Читать книгу Zaszumi las - Gabriela Zapolska - Страница 7

Na ulicach było zupełnie ciemno i blado żółte punkta świateł latarnianych zaledwie przebijały mgłę ciężką i cuchnącą, smutną, która wśród domów się snuła. Leon wyszedł na ulicę, starając się zamykać cicho drzwi, prowadzące ze sceny.

Stróż gasił właśnie latarnię, zawieszoną u wejścia.

W oddali dzwoniły gdzieś sanki, mknące po grudach śnieżnych.

Naprzeciwko teatru, w mieszkaniu mirowego sędziego świeciło się jeszcze w jednem z okien.

Bardzo daleko czerniał jakiś cień.

Był to stójkowy, ziębnący w śniegu, jak słup cmentarny, nieruchomy i milczący.

Leon postąpił kilka kroków, otulając się w swe podniszczone palto i kryjąc twarz w kołnierz barankowy.

Nisko na czoło nasunął czapkę z fałszywych karakułów i ręce schował w rękawy palta.

Ze drzwi, prowadzących za kulisy, wyszło kilku maszynistów, odzianych w palta i kurtki podszyte wiatrem.

Milcząc, gęsiego skierowali się w stronę rynku.

Na ostatku szedł ów maszynista, poznaczony bliznami na twarzy.

— Pan na kolacyę? — zapytał Leona ochrypłym głosem.

Leon drgnął nerwowo, tak niespodzianie głos ten odezwał się tuż koło niego.

— Tak... — odparł — pójdę... może...

Maszynista zatrzymał się i kołysząc się na szeroko rozstawionych nogach, dodał.

— Bo... pan wie. Jeżeli my pierwsi wrócimy, to my panu otworzymy, a jeżeli pan, to... już pan nam otworzy!

I schyliwszy się pod rodzaj pomostu, który prowadził do głównego wejścia, wyrzekł tajemniczo.

— Klucz bandzie tu, pod mostkiem.

I oddalając się już, rzucił jeszcze więcej tajemniczo.

— To bez te psia krewskie złodzieje, co mogom rekwizyta, a bo co po nocy ściągnąć.

Leon długo wpatrywał się w szereg tych ciemnych postaci, niknących w cieniu.

Zapomniał o zimnie, o ciemnicy wilgotnej, o przepustce — o jutrze...

Widział tylko, jak szereg ludzi czarnych, milczączących, zgarbionych, zanurzał się w szarą, gęstą mgłę i nikł tajemniczo, jakby w otchłani.

Jeszcze chwila, jeszcze kilka plam i znikli, jak widzenie senne.

— Nie ma już ich! — wyrzekł półgłosem, jakby z żalem za tymi ludźmi, których nie znał i znać nie pragnął.

— Ich nie ma, ale ja jestem! — odezwał się głos stłumiony po za jego plecami.

Leon odwrócił się szybko.

— To ty!...

Pochwycił ramię wyciągnięte ku niemu s zczerym gorącym giestem.

— To ty!... — powtarzał w radosnem uniesieniu.

Lecz ten drugi wzruszył ramionami.

— Rozpłacz się teraz, jak baba z radości, że mnie widzisz... — wyrzekł ironicznie, lecz i jemu młody głos drżał od wzruszenia.

Leon tłumaczyć się zaczął.

— Co chcesz... te dwa dni były dla mnie bardzo ciężkie... Sam jeden, niepewny, co się ze mną stanie, chowam się po kątach, jak pies wściekły... Widzisz — mimo wszystko, jest się człowiekiem, więc gdy cię zobaczyłem, ucieszyłem się bardzo. Nie gniewaj się, Jasiu!

Jaś znów wzruszył ramionami.

— Cóż począć z tobą, mazgaju. Widzę, że trudno ci przyjdzie nabrać hartu, a jakoś zaczyna się tak twoje życie składać, że ci dużo hartu będzie potrzeba. Zresztą... to już twoja rzecz... A teraz... chodź trochę dalej — w cień. Idąc, bezpieczniej rozmawiać... chodź!

Poszli, snując się pod murami domów ostrożnie i rozmawiając prawie szeptem.

Widocznie było, iż mieli wprawę w takiem tajonem chodzeniu po ciemnych zaułkach, ścinając głos, gdy szli mimo nisko osadzonych parterowych okien lub bram.

Obaj mieli jednakowo wytarte ubrania, okrywające młode ciała, zgięte od długiego ślęczenia nad książką i tego jakiegoś, choć niewidzialnego ale moralnego ucisku, który kładzie swe niezatarte fizyczne piętno na wszystkiem, co pod swoją potęgę zagarnia. Coś — nie dozwalało tym młodym czołom wznieść się swobodnie w górę, aby myśl, którą kryły, czytać się mogła w kryształowej jasności wolnego światła. Plecy pochylone zdawały się dźwigać ciągłe jarzmo, pierś zapadła kryła serce ściśnięte goryczą i żalem.

Chód ich niepewny i wahający, to znów znużony, był wlekącym się chodem stworzenia, przywykłego iść po ciasnej desce despotyzmem narzuconego programu życiowego. Fizycznie odbijały się jak w zwierciedle stany ich dusz, pochylonych, jak ich plecy, ściśniętych, jak ich serca, gnanych wśród wytyczonych punktów, jak ich kroki.

Leon zdawał się cieniem Jasia, Jaś cieniem Leona.

I w tej głuchej ciemnicy nadgranicznego miasteczka, nie zdawali się być już ludźmi żyjącymi, lecz znękanymi, młodymi cieniami tych, którzy już także tylko cieniami dla kraju byli.

Lecz na pozór tak podobni, różnili się subtelnie nadzwyczaj delikatnymi rysami.

Leon zdawał się ciągle tonąć w rozmarzeniu, głos jego był miękki i tylko chwilami, pod wpływem słów przyjaciela, nabierał chętnych do czynu dźwięków.

Jana rozmarzenie zdawało się rwać ku górze, nie ciągnąć wśród tumanów mgły i ospałości. Mówił prędzej, gesta jego były nerwowe. Widać było, iż ten spodziewał się, walczył, pragnął...

