Читать книгу Neuropsychologia kliniczna wobec zjawisk świadomości i nieświadomości - Anna Herzyk - Страница 11

W neurobiologii badań nad świadomością badacze akceptują wielotorową strukturę i dynamikę procesów świadomości w wyodrębnianiu wymiarów (gradientów, etapów, poziomów), wprowadzając różne, ale zazwyczaj niesprzeczne – raczej komplementarne – kryteria. Mogą one zawierać się w tezie o strategii tworzenia procesów św złożonych z dwóch kategorii wymiarów: obiektywnych, dotyczących przedmiotu (treści) doświadczeń, oraz subiektywnych, obejmujących wewnętrzne doznania. Mogą również bardziej szczegółowo analizować cechy obu procesów, jak też koncentrować się na poziomach (warstwach) organizacji wewnętrznej św. Na realność istnienia tych dwóch kategorii i ich znaczenie w badaniach neurobiologicznych zwraca uwagę Jackson (za Taylor, Holmes, Walsche 1958), opracowując teorię ewolucji i dysolucji. Zbliżone do jego przesłanek poglądy prezentowało i podziela aktualnie bardzo wielu badaczy. Zasygnalizuję tylko przykłady takich właśnie ujęć, odwołujących się do wyjaśnień klinicznych w ustalaniu modeli neuronalnej regulacji (i dysregulacji) świadomości i nieświadomości.

Modele wielopłaszczyznowej organizacji procesów świadomych

Wybrane do skrótowego omówienia (bardziej zasygnalizowania) poglądy odzwierciedlają najważniejsze założenia podejść neurobiologicznych w wyjaśnianiu istoty świadomości jako złożonych etapowych procesów w organizacji funkcjonalnej i należą do reprezentatywnych obecnie stanowisk. Są to:

A. Modele dwuwymiarowej organizacji świadomości Damasio i Edelmana. Autorzy (Damasio 2000; Damasio, Meyer 2009; Edelman 1987, 1998, 2005; Edelman, Tononi 2000; Parvizi, Damasio 2001) przyjmują za Jamesem opis świadomości, operacjonalizując wyodrębnione przez niego jej cechy. Są to: cecha osobista (subiektywna) świadomości, cecha zmienności, a jednocześnie ciągłości, cecha zewnętrzności obejmująca obiekty z otoczenia, cecha selektywności (z dodaniem przez Edelmana jeszcze jednej właściwości – intencjonalności). Obserwując i analizując zaburzenia świadomości u pacjentów z jej zaburzeniami, można wyodrębnić dwa poziomy świadomości ze względu na ich organizację i zawartość treściową.

Poziom I – świadomość rdzenna (core consciousness, CC) (wg Damasio) i świadomość pierwotna (primary consciousness, PC) (za Edelmanem) jako najprostszy rodzaj świadomych doświadczeń, że jestem/ czuję/żyję – ja/tu i teraz. Tego rodzaju świadomość występuje też u niższych gatunków, nie tylko u człowieka, i można uznać, że bezpośrednio wyłania się ze stanu przytomności, który charakteryzują wskaźniki psychofizjologiczne: czuwanie ze wzbudzeniem i reaktywnością. Poczucie ja w tej formie świadomości ma doznanie odrębności, różniące mnie od innych, co jest początkiem drogi do odkrywania istoty ja, czyli własnej tożsamości. CC/PC wyłania się z procesu ewolucji systemu nerwowego oraz stanowi niezbędny warunek ukształtowania świadomości wyższego rzędu i pełnego uformowania tożsamości przez czasowe rozszerzenie ja z tu i teraz do przeszłości i przyszłości, co określa bieg życia jednostki ludzkiej.

Poziom II – świadomość rozszerzona (exdented consciousness, EC) (Damasio) i świadomość wyższego rzędu (higher-order consciousness, H-OC) w terminologii Edelmana odpowiadają pojęciom: samoświadomość (metaświadomość) (także rozszerzony horyzont świadomości – za Mesulam 2009). Stanowią następny etap organizacji świadomości, charakteryzujący się doświadczaniem skomplikowanych odczuć i doznań, angażujących wiele innych procesów psychicznych na wysokim poziomie złożoności, a poczucie ja przybiera formę zdawania sobie sprawy z własnej tożsamości z przekroczeniem granicy tu/teraz w kierunku przyszłości i przeszłości (ryc. 1[1]).

Rycina 1. Relacje między stanem świadomości i nieświadomości

B. Model trójwymiarowej struktury świadomości Zemana. Zeman (2001, 2005) wyodrębnia trzy składowe (wymiary) świadomości według kryteriów fizjologicznych (I wymiar), doznaniowo-przeżyciowych (wewnętrznych – II wymiar) i behawioralnych (zewnętrznych – III wymiar).

