Читать книгу Идегәй. Татар халык дастаны - Эпосы легенды и сказания - Страница 6

Тубра моны әйткәндә,

Хан җыены зур табын

Бер утырды, бер торды.

Туктамыштай олы хан

Бер утырды, бер торды.

Күңеленә төшкән яхшылар,

Бу ни укыясы булды дип,

Чыдый алмый җылыйдыр,

Күңленә төшмәс яманнар,

Картайганда бер алҗыган картыбыз

Мине әйтеп былчылдый дип,

Көлә биреп тыңлыйдыр.

Җантая биреп утырган

Җанбай анда моны әйтте:

– Идегәй андый ир икән,

Идел-йортта бер икән,

Башыннан башы сау булсын!

Хан сынавын иткәндә,

Дәрәҗәгә чиккәндә,

Би түрәләр, агалар,

Башыннан балны кояек,

Идегәй андый ир икән,

Берәр аяк куяек!

Анда табын шау килде.

Хан уңыннан утырып,

Хан ханәше Йәникә

Туктамышка аны әйтте:

– Идегәй Котлыкыя углы

                    булганда,

Эчеп эче биртелсен,

Башы моннан чыкмасын,

Биләр тоткан ак пычак

Би кулыннан төшмәсен!

Ирене юка сараяк,

Бер аякны баллап бир,

Бер аякны агулап бир!

Ханәш аны әйткәндә,

Хан хәйләсен иткәндә,

Тыңлап торган Тыңгысын

Аңгысынга аңдырды,

Аңдып торган Аңгысын

Ак утауны калдырды.

Бәйдә торган атларның

Өзәңге бавын кискәләп,

Идегәйнең чуар ат —

Аны юлга калдырды.

Тыштан килеп ишеккә,

Идегәйгә аны аңдырды:

– Туйга барсаң, борын бар,

Борын барсаң, урын бар,

Борын бар да борын кайт,

Атаң белер мәгънәсен!

Тимгел Чуар, Тим Чуар,

Төн катуга көн сиңа,

Кара лачын канатыннан

Әзерләргә йон сиңа;

Миңа вакыт көйләргә,

Сиңа вакыт сөйләргә,

Өстеңдәге камка тун —

Түрдә утырган биләргә.

Минем атым Аңгысын,

Барлагансың соңгысын.

Аңгысын аңдып ни әйтсә,

Аны белде Идегәй.

Елкылдаган ак пычак

Биләрнең җиң очында

Чыгып кайтып тора икән,

Аны күрде Идегәй.

Агулап салган сары бал

Җанбай тотып килгәндә,

– Хан саркытын[194] эч! – диеп,

Идегәйгә биргәндә,

Агу салган сараяк

Борынына килеп тигәндә,

– Ай, борнымны кан кылдың! – дип,

Борынын басып Идегәй,

Бусагадан атлады.

Токымы толпар яралган

Тимгел Чуар ат икән:

Өзәңгегә бер тиде,

Җирдә яткан садагын

Иелеп алып бер киде.

Тим Чуарның янбашы

Җиргә ятып бер тиде.

Әйләнеп карап күргәндә,

Идегәй инде юк иде.

Сыпра сынлы суп ерау

Ни булганын аңлады.

Тулгай биреп сарнады:

– Ай бусага, бусага,

Бусаганы бер атлап,

Басар бугай шул угыл:

Тим Чуарын атланып

Качар бугай шул угыл!

Исән-аман китсә ул,

Иделдән ары үтсә ул,

Шаһ Тимергә җитсә ул,

Шаһ Тимерне алып килеп,

Сарайны харап итәр ул!

Азамат ир Туктамыш:

– Бу ни укыясы булды? – дип,

Тугыз ирен торгызып,

Өйалдына чыкканда,

Ни булганын аңлайдыр…

– Кугын менеп атлан! – дип,

Хан боерыгын биргәндә,

Тузгып йөргән тугыз би

Тугыз атка килгәндә,

Атланыр ягын тапмады,

Баусыз ияр, бапсыз[195] ат,

Көбәсен киеп менгәндә,

Ияреннән ауган батырлар

Җир басар җир тапмады,

Әйләнеп кире атлады.

Азамат ир Туктамыш

Суп ерауга анда әйтте:

– Әле минем акбүз атым,

Акбүз, акбүз дигәнем,

Йөгәнен учлап кем барса,

Аның булыр икән лә!

Әле минем өем-сарай

Асылташтан салынган.

Киләчәк өем нигезе

Талдан булыр икән лә!

Әле минем Ханәкәдәй аруым,

Көнәкәдәй сылуым,

Йәникәдәй бикәчем

Көнендә кем көлә бакса,

Аның булыр икән лә!

Субра ерау аны әйтте:

– Ялгызы ерак китмәстер,

Иделдән ары үтмәстер,

Тугыз ирне җибәр дә,

Алдап-йолдап кашыңа ал,

Кашыңа ал да башын ал!

Исән-аман китсә ул,

Иделдән ары үтсә ул,

Шаһ Тимергә китәчәк,

Шаһ Тимерне алып килеп,

Сарайны харап итәчәк.

…Килмәс булгай микән, әй,

Килмәс бугай микән, әй!