Uradowany nadzieją dostania dla Leona przepustki, zaczął iść raźniej, śmielej.

— Dobra dziewczyna! — powtarzał o Jabłońskiej — dobra, ona dotrzyma słowa.Widzisz, jak dobze się stało, że się do niej skierowałem!

— Gdzie ty się z nią poznałeś — zapytał Leon.

— O! w Częstochowie. Przyjechała z trupą Żolokińskiego. Kochałem się w niej... Byłem wtenczas w czwartej klasie...

— Nic mi o tem nie mówiłeś.

— Mój drogi! to głupstwo, nad którem się nie warto zastanawiać... Zresztą ty zawsze zdawałeś się planować w przestrzeni. Potem, gdy ona była drugi raz w Częstochowie, właśnie wtedy nastąpiła... katastrofa.

Zamilkli obaj.

— Tak... katastrofa! — dorzucił wreszcie Leon.

I była to rzeczywiście katastrofa w ich życiu to »wypędzenie« z gimnazyum za utworzenie komitetu »oświaty ludowej«, który miał zająć się rozprzestrzenieniem książeczek, w gruncie rzeczy niezmiernie niewinnych, pomiędzy chłopami i robotnikami fabryk, osiadłych dokoła Częstochowy.

Komitet złożony z pięciu biednych chłopaków, których całym majątkiem były scyzoryki, piórniki, trochę książek i najpiękniejsze serca, jakie bić mogły pod obszarpanym i zniszczonym mundurem — nie był niebezpiecznym dla olbrzyma-Rosyi.

Chłopcy nie mieli funduszów na drukowanie owych książeczek — nie mieli nawet na tyle pieniędzy, aby kupić sobie hektograf — lecz tak gorące było ich pragnienie »działania«, że postanowili pisać sami »drukowanemi literami«. I zabrali się do dzieła z radością, z chęcią, z zapałem.

Pracowali wreszcie »dla kraju«, wprowadzali w czyn marzenia, które każdy dzieciak nosi u nas w swej biednej piersi. Pochyleni nad kartkami, starali się doprowadzić do doskonałości naśladowanie druku. Gdy pierwsza książeczka ukończoną została, uczuli wielką dumę. Tekst książeczki ułożył Leon z pomocą Jasia. Leon od dziecka zdradzał zdolności pisarskie. W klasach uchodził już za... literata. Traktowano go nawet jako romantyka. Profesorowie mówili o nim:

— Eto idealist...

On więc, nie kto inny, miał być autorem książki.

Lecz chłopcy czuli sami, iż należy nałożyć pęta niepoprawnej imaginacyi Leona. Jaś zawyrokował, że nadto sentymentalizmu zostanie niezrozumianem przez chłopów.

— Należy mówić trzeźwo i rozumnie — zawyrokował, występując w roli chłodnego rozsądku — niech Leon napisze, a ja poprawię.

Leon napisał — Jaś poprawił.

Lecz to, co oba uczniowskie mundurki wymyśliły, było tak naiwnie czyste, piękne, gorące, że chłodny rozsądek nie miał z tem nic wspólnego.

Mimowoli i Jasia uniosła, porwała gorączka uczucia i książeczka mówiła chłopom o Polsce, która była, jest i będzie. Kazała im kochać ziemię nie dlatego tylko, że daje ziarno na chleb, rodzi kartofle i rzepę, ale dlatego, że to jest nasza ziemia, biedna ziemia, niewolna ziemia...

W dwa miesiące później pięćdziesiąt egzemplarzy gotowych leżało w piwnicy domu, w którym mieszkał Jasio, leżało w starym szafliku, napełnionym ziemią i gałganami.

Komitet naradzał się obecnie nad sposobami propagandy. Najbardziej romantyczne projekta były podsuwane. Wreszcie postanowiono przypuścić do tajemnicy kobiety, to jest pensyonarki, siostry Jasia, ich przyjaciółkę pannę Kornblum, żydówkę, dziewczynę bardzo inteligentną, i za ich pomocą wejść w porozumienie z chłopami.

— Bez bab nie damy sobie rady — zakonkludował Jaś, stawiając swój wniosek.

Lecz nagle tejże nocy zadźwięczały dokoła domu Jasia ostrogi i rozległ się krzyk przestrachu matki i sióstr, gdy zabrano chłopaka i odstawiono do »Gubernii“.

Książeczki znaleziono łatwo, wspólników zaaresztowano tejże samej nocy.

I po kilkumiesięcznem więzieniu Jaś, Leon i cały komitet wypuszczeni na wolność, ujrzeli się »wyrzuceni« z gimnazyum z ostrym zakazem nieprzyjmowania ich więcej do żadnych naukowych zakładów w obrębie państwa rosyjskiego.

Bogatsi z członków komitetu wyjechali za granicę, biedniejsi jak Jaś i Leon pozostali w kraju, wykolejeni, bez przyszłości, starając się dopełniać swego wykształcenia, dopomagając sobie wzajemnie. Rodziny ich ofiar dla nich ponosić nie mogły. Walczono z niedostatkiem. Ojciec Jasia był urzędnikiem biednym i mało płatnym. Wobec żandarmów, biorących syna, drżał nietylko o Jasia lecz o przyszłość całej rodziny, groźba wypędzenia ze służby zawisła nad jego głową.

Protekcyą został się na miejscu.

W głębi duszy musiał zataić swe uczucie dziwnego rozrzewnienia, jakie go ogarnęło, dowiedziawszy się o winie syna. Pułkownik żandarmeryi z łaskawą dobrodusznością nakłaniał go do surowej nagany, skoro syn do domu powróci. Ojciec Jasia przyrzekł, znalazł nawet już w tej kancelaryi prowincyonalnego miasteczka słowa udanego oburzenia.

— Niech pan pułkownik będzie spokojny, ja mu natrę uszów... Odechce mu się zajmować czem innem, jak nauką.

Pułkownik ładnym, okrągłym gestem, starał się uspokoić tę porywczość zbyteczną.