Wymiar I – świadomość jako synonim terminu przytomność. W ujęciu fizjologicznym nadaje się określenia: czuwanie, wzbudzenie, pobudzenie, reaktywność. Być świadomym, to znaczy w tym wymiarze demonstrować fizjologiczno-behawioralne reakcje. W neurologii (w neuropsychologii klinicznej również) świadomość na tym poziomie jest oceniana jako stan czuwania z możliwością dowolnego porozumiewania się z otoczeniem, odbioru informacji i właściwych dla nich odpowiedzi behawioralnych. Natomiast stany zakłóceń świadomości tożsame z zaburzeniami przytomności przybierają postać braku świadomości (i przytomności), ich czasowych wyłączeń, ograniczeń, jak też powrotu. W tej sytuacji neurologiczny stan pacjenta ocenia się ilościowo według stopnia głębokości zaburzeń świadomości: od głębokiej śpiączki do normalnych przejawów stanu czuwania (patrz Członkowscy 2005; Herzyk 2008; Powiertowski 1976; Talar 2002).

Wymiar II – świadomość jako doświadczanie i przeżywanie ja w postaci: być świadomym siebie; zdawać sobie sprawę, wiedzieć, że ja to ja; subiektywnie doświadczać bycia świadomym i przeżywać doświadczane treści. W porównaniu z I wymiarem, opisywanym w kategoriach fizjologiczno-behawioralnych, wymiar II obejmuje przeżycia wewnętrzne (w refleksjach filozoficznych wprowadzono termin qualia oznaczający jakościowe elementy naszych przeżyć). Analizy treści przeżyć prowadzi się za pomocą introspekcji, a wśród istotnych cech świadomości wymienia się: ograniczenie zakresu treści świadomych; zindywidualizowany, jednostkowy charakter przeżyć świadomych; doświadczanie świadomości jako ciągle zmieniającego się w czasie strumienia treści przeżyć z zachowaniem głównego, dowolnego celu działania czy przeżywania wewnętrznego treści. Treści świadome są selektywne, ukierunkowane, z jednoczesną możliwością zmiany. Stanowią bazę uruchomienia i przebiegu wszystkich innych procesów psychicznych: myślenia, uwagi, pamięci proceduralnej, języka, wyobraźni, planowania etc. Świadomość nadaje procesom psychicznym (ich uruchamianiu, programowaniu i realizacji w zachowaniu) charakter intencjonalny. Poznanie istoty procesów świadomych, doznawanych indywidualnie przez każdego człowieka, zachodzi przez introspekcję, w sposób subiektywny uzewnętrzniającą, przekazującą informacje o wewnętrznych przeżyciach innym ludziom. Uświadamianie przez introspekcję, głównie za pomocą werbalizowania (chociaż istnieją środki niewerbalne komunikowania swojego stanu), sprawia trudności, gdyż sami nigdy do końca nie jesteśmy pewni i przekonani, czy przekaz introspekcyjny w pełni i prawidłowo wyraża nasze wewnętrzne stany, chociaż starania zmierzają właśnie w tym kierunku. Wyniki badań naukowych trafności i rzetelności przekazu introspekcyjnego wskazują, że wątpliwości o wartości przekazu są uzasadnione, ponieważ błędnie oceniamy zakres uwagi wzrokowej na zmiany w polu widzenia, stwierdzając, że ma ona szerszy zakres, niż wskazują otrzymane wyniki (patrz Koch 2008).

Wymiar III – świadomość jako stan umysłu własnego i innych ludzi, czyli samoświadomość. Według Zemana, samoświadomość człowieka tworzą następujące kategorie: samoodkrywanie (chodzi o odkrywanie stanu własnego organizmu), kontrola i regulacja swojego postępowania w teraźniejszości i z planami na przyszłość, samorozpoznanie (wgląd w siebie – ja to ja, a inni to inni), świadomość bycia świadomym, samowiedza sterująca życiem człowieka w otoczeniu społecznym i kulturowym – świadomość noetyczna.

C. Wymiary opisu świadomości według propozycji Wciórki (2002). Autor wyodrębnia (ibid.) trzy elementy opisu świadomości, stosując (jak w modelu A i B) kryteria fizjologiczne, psychiczne i społeczne, nawiązując do systemu funkcjonowania człowieka. Należą do nich:

Stan czuwania – to jest poczucie subiektywnej aktualności, teraźniejszości, współobecności z innymi w przeżywaniu sytuacji społecznej tu i teraz. Stan czuwania jest warunkiem koniecznym (ale niewystarczającym) bycia świadomym: czuwanie = przytomność = (?) świadomość. Można te terminy traktować jako synonimy, ale tylko w ograniczonym zakresie. Przytomność stanowi podstawę zdolności organizmu do świadomych doznań, a więc jasnego zdawania sobie sprawy z tego kim jestem, gdzie przebywam, co robię, co myślę, z kim rozmawiam, co się dzieje w otoczeniu, czyli co widzę, słyszę, czuję. Przytomność warunkuje zatem przeżycia świadome, dowolne, intencjonalne. Stan przytomności lokalizuje człowieka w przeżywaniu doświadczeń tu i teraz, czyli tworzy zręby świadomości rdzennej, wyodrębnionej przez Damasio. Przejście ze stanu czuwania i przytomności w stan nieprzytomności ma charakter naturalny w biologicznym cyklu życia – czuwanie–sen, „[…] jednak sen fizjologiczny nie jest stanem pełnej nieprzytomności, lecz stanem istotnie zmienionej przytomności (sen REM, sen non-REM), w którym czuwanie jest wyłączone, lecz różne układy regulacyjne są włączane i wyłączane w sposób planowy i harmonijny” (Wciórka 2002, s. 385).

Stan jasności (dokładności, wierności, klarowności, obszaru) – rozpoznawania i odczuwania, ze skupieniem uwagi na wybranych w sposób celowy i intencjonalny sytuacjach, czyli z zamierzoną selekcją ukierunkowującą plany zachowań w przyszłości.

Stan refleksji – to znaczy przekraczanie bariery tu i teraz; włączenie do doświadczeń teraźniejszości poczucia czasu przeszłego i przyszłego (kim byłem i kim chcę być, co przeżywałem i moje przewidywania, co się ze mną będzie działo, a co z innymi).

W omówionych modelach ustalone wymiary procesów świadomych sugerują, że można mówić o etapach ich kształtowania ze względu na jego złożoność lub czas. Na wstępnym etapie podkreśla się rolę czynników fizjologicznych, stanowiących warunek konieczny (ale jak się okaże niewystarczający) dowolnego/intencjonalnego działania. Kolejne etapy o dynamicznej, złożonej strukturze stanowią kontynuację aktywności świadomej, która ze względów fizjologicznych organizmu (sen) jest cyklicznie przerywana, ale znowu podejmowana. Z wyodrębnienia różnych poziomów (etapów) świadomości powstają następne dwa pytania: jaka jest organizacja procesów nieświadomych? i jakie związki zachodzą między procesami świadomymi i nieświadomymi w regulacji wszystkich funkcji życiowych człowieka i psychobiologicznych, i psychospołecznych?

Interpretacje organizacji procesów nieświadomych

Mimo że zautomatyzowane, nawykowe, nieuświadamiane czynności tworzą integralną część psychiki ludzkiej, to przez długi okres stanowiły główny problem fizjologii i neurofizjologii. Do rozwoju biologii wrodzonych popędów i instynktów w regulacji procesów życiowych różnych gatunków, w tym Homo sapiens, przyczyniła się w znacznym stopniu teoria ewolucyjna (patrz Darwin 1872/1988). W biologicznym ujęciu powstały i rozwijały się badania, a także formułowanie teorii wyjaśniających, stanowiących i obecnie ważne źródło dociekań. Rozwój koncepcji „odruchowych” (o odruchach bezwarunkowych, warunkowych, wegetatywnych, instrumentalnych etc.), poczynając od Pawłowa, Sherringtona, Thorndike’a, potem kontynuowanych przez cały XX wiek, trwa aż do dziś i zajmuje wysoką pozycję w kształtowaniu współczesnych kierunków badań nad adaptacyjnymi reakcjami na bodźce apetytywne i zagrażające (patrz Domjan, Cusato, Villarreal 2000; Konorski 1969; Rolls 2000; Zieliński, Werka 2005).

Rozwinięte badania fizjologiczne wykraczają daleko poza opis wrodzonych odruchów wegetatywnych, łącząc odruchowe reakcje nie tylko z biologiczną regulacją przeżycia organizmu, ale z bardziej skomplikowanymi funkcjami, towarzyszącymi aktywności dowolnej i kształtujące przebieg procesów psychicznych, takich jak: uczenie się, pamięć, motywacje, postawy, emocje, podejmowanie decyzji. W ten sposób wyniki intensywnych eksperymentalnych badań z neurofizjologii przeniknęły do psychologii i stały się początkiem psychologicznych ujęć procesów nieuświadamianych w tworzących się subdziedzinach. Są to na przykład psychologia ewolucyjna, eksperymentalna, behawioralna, poznawcza, społeczna oraz neuropsychologia, jak też względnie niedawno wyodrębniona neuropsychoanaliza (patrz Kaplan-Solms, Solms 2002; Solms 2004; Solms, Turnbull 2002). Nawiązanie do psychoanalizy przez współczesnych neurobiologów – jak również ciągle trwająca dyskusja nad wartością naukową założeń i ich weryfikacji – sugeruje ponadczasowość jej dociekań o naturze człowieka oraz potwierdza istotną rolę w genezie psychologii nieświadomości. Freud również sięgnął do źródeł fizjologicznych, nadając znaczenie psychologiczne popędom i instynktom.

