarnowska, Klawiter 2006).

Kierunek realizacji wspomnianych zainteresowań w dziedzinach neurobiologii, w tym klinicznej i poznawczej neuropsychologii świadomości, oddają zacytowane jako motta sentencje znanych badaczy, którzy zasadnicze i aktualne kwestie ze swojej dziedziny odnoszą do szerszego przedmiotowo tła historycznego, uznając prekursorstwo wcześniejszych myślicieli w określaniu obecnych tendencji badawczych (patrz Asratian, Simonow 1965; Bassin 1972; Crick 1997; Crick, Koch 2003; Damasio 2000; Edelman 1998, 2005; Pöppel 1989; Pöppel, Edingshaus 1998; także rozdz. 1 niniejszej pracy).

W neuropsychologii klinicznej zainteresowanie problemami świadomości i nieświadomości przybiera dwa wymiary: kliniczny i teoretyczny. Pierwszy wiąże się z rodzajem gromadzonego materiału, dotyczącego dezintegracji procesów psychicznych, w tym zaburzeń świadomości, wywołanych zakłóceniami funkcjonowania mózgu człowieka. Drugi format natomiast wynika z założeń przedmiotu tejże dziedziny i polega na wnioskowaniu o zasadach/regułach mózgowej regulacji świadomości na podłożu poznanej uprzednio dysregulacji. Z perspektywy teoretycznego celu poszukuje się w neuropsychologii klinicznej odpowiedzi na pytanie o psychologiczną i neuronalną/mózgową organizację procesów świadomych i nieuświadamianych. Istotną rolę odgrywa też cel pragmatyczno-kliniczny polegający na uwzględnieniu zaburzeń świadomości w opisie kształtowania się obrazu objawów neuropsychologicznych, co może zmodyfikować taksonomię i klasyfikację symptomatologii klasycznych zespołów neuropsychologicznych. O tym, jak włączanie refleksji o naturze procesów świadomych/nieświadomych wprowadza nowe spojrzenie do opisu dezorganizacji zachowania człowieka ze schorzeniami neurologicznymi i psychicznymi, świadczą podejmowane przez polskich badaczy neuropsychologów prace w zakresie neuropsychologii tożsamości (Pąchalska 2007b) i neuropsychologii intencjonalnego działania (Jodzio 2008).

Mimo ogromnej akceleracji wiedzy, technologii badawczej, odkrywania i wyjaśniania istoty procesów świadomości i nieświadomości ciągle wyrażamy sporą dawkę niepewności co do poznania tych zjawisk, chociaż badania nad świadomością mają długą tradycję kliniczną, związaną z opisem stanu pacjentów z zaburzeniami psychiki. W neuropsychologii klinicznej poszukiwano i nadal się poszukuje mózgowych uwarunkowań dezintegracji procesów świadomych i nieświadomych jako fundamentu powstawania i kształtowania się wielu zespołów neuropsychologicznych. Podłoże kliniczne staje się punktem wyjścia do konstruowania modeli teoretyczno-badawczych o neuronalnej regulacji procesów świadomości i nieświadomości. Okazuje się, że analiza dezintegracji procesów św i nś oraz ustalenie patomechanizmów neuronalnych odkrywa nieznane właściwości obu procesów oraz ich organizacji mózgowej i pozwala na formułowanie nowych założeń o relacjach między mózgiem a umysłem.

W moim opracowaniu zamierzam się skoncentrować na opisie istoty zaburzeń świadomości występujących w różnego rodzaju dysfunkcjach mózgu. Będzie to opis kliniczny z próbą modyfikacji taksonomii zespołów neuropsychologicznych przez zastosowanie kryterium dezintegracji we współdziałaniu procesów świadomych i nieuświadamianych. Podejmuję również rozważania nad mózgowymi patomechanizmami bardzo rozległego spektrum zaburzeń procesów świadomości w świetle ustalania ich neuronalnych korelatów. W pierwszych rozdziałach sygnalizuję ogólne spojrzenie neurobiologii na omawiany problem, zarysowując tylko tło tej kwestii. Eksplozja aktualnej wiedzy i stałe pojawianie się nowych danych, których nie można wyjaśnić za pomocą istniejących założeń, czyni dotychczasowe hipotezy i interpretacje nietrwałymi, ulotnymi, a z pewnością dyskusyjnymi (por. jak odkrycie ciemnej, kosmicznej energii mózgu przez

Raichlego [2006, 2010a,b; Raichle, Snyder 2009] i jego propozycje interpretacji mogą modyfikować analizy wyników neuroobrazowania stanu mózgu w spoczynku – rozdz. 5). Neurobiologia wciąż jest dopiero na tropie świadomości, jak sugeruje tytuł pracy Christofa Kocha (2008). Dlatego nie podejmuję w mojej pracy systemowego i szerokiego podsumowania obecnego stanu wiedzy o mózgowym podłożu św i nś, ale zwracam uwagę na kierunek kliniczny. Chcę bowiem zaznaczyć rolę neuropsychologii w pełniejszym, bardziej wnikliwym poznaniu i zrozumieniu stanu pacjentów, z którymi trudno nawiązać kontakt i którzy są w literaturze określani jako niekomunikatywni.

Przyjmuję ogólne (i podstawowe) założenie – obecnie szeroko akceptowane w tym nurcie badawczym – że zakłócenia współdziałania między procesami świadomymi a nieuświadamianymi mogą stanowić podłoże bardzo zróżnicowanego obrazu klinicznego wielu objawów neuropsychologicznych. Zadawane są wtedy pytania: jaką funkcję pełni integracja (współdziałanie) procesów świadomych i nieświadomych w negocjacjach mózgu z rzeczywistością i czy ich dysocjacja wywołana schorzeniami mózgu prowadzi do występowania wielorakich zaburzeń w funkcjonowaniu człowieka? Czy taką dezintegrację można traktować jako kryterium w modyfikacji taksonomii zespołów i objawów neuropsychologicznych, a zatem jakich nowych i istotnych informacji o strukturze deficytów neuropsychologicznych dostarczy takie ujęcie? I ostatnie dwa zagadnienia, istotne od początku rozwoju neuropsychologii klinicznej: jak fakty kliniczne w ujęciu neuropsychologii klinicznej wzbogacają poznanie i zrozumienie istoty procesów świadomych i nieświadomych oraz jaką rolę odgrywa zdobyta nowa wiedza w procesie diagnozy i terapii osób cierpiących na zaburzenia świadomości z powodu dysfunkcji mózgowych. Istotę tych zagadnień oddaje pytanie zadane przez D. Bauby’ego, pacjenta z zespołem zamknięcia: „Czy znajdą się na tym świecie narzędzia, by rozpruć mój skafander?” (Bauby 2008, s. 125), które nabrało zgeneralizowanego znaczenia. Starają się na nie odpowiedzieć wszyscy zainteresowani tym problemem: pacjenci i ich bliscy, badacze, klinicyści, terapeuci.