— Tylko nie za wiele — mówił uprzejmie — my go tu trochę potrzymamy, to już dobrze na niego wpłynie. Ja mam więcej takich wychowańców i staram się wpłynąć na nich w odpowiedni sposób.

Słońce zimowe iskrzyło się na szybach okna setkami brylantów.

W oddali dzwoniły sanki i słychać było gwizd kolei. W kancelaryi było cicho, ciepło i elegancko. Krzywe podłogi założono dywanem, ciężkie firanki zakrywały małe i niezgrabne okna.

Pułkownik siedział w swym fotelu, zasunięty, jak kot.

Przed nim leżało dużo, bardzo dużo papierów, poprzyciskanych marmurowymi i szklanymi przyciskami. Ojciec Jasia wpatrzył się w te papiery, jakby magnetyczną ciągniony siłą.

Co w nich było? Ile tajemnic, ile rozkazów, ile dowodów...

Duży łachmaty pies leżał pod piecem, spokojny w tej atmosferze niepokoju i trwogi, która pozornie tak łatwą do zniesienia, a nawet przyjemną była.

Ojciec Jasia słuchał głosu pułkownika, miękkiego, grzecznego głosu dobrze wychowanego człowieka, a w duszy jego drżało jedno ciągle pytanie:

— Wyrzucą mnie z miejsca, czy nie wyrzucą?

Pytać nie śmiał, nie chciał, bał się wyczytać z gładko ogolonej twarzy Iwana Władimirowicza Illicza, wyrok, skazujący go na bezczynność i całe gniazdo na niedostatek i walkę.

Iwan Władimirowicz Illicz był to sprytny i obrotny w sprawach żandarmskich dyplomata.

On — bawiąc się teraz kościanym nożykiem do przecinania kartek, wiedział, na jakiej szpilce drży w tej chwili serce tego człowieka, który w wytartym surducie siedział naprzeciw niego na kraju safianem wybitego krzesła.

— Tak... ot i pana syn stał się moim wychowańcem! — dorzucił Illicz — no nie żełałby ja drugi raz się z nim spotkać...

Zawiesił głos i wreszcie dodał:

A i dla pana to nie wyszłoby na dobre!

Serce ojca Jasia ścisnęło się szaloną trwogą. Przed oczyma zastąpiła mgła.

Illicz nie patrzył na niego. Teraz uważnie przecinał stronice małej żółtej książeczki, wydanej w Genewie a noszącej tytuł:

»Paweł II. — jewo żyźń, lubownica i ubijstwo«.

— Tak! — ciągnął dalej, zdając się równocześnie czytać w kartkach książki — dalsze nieposłuszeństwo syna pociągnęłoby i dla pana dużo nieprzyjemności. Ot — ja pana ostrzegam i wypuściwszy chłopca, pana rękom go zdaję... Pan już niech go prowadzi i chłopocze, aby znów Jaś nie popadł do mnie na wychowanie. Pan teraz i nie winien, bo pan o niczem nie wiedział, co dzieci tam w szkołach uradziły, ale teraz pan już ostrzeżony i pan winien nad synem czuwać i...

Poprawił się na fotelu — zamknął »Żyźń Pawła« i wziął w rękę drugą żółtą książeczkę.

Na okładce widniał napis:

»Ekaterina II., jej żyźń, lubowniki i ubijstwo«.

— I tak... Pan nam odpowiesz za jego przyszłe postępki.

Słowa te zadźwięczały jak uderzenie suchej, grubej pałki o czaszkę urzędnika, który pozornie nie zdawał się uczuwać trwogi i tylko uciskał wargi, aby Illicz nie widział ich nerwowego drżenia.

— Ja postaram się! — wyrzekł wreszcie i powstał, lękając się dowiedzieć coś więcej, domyśleć, spojrzawszy na twarz pułkownika.

Lecz twarz ta była uprzejma, grzeczna, rozjaśniona jakiemś wewnętrznem zadowoleniem. Tylko oczy zapadłe pod gęstemi, siwemi brwiami migotały jak ukryty ogień, mogący w każdej chwili rozniecić straszny pożar. Z oczów tych szła pożoga, niwecząca czyny, zamiary, myśli ludzkie. W oczach tych była przepaść ciemni więziennych i komnat śledczych. Długie firanki rzęs przysłaniały te oczy przed wzrokiem ludzi, lecz przysłaniały niedostatecznie.

Ogień migotał i — groził.

Illicz powstał także z fotelu grzeczny i uprzejmy.

Obaj ci ludzie czuli, iż po tem, co zaszło, nie mają sobie nic więcej do powiedzenia.

Illicz mógł powrócić do »Żyźni i ubijstw«, które niebacznie chciała przewieźć przez granicę młoda żona miejscowego lekarza w kieszeni modnie skrojonego żakietu, a ojciec Jasia powinien był udać się na swoją stacyę kolejową i tam przygotowywać system nowego wychowania syna.

Rezultatem tego systemu było, iż biedny urzędnik, zobaczywszy syna, wysiadającego z wagonu, porwał go w objęcia i powlókłszy do stancyjki telegrafisty, całował długo i gorąco.

Wymówek mu robić nie mógł — nie śmiał, tak porwała go w gruncie rzeczy jasność, bijąca z czynów i pragnień chłopca.

Później już tylko, późnym wieczorem, siedząc na łóżku syna, opowiedział mu swą bytność w żandarmeryi i rozmowę z pułkownikiem.

Nie dodał nic, mówił nieśmiało, powoli, jakby wstydząc się za siebie i za swoje słowa. Jaś nie odpowiedział nic — lecz silnie uścisnął gorącą dłoń ojca.

Ci dwaj — młody i stary, zrozumieli się. Młody ustąpił i od tej chwili nosił w piersiach grób pragnień i chęci.

Oczy mu pociemniały i twarz postarzała w tej walce z młodością i wielką, olbrzymią tkwiącą w niej silą.

Leona nikt po wyjściu z cytadeli nie witał, w objęcia nie brał i... nie gromił.