Analogicznie do poziomów świadomości we współczesnych modelach nieświadomości nadaje się jej złożoną, wielopoziomową organizację. Wymiary nś można wyodrębnić według fizjologicznego kryterium czynności odruchowych stanowiących sedno mechanizmów adaptacyjnych organizmu, nie tylko biologicznego przeżycia, ale w kolejnych stadiach złożonego i dynamicznego funkcjonowania psychicznego i społecznego. Należą do nich następujące trzy fazy:

1. Faza wstępna, którą tworzą zachowania pierwotne, popędowe i instynktowne, regulowane za pomocą aktywności odruchowej na różnych etapach. Odruchy bezwarunkowe (wegetatywne) stanowią mechanizmy przetrwania biologicznego organizmu ewolucyjnie najwcześniej ukształtowane w rozwoju gatunków. Ale aktywność odruchowa przybiera bardziej złożony charakter w rozwoju ontoi filogenetycznym po pojawieniu się odruchów warunkowych: klasycznych, instrumentalnych, naturalnych, sztucznych, odkrytych i analizowanych w eksperymentach fizjologicznych (patrz Domjan, Cusato, Villarreal 2000; Konorski 1969; Konturek 1998; Rolls 2000; Zieliński, Werka 2005).

2. Na następnym etapie zachodzi proces nabywania nawyków (automatyzmów) w ciągu życia, oparty na działaniu zintegrowanych mechanizmów biologicznych, psychicznych i społecznych (patrz ibid.). W nawykach przejawiają się niekontrolowane dowolnie emocje, nastawienia, postawy, motywy. Ponieważ zachodzi jednak mimowolna selekcja i regulacja zachowań (związana z nabytym doświadczeniem), zautomatyzowane reakcje behawioralne, jakie towarzyszą dowolnej aktywności, mają zmienny, dynamiczny charakter z adaptacją do mobilnych warunków zewnętrznych (Bassin 1972; Damasio 2000; Edelman 1998; Gray 1995; Koch 2008; Pankseep 2005b; Rolls 2000).

3. Kolejna faza to kształtowanie się systemu wiedzy nieuświadamianej (ukrytej, proceduralnej, z pierwotnym etapem wiedzy ewolucyjnej – patrz Panksepp 2005a,b), która monitoruje, kontroluje i organizuje strategie mimowolne, w znacznym stopniu wpływające na dowolne zachowania, co wykazały badania z zakresu psychologii poznawczej nad percepcją podprogową i efektem poprzedzania (torowania, prymowania) bodźca celowego (patrz Hassin, Uleman, Bargh 2005; Jarymowicz, Ohme 2002; Ohme, Jarymowicz 2003; Ohme, Jarymowicz, Reykowski 2001; Underwood 2004). Wiedza proceduralna obejmuje właściwie wszystkie procesy mentalne (poznawcze) – pamięć, myślenie, język, rozumowanie, wnioskowanie, a aktualnie badacze problemu akceptują pogląd Bassina (1972), że gdyby procesy nieświadome nie uruchamiały aktywności świadomości, to byłaby ona wręcz niemożliwa. Okazuje się też, że nie należy już procesów nieświadomych rozumieć jako bardziej prymitywne i prostsze w porównaniu ze świadomą aktywnością, ale jako mające swoistą organizację, podobnie skomplikowaną jak dowolnie kontrolowane czynności umysłowe (ibid.). I tak Greenwald (1992) operuje terminem nieświadome poznanie (w odniesieniu do terminu świadome poznanie), pytając, czy ten rodzaj poznania jest mądry (smart); takie samo pytanie zadają Loftus i Klinger (1992). Z kolei Glaser i Kihlstrom (2005, s. 182), analizując stan badań nad procesami nieświadomymi, wyrażają pogląd, że wprowadzenie terminu nieuświadomiona dowolność (unconscious volition) nie jest oksymoronem, ale oddaje wielowymiarowość i analogie formalne oraz treściowe między nś i św, jak również odpowiada pojęciu wolna wola jako istocie działania świadomego (patrz też Wegner 2002). Neurobiolodzy posługują się jeszcze pojęciem nieuświadamianej oceny, kontrolowanej instynktowo (np. w sytuacji zagrożenia), która pełni analogiczną funkcję jak uwaga dowolna, tylko na poziomie biologicznego przetrwania organizmu (patrz Bassin 1972; Konorski 1969; LeDoux 2000; Panksepp 2005a,b; Rolls 2000).