Читать книгу Мифы и легенды Севера = Хоту дойду үһүйээннэрэ уонна номохторо - Группа авторов - Страница 2

Гагара

Однажды птицы устроили собрание. Начался втихомолку разговор о житье-бытье, о детях-родных.

Вожак птиц орел-птица1 пришел и начал делить яйца собравшимся уткам, гусям, лебедям и другим птицам.

Самой первой в очереди стала самая большая из птиц – лебедь.

Орел-птица, встав, говорит:

– Этой лебеди будет достаточно два яйца, подойди, возьми!

Лебедь-бедняжка с недовольным видом, склонив голову, подошла и сказала:

– Столько-то?

– Твоя доля такая. Все! – ответил орел-птица.

Вторая очередь выпала гагаре.

– Этой гагаре за то, что она выдала Христа разбойникам, два яйца2.

У гагары еще больше, чем у лебедя, прорвалась злость. Вскочив, она начала кричать:

– Столько-то? Столько-то? Я тогда умру!

– Твоя доля такая. Все! – ответил орел-птица.

Третья очередь выпала куропатке.

– Эта куропатка – самая лучшая моя птица. У нее холодная родина, поэтому ей даю двенадцать яиц. Подойди и возьми, – сказал.

Куропатка обрадовалась, глаза загорелись, спотыкаясь и падая, она торопливо подошла и взяла яйца.

От того, что куропатка взяла много яиц, гагара еще больше разозлилась, сильно возмутилась, вскочила, выдернула свой лук и стрелы, подняла крик и шум.

– Берегись, злодеи! Почему меня обижаете? Тогда уж пусть, кто победит, берет много яиц, кто проиграет, пусть мало возьмет! – сказала и выстрелила из лука в середину собравшихся птиц.

Стрела пролетела со свистом и засела торчком между перьев крыла орел-птицы.

Орел-птица вскрикнул:

– Ай! Кто выстрелил? Схвати его!

Собравшиеся птицы всполошились, поднялись. Гагара, шумно взлетев, торопливо собралась было выстрелить, но чья-то стрела пробила ей бедренную кость. Гагара-бедняжка, вскричав, упала на землю. Птицы повели гагару к орел-птице.

Орел-птица:

– С ума сошла что-ли, чертовка?! Теперь будешь так делать? – приговаривая, стала бить ее.

Говорят, с тех пор гагара имеет два яйца, всю жизнь при кривых ногах, по суше не ходит, стала водной птицей.

[Якутские сказки, с. 89–91]

Куоҕас

Арай биирдэ көтөрдөр мунньахтаабыттар. Олохторун-дьаһахтарын, оҕолорун-урууларын туһунан отур-ботур кэпсэтии буолбут.

Көтөрдөр тойонноро тойон көтөр3 мустубут кустарга, хаастарга, кубаларга, онтон да атын көтөрдөргө сымыыт үллэрбит.

Куба, көтөрдөртөн саамай улаханнара, уочаракка бастакы турбут.

Тойон көтөр эппит:

– Бу кубаҕа икки сымыыт сөп буолуо, кэлэн ыл!

Куба эрэйдээх мыыммыт быһыынан баһын санньыччы туттан тиийэн тойон көтөргө:

– Маҥай эрэ дуо? – диэбит.

– Ирээтиҥ итиччэ. Бүттэ! – диэбит тойон көтөр.

Иккис уочарат куоҕаска түбэспит.

– Бу куоҕас Киристиэһи ороспуойдарга этэн биэрбитин иһин, икки сымыыт4.

Куоҕас кубатааҕар эбии киҥэ-наара алдьанан, ойон туран хаһыытаабыт:

– Итиччэ эрэ дуо? Ити эрэ дуо? Оччоҕо мин өллүм!

– Ирээтиҥ итиччэ. Бүттэ! – хоруйдаабыт тойон көтөр.

Үһүс уочарат курупааскыга түбэспит.

– Бу курупааскы – саамай үчүгэй көтөрүм. Кини тыйыс тымныы дойдулаах, онон киниэхэ уон икки сымыыты биэрэбин. Кэлэн ыл! – диэбит.

Онуоха курупааскы үөрэн хараҕа уоттаммыт, итиэннэ иҥнэн охтон түһэ-түһэ, тиэтэйэ-саарайа тиийэн сымыыттарын ылбыт.

Куоҕас курупааскы кинитээҕэр үгүс сымыыты ылбытыттан кыһыйан-кыыһыран, абаран-сатаран, өрө күүдэпчилэнэ түспүт. Ойон туран, охтоох алаҥаатын сулбу таһыйан таһааран, айдаан бөҕөнү тардыбыт:

– Сэрэниҥ, сиэхситтэр! Тоҕо миигин атаҕастыыгыт? Оччотугар ким кыайбыт – элбэх, ким хотторбут аҕыйах сымыыты ыллын! – диэбит да, көтөрдөр түмсүбүт сирдэрин ортотун туһаайан, оҕун тардан кэбиспит.