Chłopak był sam — opiekował się nim tylko wuj, mający hotelik w Kielcach. Opieka ta ograniczała się do niewielkiej pieniężnej pomocy. Wezwany do gubernii, całą odpowiedzialność za postępowanie chłopca ze siebie zrzucił i co do jego przyszłości mieszać się nie chciał.

— A mnie co do tego! powtarzał uparcie — niech sobie robi co chce... jak sobie pościele, tak się wyśpi.

Pan będziesz za niego odpowiadał!

Polkowicz wzruszył ramionami.

— A to co znowu! — odburknął zuchwale — ja odpowiadam za moich kelnerów i dziewki, co myją talerze i za masło, na którem się smarzą moje sznycle. A ten smarkacz to ani mój syn, ani nic w moim hotelu. Nie odpowiadam za niego i koniec.

Polkowiczowi mundur fiołkowy nie imponował.

Nie straszyło go widmo cytadeli, którą nazywał »faramuszki«. Cały zajęty swym hotelem i ulepszeniami, jakie zaprowadzić w nim pragnął, niecierpliwił się, że mu tyle czasu zabierano.

Leon miał u niego pozostałe po rodzicach kilkaset rubli.

To był cały jego majątek, z którym miał wywalczać sobie »pozycyę«.

Chłopak zaczął wywalczanie od pisywania korespondencyi do zagranicznych gazet.

Zatytułowane »z Królestwa« — pisane z artystycznym zakrojem, były czytane chciwie i zwróciły ogólną uwagę.

W piersi Leona serce biło, jak ptak spłoszony.

I lęk i radość przejmowały go równocześnie, lecz radość przeważała.

Widział swą myśl nieskrępowaną łańcuchem cenzury, swobodną, bijącą w górę silnym prądem. Po raz pierwszy doznał owego upojenia wolności myśli, nie obliczał słów, nie cofał pióra — pisał co chciał... jak chciał...

Był pijany po prostu tem szczęściem, tą swobodą. Rozwinął skrzydła, talent jego zajaśniał nagle, wydobyty z oków milczenia. Myśl jego szła prosto z serca wolna, pełna uczucia i siły. Marzył o wielkiej powieści, o szeregu nowel, złączonych ze sobą jak ogniwa kajdan, o dramatach, mogących być epopeją wielką, nigdy nie gasnącą...

I rzeczywiście, w jednem z pism lwowskich pojawiły się dwie nowelki, jedna od drugiej piękniejsza, porywające wielką wiarą, bez trwogi omawiające stosunki w Królestwie, w pięknej, artystycznej formie.

Były to stosunki szkolne — kaganiec obcej mowy, włożony gwałtem na dziecięce usta, niewolniczy ubiór wolnych więźniów nieletnich, modlitwa przedlekcyjna, wygłaszana w formie urzędowej — pierś nierozwinięta jeszcze, a już spętana uciskiem i ciągłą obłudą. Leon dzieckiem jeszcze prawie skarżył się w swoich nowelkach, spowiadał z wrażeń, jakie odnosił od chwili nauczenia się pierwszych liter alfabetu, a czynił to prosto, naiwnie, prawie instynktem chwytając najpiękniejszą formę i styl nie przesycony wyrzeźbionymi zwrotami.

Dziecinny pseudonim, jaki obrał, podpisując się »Orliński«— odkrywał chęć lotu, artyzm jeszcze w kolebce, coś, co się szarpie, rwie i szamoce w duszy pół dziecka, pół człowieka.

Jedna z nowelek opowiadała wrażenia z cytadeli odniesione.

Nie było tam mowy o torturach, o knutach, lecz zmęczona samotnością dusza dziecka, zamknięta w ciasnej klatce więzienia, skarżyła się tak boleśnie i szczerze, że każde słowo było tu poematem i oskarżeniem.

Przyzwyczajony od dziecka Leon zamykać w sobie myśli i ważyć słowa, nawet i teraz, gdy zrzucił ze siebie wiążące go pęta cenzury, nie umiał deklamować i upajać się czczą igraszką słów. Fakta mówiły same za siebie. Artystyczna jego natura nie pozwalała na sentymentalizm bezpłodny, raczej nerwowe czuć było w każdem słowie drganie młodego umysłu.

Nagle — dano mu znać, iż pseudonim jego odkryto i żandarmerya robi starania, aby wydostać jakim sposobem choć kilka wierszy manuskryptu nowel lub korespondencyj i w ten sposób mieć dowód, że on jest autorem potępionych utworów. Do Galicyi wysłano nawet kogoś, aby manuskrypt wydostał, w razie potrzeby odfotografował.

Należało uciekać jak najspieszniej po za granice kraju.

O paszporcie i mowy być nie mogło.

Szło o przejście granicy pod obcem nazwiskiem. Jaś przypomniał sobie swą znajomość z Jabłońską i ku niej skierował przyjaciela.

Teraz — sam przybył do owego nadgranicznego miasteczka, gdzie już trzeci dzień wśród maszynistów teatralnych przebywa Leon, oczekując na dostanie przepustki.

I w nocy, w ciemni wilgotnej idą obaj uliczką miasteczka, a zdaleka sterczy sylwetka »gorodawago« w swej długiej, niewolniczej szyneli.

— Byłeś u wuja? — zapytuje Leon.

— Byłem. Przywiozłem ci dwieście rubli. Hotelarz rzucał się i złościł...

— Powiedziałeś mu wszystko?

— Piąte przez dziesiąte. Co mam z nim gadać, on przecież nic nie rozumie... Krzyczał: a niech sobie jedzie! a niech już raz się pozbędę tego kłopotu...

Jaś wydostał z bocznej kieszeni niedużą kopertę.

— Masz twoje pieniądze!

Leon pokiwał głową.

— Zdawało mi się, że miałem trochę więcej. Ale niech tam!... dobrze, że i to dał!

Schował pieniądze.

Jaś upomniał go natychmiast tonem starszego brata.

— A nie zgub, bo to cały twój majątek.

— Och! ja tam pracę znajdę.

Jaś przyświadczył z wielką pewnością siebie.

— Naturalnie... tam nasi ci dopomogą!