Азамат ир Туктамыш

Гайрәтенән бузарып,

Киң Җанбайга аны әйтте:

– Кәмалның углы Киң Җанбай,

Киңәшең өлкән ир Җанбай!

Котлыкыя би улы

Идегәйне белгәндә,

Серен миннән яшердең,

Кулымнан агу биргәндә,

Борынын сугып качырдың!

Атланып җиткел артына,

Алып килгел каршыма!

Тугыз иргә аны әйтте:

– Әй тугыз ир, тугыз ир!

Җанбай белән бара күр!

Алдап-йолдап Идегәйне

Үз кашыңа ала күр!

Алдап-йолдап кашыңа ал!

Кашыңа ал да башын ал!

Тугыз ир китте зарланып,

Бер Алла дип алданып.

Алар куа килгәндә,

Идел кичеп Идегәй,

Бер тел алып китим[196] дип,

Бер байтирәк төбенә

Иярен салып түшәнде.

Идегәй анда ятканда,

Җантимернең биш улы

Аңа килеп кушылды.

Алар анда яттылар,

Ятып казан астылар,

Асып ашап яттылар.

Ул төтенне күргәндә,

Тугыз ир җитеп килгәндә,

Тугызы да туктады,

Кашына барып җитмәде,

Сөйләшергә базмады.

Идегәй анда утырып какшаеп[197],

Тугызыннан курыкмады.

Анда килеп Киң Җанбай,

Идел аша һайкарып,

Идегәйне чакырып,

Тулгай биреп аны әйтте:

– Кайт, Идегәй, кайтсана!

Ханың-ияң чакырадыр,

Борылып Идел чыксана.

Бездән борын заманда

Тунику атлы хан үтте.

Югалчыдан үстергән

Таубатыр аны куганда,

Тат торуның Колатай

Яман юлга басмады —

Тунику данын саклады,

Кайт, Идегәй, кайтсана!

Идегәй аваз кайтарды:

– Кара елан Киң Җанбай,

Акылың чонтык, тинтәк би,

Тунику олы хан иде,

Утыз йортка дан иде.

Далада үскән Тимертау

Тат торуным кузгатып,

Тунику данын юк итте.

Җитез килеп Ир Каплан

Җиз якасын бер тотты,

Җиз элмәген бер тарты…

Аваз бирде Киң Җанбай:

– Әй Идегәй, Идегәй,

Юк гөманга син чумган,

Туктамыштай олы хан —

Аңа каршы кем торган?

Яуларың аз, тотылырсың,

Чебен җанлы атаңдай

Канлы күз яшь коярсың!

Кайт, Идегәй, кайтсана!

Тат торуның Яу түбә,

Яу түбәгә баш итеп,

Туктамыштай олы хан,

Идегәй, сине куядыр,

Кайтып башчы булсана!

Олы кызы Ханәкә,

Кече кызы Көнәкә,

Икәвен бердәй бирә лә,

Кайтып кияү булсана!

Аваз бирде Идегәй:

– Акылың чонтык Киң Җанбай,

Йорт белмәгән тинтәк би,

Кыбырсынмый ары кит,

Син – битләгән соран ат!

Тат торуным Яу түбә

Миңа тиңдәш кыз табар,

Тат торуным Яу түбә

Миңа данлы йорт булыр.

Аваз бирде Киң Җанбай:

– Ай калкып акрын туадыр,

Ир егет яуда үләдер,

Яудан качкан – ир булмыйдыр,

Ил алдында көн күрмидер.

Егет булып яу башладың,

Башладың да ник ташладың?

Бөркет куган куяндаен

Идел суын кичеп качтың?

Аваз бирде Идегәй:

– Ай калкып акрын туадыр,

Ир егет яуны куадыр,

Ир булсаң, суны үткел —

Суны үтеп мине тоткыл!

Аваз бирде Киң Җанбай:

– Көчле илгә син яу ачтың,

Батыр булып алга бастың,

Батырлыгың күрсәт, мордар,

Суны үтеп нигә качтың?

Аваз бирде Идегәй:

– Таймам баскан юлымнан,

Салмам сөңге кулымнан,

Салмам калкан иңемнән,

Яу җыярмын илемнән.

Яуга тиңдәш яу җыйсам,

Идел суын кичәрмен,

Кем батыр да кем куян —

Шул чагында ил күрер.

Җакталы тунның эчендә

Җак җоннары чәчелеп,

Идел аша чакырып,

Җанбай анда тулгайдыр:

– Идегәй би, дусым, ай!

Идегәй би, дусым, ай!

Ханың-ияң чакырадыр,

Борылып Идел кичсәнә!

Кайтсана, Идегәй, кайтсана!

Каерылып атың башын тартсана!

Кайтып өең тапсана!

Иңсәсе биек Бүз Урдага[198]

Иңкәеп сәлам бирсәнә!

Ирене юка чынаяк,

Хан-ияң бал бирәдер,

Ханәшләр тоткан сараяк,

Сүрәтмәле сөт кымыз

Кулыннан коеп бирәдер,

Эчсәнә, Идегәй, эчсәнә!

Ияренең кашы алтын,

Йөгәненең башы алтын,

Колагын бездәй кадаган,

Кәгелен[199] кыздай тараган,

«Чу!» дигәндә, очкан кошны

Узып китмәгә яраган,

Йөргәндә эзен санаган,