Wrócili się znów na dawną drogę, bo zdaleka migotały ognie jakiegoś jasno oświetlonego domu.

— Jak ja ci zazdroszczę... — zaczął Jaś, mimowoli podnosząc głos. — Boże! jak ja ci zazdroszczę... będziesz pomiędzy nimi, wolny, swobodny — będziesz z nimi razem pracował dla sprawy, pisał...

Leon pochwycił Jasia za ramię.

— Jedź ze mną!

Jaś zatrzymał się i zwrócił twarz swą w stronę Leona.

— Za co?

— Pieniądze, które mi przyniosłeś, dla nas dwóch na drogę wystarczą...

— Nie! nie! to twoje, tobie tam będzie potrzeba... ja później przyjadę!

Leon gorąco podchwycił:

— O tak! tak! przyjedź — ty nam tam będziesz potrzebny... konieczny nawet.

Mówił już nam, identyfikując się poniekąd z ową »partyą«, o której istnieniu wiedzieli oddawna i marzyli, nie znając dokładnie ani celów, ani środków owej partyi.

Dla nich wystarczała ta myśl, iż w kraju wolności, równości i braterstwa żyła i działała pewna ilość Polaków, złączonych jedną ideą — miłości dla kraju.

Leon już się czuł ich, już był myślą z nimi i mówił Jasiowi: »ty nam będziesz koniecznie potrzebny«.

Do czego? na co? nie wiedział...

Nagle — umilkli.

Ostrogi zabrzęczały w oddaleniu.

Chłopcy podnieśli instynktownie kołnierze palt, zgarbili się, pochylili czoła.

Równe, eleganckie kroki wydzwaniały ostrogami rodzaj marsza po obłoconych flizach miasteczka.

Jaś i Leon szli naprzód, jakby gnani niewidzialną siłą. Ostrogi były tuż za nimi — wreszcie zrównały się i chwileczkę zwolniły tempa, jakby zastanawiały się koło tych dwóch zgarbionych i milczących postaci, idących trwożliwie koło murów domostw.

Był to sam Matwiej Iwanowicz Tagiejew, który wypiwszy riumkę smirnówki w restauracyi i przekonawszy się, że wszystko w mieście jest w porządku, powracał do swego mieszkania, marząc o Jabłońskiej, jej zgrabnych rączkach i nóżkach i czerwonych, jak malina ustach.

Węchem policyanta przeczuł coś »nieczystego« w tych dwóch chłopcach, którzy chcieli widocznie przejść mimo niego niespostrzeżeni.

Nie odwrócił jednak głowy, a tylko w ciemni ulicznej szukał stójkowego, któremuby powierzył opiekę nad spotkanymi.

Jaś i Leon instynktownie zwolnili kroku.

Policmajster szedł szybko, starając się być eleganckim i szykownym nawet w nocnej mgle.

Gdy oddalił się, Jaś odezwał się prawie szeptem:

— Trzeba się nam rozstać. Ja wracam na »banhof«. Za pół godziny odchodzi pociąg.

Leonowi ściskało się serce.

Ten Jaś — to była jego przeszłość, najpierwsze i najpiękniejsze porywy serca — to było to, czego się nie zapomina.

— Tak... musimy się rozstać! — powtórzył ze smutkiem.

— Tylko proszę cię... nie zacznij się mazać! — szeptał Jaś z udaną energią — i pamiętaj sobie to, co ci mówię: nie daj się zbytecznie sentymentom! Ty jesteś romantyk! Ciebie ten romantyzm zje i zgubi... Ja ci to w klasach zawsze mówiłem!...

Leon nic nie odpowiadał. Dławiły go łzy. Chętnie porwałby Jasia w objęcia i wypłakał się na jego szyi. Ale Jaś zdawał się być ze skały wykuty i giestem energicznym i prawie męskim podał Leonowi rękę.

— Jedź!... pisz pod wiadomym ci adresem... i stań się tam kimś, rozumiesz... kimś, z kogo nasza klasa będzie dumna.

Po chwili dodał:

— Wtedy ja także tam przyjadę!

Ostrogi, które jeszcze ciągle brzęczały w nocnej ciemni, nagle brzęczeć przestały.

Wprawne ucho Jasia pochwyciło ten szczegół.

— Bądź zdrów! — wyrzekł szybko i zanim Leon zdołał się opamiętać, Jaś rzucił mu się na szyję dziecinnym, miękkim ruchem i całować go począł.

— Bywaj zdrów... mazgaju! — wyszeptał mu nad uchem.

I szybko znikł w maleńkim zaułku, prowadzącym do dworca kolei.

Leon powiódł po twarzy.

Była cała od łez.

Jego? Czy Jasia?

Już nawet rozróżnić nie mógł, tak były te łzy podobne, gorące i czyste.

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

Matwiej Iwanowicz Tagiejew dopadł wreszcie przy wejściu do rynku Iwanowa Matwiejewicza Siemipudowa, stójkowego, dyżurującego tej nocy na ulicach miasteczka.

Jeszcze nie zdążył otworzyć ust i przykazać stójkowemu, aby dał baczenie na tych dwóch ludzi, idących chyłkiem pod ścianami domów, gdy Iwan Matwiejewicz Siemipudów, chłop rosły, barczysty i na kapuście wychowany — wyprężył się konwulsyjnie i salutując, zajawił.

— Imieju czest’ dołożyt’ Waszemu Wysokomu Błagorodju czto sobaka apotifera zbiesiłaś i biegajet po gorodu.

Oczy policmajstra zaświeciły od radości.

Przed nim mignęły rozkoszne obrazy polowania na psy wściekłe, strzelby, obnażone szaszki, tłum żydów, krzyczący, jakby go ze skór obdzierano, i między niemi on, Matwiej Iwanowicz Tagiejew, grający rolę zbawcy i pogromcy dzikiego zwierzęcia.

Matwiej Iwanowicz uprawiał ten sport z dziwnem zamiłowaniem. Skoro się pojawił pies podejrzany o wściekliznę, biegł, chwytał za strzelbę i upojony nadzieją zwycięstwa, pędził na czworonoga.

I teraz przechylił natychmiast głowę na bok z junacką odwagą i przechwałką.

— Zawtra utrom ustroim achotu! — wydał rozkaz krótko i dobitnie — sabrat’ ludiej!

Stójkowy nieruchomy jak słup soli odparł:

— Słuszajus Wasze Wysoko Błagorodje!

I policmajster pomknął w stronę rynku, zapomniawszy o Leonie, o Jasiu — o dwóch podejrzanych indywiduach, snujących się w cieniu.

Wszedłszy do domu, do swej kancelaryi, zaczął oglądać strzelby i dobywać naboje. Spróbował nawet duży kordelas, który kiedyś służył jakiemuś obywatelowi — na dziki — a dziś nad otomanką w gabinecie policmajstra w towarzystwie szpicrut, pistoletów, floretów i jednej prawdziwej polskiej karabeli stał się postrachem dla dzieci Matwieja Iwanowicza.

Matwiej Iwanowicz był wdowcem i ojcem kilkorga drobnych dzieci. Chował je starannie i nawet zbytkownie. Aby zdobyć dla nich środki egzystencyi, nie zawahałby się spełnić największą podłość, przywiązaną do swego urzędu.

Tymczasem Leon doszedł do drzwi teatru i cofnął się mimowoli, widząc jakąś postać ciemną jakby przylepioną do ściany domu.

Na odgłos jego kroków postać oderwała się od ściany i pobiegła ku niemu.

— No... chwalić Boga! — wyrzekł głos kobiecy — a bo myślałam, że pan już nie przyńdzie!

Leon zbliżył się. Poznał Władkę i mimowoli uśmiechnął się na widok dziewczyny.

— Niech no pan pójdzie na scenę, bo ja coś dla pana przyniosłam.

Leon zadziwił się tem objawieniem.

— Cóż takiego?

Lecz dziewczyna tajemniczo pokręciła głową.

— To pani przysyła — tylko już pewnie do cna wystygło.

Leon schylił się pod mostek, wziął klucz i otworzył drzwi, prowadzące do wnętrza teatru. Zgniłe, piwniczne powietrze buchnęło całym kłębem na zewnątrz.

Leon wszedł na schodki, prowadzące na scenę. Na desce stała mała latarka, w której paliła się świeca. Młody człowiek podniósł w górę latarkę oświecając drogę, po której szła Władka. W słabem świetle dostrzegł, że dziewczyna cała sina od chłodu wydobywa z pod chustki talerze, związane serwetką i małą flaszeczkę.

— Cóż to? — zapytał.

— To pani ze swojej kolacyi przysyła panu kotlet i bułkę. A tu — w tej flaszeczce jest trochę koniaku. Tylko pani przeprasza, że to taka flaszeczka od wody kolońskiej — bo pani innej nie miała...

Zaśmiała się, postawiła talerze na teatralnym stole, stojącym na środku sceny i owinąwszy się w chustkę, dodała:

— A zresztą koniak, a woda kolońska to wszystko jedno... tylko jedno pachnie a drugie nie...

Obejrzała się dokoła z rodzajem przestrachu.

— Strasznie tu pusto po nocy w teatrze... pewnie nie długo maszynisty wrócom z szynku, to będzie panu weselej... Ja już pójdę. Niech pan zje i zdrów śpi.

Nie odchodziła jednak i nagle wyciągnęła rękę z jakimś świstkiem papieru w palcach.

— Niech pan przeczyta! — wyrzekła — wtykając mu papierek w rękę.

Leon nachylił się nad latarką i czytał.

— Waleryanu za 20 kopijek!

Władka z ważnością palec do góry podniosła.

— To pani moja taka mądra! Pani mówi — o Władka, jakby cię garadowy spotkał, a spytał, gdzie cię dyabli po nocy niosą, to ty powiedz, że moja pani ma spazmy i ty lecisz do apteki po tego waleryana...

Zbliżyła się do Leona i tajemniczo dodała:

— Niby, żeby oni się nie dowiedzieli, że pan tu nocuje...

Mówiła słowo oni napół drwiąco, napół ze strachem.

W tym tonie malowało się to »nieuchwytne«, które ma w sobie lud w Królestwie dla policyi wogóle.

Jest to lekceważenie, pogarda i zarazem bojaźń i szacunek słabszego dla wielkiej potęgi. Żyd płaszczy się, drży i chwyta za kieszeń. Łyk małomiasteczkowy boi się, lecz zarazem szydzi. Choć w ten sposób wynagradza sobie swoją przymusową uległość.

— Ja tam z garadowym sobie dam radę! — zaczęła Władka, odbierając od Leona kartkę — tylko nie chciałabym się natknąć na tego wypędka, pana policmajstra. On mnie nie cierpi. A pan wie za co? On mówi, że ja mu u pani przeszkadzam. A co ja mam robić? Pani mówi: »żebyś mi Władka zaraz do garderoby wpadła, jak posłyszysz, że ja kaszlę...« Ja wpadam, a on na mnie »poszła won!«— Ja się śmieję w kułak i tylko na panią patrzę, a pani mruga — niby — zostań Władka...

Leon natychmiast ją ostrzegł.

— Ja widziałem teraz, jak policmajster szedł na rynek.

Władka klasnęła w ręce.

— A co!... Ja wiedziałam, że ta cholera gdzieś po mieście łazi. On tak całą noc czasem się włóczy. — Niechby on choć raz kłębek zobaczył.

— Jakto... kłębek?...

Władka zdziwiła się nie na żarty.

— To pan nie wie, że u nas w mieście koło kościoła, to jest zaczarowany kłębek?

— Nie wiem!...

— Ajej!... to ja panu powiem!

Oczy dziewczyny rozszerzyły się i z siwych stały się prawie czarnemi. Owinięta w długi ciemny szal Jabłońskiej — cienka i chuda, tonąc cała w półcieniu, zdawała się tajemniczości pełną.

— Co noc, o dwunastej koło kościoła — można widzieć na śniegu kłębek czarnej bawełny. Nie duży kłębek... ot taki!

Jej chude cienkie ręce migotały teraz z fałd szala.

Po za nią kulisy sterczały tajemniczo, jakiś gwóźdź świecił tylko, jak dyament zaklęty.

— Ten kłębek leży sobie na śniegu... Ot niby nic. Jeżeli pan się do niego zbliży... ten kłębek się nagle z miejsca porywa i zaczyna toczyć... toczyć... toczyć...

Jej oczy stawały się coraz większe i coraz ciemniejsze. Szpetota twarzy znikła pod wrażeniem nerwowego naprężenia. Jedna ręka wyciągnięta wskazywała jakiś punkt daleki, zagadkowy, nieuchwytny.

— I wie pan! — ciągnęła dalej coraz ciszej — kto pójdzie za tym kłębkiem i zechce go pochwycić, to... nigdy go nie schwyci. A taki, co go zdoła pochwycić — umrze przed Nowym rokiem!

Zamilkła na chwilę i dodała uderzając pięścią o dłoń:

— Żeby ten psiakrew pan Policmajster chociaż ten kłębek złapał!

Po wschodach coś zaszeleściało.

Władka porwała się z miejsca, owinęła w chustkę i zwróciła ku wyjściu.

— Niech pan tu zje i talerze do garderoby mojej pani wstawi. Ja jutro przyjdę... Dobranoc...!

I znikła w cieniu.

Leon stał długą chwilę nad rozstawionymi na stole talerzami.

Była to uboga, wystygła kolacya, która wzbudzała w nim dziwne uczucie smutku i tęsknoty. Mimowoli zaczął myśleć o tej ładnej aktorce, która tak po kobiecemu dała mu dowód myśli i troski.

Wiedziała, że on w restauracyi pokazać się nie może, przypuszczała, że kieszeń jego pusta.

Podzieliła się z nim swoją strawą codzienną, jak siostra dobra i troskliwa.

Buteleczka z koniakiem, zatkana błyszczącym koreczkiem z etykietą wody kolońskiej, była niejako uosobieniem tej napozór bezmyślnej i lekkiej istoty.

Pod pachnącą strojną etykietą — bił prąd gorącego uczciwego uczucia.

Leon zjadł kotlet i wypił koniak. Nie uczuł się na chwilę upokorzony tym rodzajem jałmużny. Podała mu ją miękka dłoń kobieca, jakoś nieśmiało i bardzo swojsko.

Zjadłszy i wypiwszy koniak, pachnący wodą kolońską, Leon wziął latarkę i poszedł pomiędzy kulisy odszukać swe legowisko.

W kącie, niedaleko pieca, stała mała kanapka, pokryta kwiecistym kretonem.

Na niej leżała poduszka, wyszyta na kanwie i dwa małe, złocone krzesełka.

Leon krzesełka zdjął, z poduszki ztrząsnął kurz i śmiecie i zwinąwszy się w kłębek na kanapce ułożył.

Latarkę postawił opodal.

Lękał się nerwowo ciemności. Drzwi nie zamknął na klucz, licząc, iż maszyniści niedługo powracać zaczną.

Trochę ciepła szło jeszcze od pieca. Leon rozkoszował się niem i kurczył się, chcąc całem swem ciałem chłonąć to dobroczynne ciepło.

Leżąc, myślał, a raczej kręcił się w całej masie rozmaitych myśli, które dokoła niego fruwały. Przyszłość przedstawiała mu się chwilami jasną, piękną i niezwykłą.

Jechał do Paryża i tam na swobodzie mógł pracować, rozwijać się, wprowadzić wreszcie w czyn swe pragnienia, chęci i zamiary.

Właściwością jednak nerwowych natur wiedziony, przerzucał się z jednej ostateczności w drugą.

Uciekał, jak zwierz ścigany, pod cudzem nazwiskiem, z okruszyną pieniędzy, nie znając tam nikogo, posiadając zaledwie kilka adresów...

I po jasności następowała ciemność i zwątpienie. Ciężkie kroki dały się słyszeć u wejścia. Ochrypłe głosy, coś nakształt śmiechu.

Leon porwał się ze swej kanapki i machinalnie przycisnął ręką kieszeń, w której się znajdowały pieniądze.

Maszyniści wracali z szynków i szli po omacku wśród kulis, klnąc i plując mocą nałogu

— Kto wzion ztąd latarkę? — dał się słyszeć głos przepojony wódką.

Leon powstał i poszedł w tę stronę, z której dawały się słyszeć głosy.

Wyciągnął rękę z latarką i podał ją pierwszemu z brzegu maszyniście.

Ten ją wziął w lekceważący sposób i zwrócił się do swych kolegów.

— Mata karty? — zapytał.

— A jakże — odparł długi, chudy chłopak w krótkiej kurtce — gdzieżby się podziali!

— No to chodźta, utniemy sobie partyjom!

Poszli po wschodkach pod scenę. Leon zwrócił się ku swej sofce. Dwóch maszynistów pozostało jeszcze na scenie. Jeden z nich rosły i barczysty chłop o chmurnem wejrzeniu, słał sobie rodzaj barłogu koło ściany, niedaleko kanapki.

Drugi, z twarzą pooraną bliznami wydobywał z po za cholewy zawiązane w łachman miedziaki.

— Wicek! — dało się słyszeć z pod sceny — Unjat, idziecie!...

Wicek tupnął nogą w podłogę.

— Cichaj! — zawołał — nie drzyjcie się, bo jeszcze jakiego policajskiego ściągniecie.

Pieniądze na dłoń wysypał, potem zwrócił się do drugiego maszynisty, który siedząc na swoim barłogu buty rozdziewał.

— Unjat — zapytał — idziesz do nas?

Nazwany »unjatem« odpowiedział krótko.

— Nie!

Wicek usta wydął.

— To się wie... ty zawsze po osobno! ja pójdę!...

Lecz nie szedł na dół, kręcąc się po scenie, zwijając sznury, kopiąc budkę suflera, meble i porozrzucane dywany.

Z pod oka patrzał na Leona i śledził »unjata«, który przyległ na barłogu i naciągał na siebie połatany dywanik.

Leon nie spał, patrząc mimowoli w ten kąt, gdzie przyległ maszynista unita, który miał swoją historyę na kartach prześladowania. Przebyte ciężkie chwile nie złamały tego chłopa, który z właściciela stał się wyrobnikiem, numerowym w hotelu żydowskim a wreszcie teraz przygodnym maszynistą.

Wiecznie sam, odludek, robotnik doskonały i wierny, zamknięty w sobie, jakby miał ranę w zbolałej duszy, zdawał się strzedz w sobie jakiś skarb wielki, święty i drogi.

Z pod z chłopska przyciętej grzywy świeciły oczy jak dwa ognie i nagle znikały pod ciężkiemi powiekami.

Ręce miał zawsze zaciśnięte na piersi, jakby dławił w niej jakieś słowa, krzyk, skargę.

Była to wielka,potężna postać.

Leon zapatrzył się w ten kąt ciemny, gdzie krył się »unjat« wraz ze swą wiarą, i nie dostrzegł, jak ku niemu cicho podsunął się Wincenty.

Maszynista zaczął przewracać niby coś w dekoracyach i wreszcie wytaszczył z kąta duże płótno.

— Jak panu zimno — zaczął z pewnego rodzaju niedźwiedzią uprzejmością — to ja panu dam morze, albo ten kawałek lasu, to pan się niemi pokryje. I tak farba się do cna wykruszyła. Dyrektur nie będzie wiedział!

Rozciągnął nad Leonem szmat płócienny i pochylił się tak, że jego twarz bruzdami poorana i oświetlona latarką, którą trzymał w ręku, znalazła się prawie nad twarzą Leona.

— Po co panu przepustki? — zaczął szeptem — da mi pan pięć rubli, a ja pana bez granicę czyściuteńko i uczciwie przeprowadzę. Co? pan nie wierzy? Żeby mnie tak szlak trafił, jeżeli kłamię! Ile ja kontrabandy żydom przynosił, jakem był w Kaliszu. Niech się pan o mnie spyta. Pan może z Wincentym iść wszędzie, choćby prosto w łapy żandarmom, a Wincenty pana jeszcze wybawi.

Leon zdrętwiał, widząc tajemnicę swoją w rękach takiego Wincentego.

Maszynista chrypiał dalej.

— Dla mnie to nie pierwszyna. Mnie na wszystkich granicach znajom i jedni się mnie bojom, a drugie ze mną jak z bratem rodzonym... Ja wiem, co z kim. Temu wódki postawię, temu niby trochę kopiejek, temu mówię »bratiec«... no i tak swoje zrobię...

Zatrzymał się na chwilę i pochylił jeszcze więcej.

— A wlezie nam kto w drogę uparty, to i z nim sobie dam radę...

Uśmiechnął się i wskazał na cholewę buta.

— O... tu za butem mam co potrzeba. Bez huku, bez strzału... Tylko dźgnę i już po wszystkiem. Cóż? niechce pan?

Oddech cuchnący wódką, paraliżował Leona, leżał bez ruchu, starając się nie oddychać, przymykając oczy.

Wincenty zrozumiał, iż nie powinien nawet nalegać.

Wzruszył ramionami i zabrał się do odejścia.

— Jak pan chce — wyrzekł — ze mną byłoby bezpieczniej, jak za jakim cudzym paszportem...

Odszedł kilka kroków i latarkę postawił na ziemi.

— Ja tu wam zostawię latarkę, bo może się pan po ciemku boi... A co do tego, żebym ja pana wydał, to niech się pan nie boi. Wincenty pijak, Wincenty awanturnik, ale Wincenty ućciwy!

Uderzył się pięścią w piersi aż jęknęły...

— Ja sam we kryminale siedziałem, to wiem, co to, jak drugi chce się od takiego czegoś zbawić i...

I szurając nogami, zaczął schodzić pod scenę.

Leon pozostał sam oszołomiony, strwożony pomimo zapewnień maszynisty, niepewien teraz jutra.

Nagle, w kąciku, gdzie spał unita rozległ się cichy szmer. Leon wpatrzył się tam z pod brwi zsuniętych i dostrzegł, jak czarna postać maszynisty dźwigała się powoli i cicho z barłogu i przyklękła, zwracając się twarzą do ściany.

I w ciszy tej przerywanej tylko od czasu do czasu ochrypłymi głosami maszynistów, dobywającymi się z pod podłogi i znaczącymi karty — rozległ się szept chłopskiej gorącej modlitwy. Leon podniósł się na wpół i z zapartym oddechem w modlącego się unitę wpatrzył.

Światło latarenki zaledwie trochę oświetlało klęczącą tragiczną postać.

Ręce złożone i wyciągnięte ku górze, jakby w mistycznej ekstazie, całe ciało podane w tył w gorącej, rozpaczliwej prośbie.

I pierś ta wiecznie wobec ludzi zamknięta i pieczęcią rąk przyłożona, zdawała się w tej chwili wśród pustki nocnej roztwierać jak kwiat, i modlitwa szeleszcząca skrzydłami strwożonego ptaka leciała w czerń, jak modlitwa męczonych Chrześcijan leciała z Katakumb za świetlaną postacią Chrysta.

Skarb, który miał Unita, zamknięty w swej duszy, krzepił go, karmił i sił dodawał.

Chłop uparcie szeptał swoją modlitwę i szept ten był potężnym protestem przeciw ukazom białego olbrzyma, który w łonie swem miał trzysta miljonów chłopów, lecz nie mógł posiąść takiej jednej chłopskiej duszy.

Przed oczyma Leona zrobiło się nagle jasno, przestronno.

Pił oczyma postać Unity i wdrażał ją w swą duszę.

I on unosił w swej dziecięcej jeszcze piersi wiarę i religię swoją i uciekał z nią, krył się w takich samych cieniach, jak i ten chłop, modlący się w ekstazie.

Religia Leona — była to miłość swobody — wolności — pragnienie oddychania całą piersią, bez oków, bez więzów.

I obaj, w tej chwili — ten chłop i to dziecko modlili się, każdy po swojemu i każdy w buntowniczy sposób.