Оноҕос куһуурбутунан тиийэн, тойон көтөр дабыдалын быыһыгар хорос гына түспүт.

Тойон көтөр хаһыытаабыт:

– Айа! Ким ытта, тутан биэриҥ кинини!

Мустубут көтөрдөр айманан, көтүөлээн барбыттар. Куоҕас тыастаахтык өрө көтөн тахсан, бэрт түргэнник ытан эрдэҕинэ, ким эрэ оноҕоһо тиийэн, өттүгүн уҥуоҕун тобулу түспүт. Куоҕас эрэйдээх хаһыытаабытынан сиргэ түспүт. Көтөрдөр куоҕаһы тойон көтөргө илдьибиттэр.

Тойон көтөр:

– Иирдиҥ дуо, баҕайы?! Аны итинник быһыыланыаҥ дуо? – дии-дии, кырбаан барбыт.

Онтон ыла куоҕас икки сымыыттаах уонна үйэ-саас тухары токур атахтаах, сиргэ хаампат, уу көтөрө буолбута үһү диэн кэпсииллэр.

Предназначение

Как-то у одной семьи заночевал гость. В семье была женщина, родившая три дня тому назад. Гость не знал, кто у нее родился: мальчик или девочка. Он шел на золотые прииски5. На ночь гость устроился на лавке, находящейся около входа.

Когда он еще не спал, около полуночи в дом вошли дети, одетые во все зеленое6. Войдя, сели за стол и расстелили какие-то бумаги. Тут они заговорили: «Ну, давайте запишем девочку, что будем писать? Ну, пусть живет она долго, пусть имеет длинный век, пусть ее не сможет одолеть веревка, пусть ее не берет и нож. Пусть будет бездетной, но очень похотливой. Несмотря на это, пусть на ней женится вот этот человек, что лежит около входа». Записали и ушли.

Гость все это услышал и возмутился: «Почему я должен, почти двадцатилетний человек, взять в жены девочку, которой всего три дня?! Как это может быть, чтобы ее не брал нож, не одолела веревка. Ну, это я проверю», – подумал, и, пока спали отец и мать, он вспорол ножом живот ребенка. Затем ушел из того дома. Вот утром родители обнаружили, что у их ребенка распорот живот, но кишки целы. Они вправили их на место и зашили живот.

Спустя, однако, лет двадцать после того случая, бывший гость возвратился в тот же дом. Он к тому времени стал очень богатым. Та семья тоже была состоятельной. Здесь он увидел, что у хозяев есть очень красивая, крепкая телом дочь. Она ему понравилась. Хозяева его не узнали, да и он их не признал. Ему очень захотелось сблизиться с девушкой.

Он прожил около трех дней. После этого угостил хозяев вином и обратился к главе семьи:

– Вот, старик, если ваша дочь никому не просватана, то хочу попросить ее в жены.

Старик сказал:

– Э-э, пусть решает она сама, нравишься ли ты ей.

Спросили у девушки, она согласилась. Обвенчались.

Затем муж ночью начал ласкать свою жену и, когда гладил, обнаружил, что у нее на животе какой-то бугорчатый шрам. Тут он спросил:

– Что это такое, дружок, селезенка, что ли, выступает?

Она ответила:

– Давным-давно, когда мне было три дня, у нас заночевал гость. Вот он-то и распорол мне живот и ушел. Тогда мой живот зашили, и все зажило.

Тот человек очень удивился. Подумал про себя: «Вот, значит, каково предопределение Джылга Хаана, предназначение Одуна Хаана7». Все же он женился на той девушке. Она была очень распутной. Муж ее, считая это предназначением божеств, никогда не сердился и не ревновал.

Вот так, того, кто имеет предназначение, ничто не может одолеть. Раньше утверждали, что судьба человека предопределяется сразу же, как только он рождается. Судьбу переменить нельзя.

[Предания, легенды и мифы саха (якутов), с. 254–256]

Оҥоһуу

Арай биир ыалга хоноһо хоммут. Бу ыалга оҕоломмута үс хоммут дьахтар баара үһү. Хоноһо саҥа төрөөбүт кыһыл оҕо кыыһын дуу, уолун дуу билбэтэ. Тайҕалаан8 испит. Кини киэһэ аан айаҕар наара ороҥҥо утуйаары сыппыт.

Ол сыттаҕына, түүн үөһэ холобурдаахха, күөх өҥнөөх таҥастаах оҕолор9 дьиэҕэ киирэн кэлбиттэр. Киирээт, остуолга тиийэн кумааҕы тэлгэппиттэр. Маннык кэпсэппиттэр: «Дьэ бу кыыс дьылҕатын суруйуоҕуҥ, хайдах суруйабыт? Дьэ уһун үйэлээх, уһун олохтоох, бөҕө дьылҕалаах буоллун: быаҕа да өлбөтүн, быһах да хоппотун. Оҕото-уруута суох, ол эрээри имэҥнээх, сүрдээх эримсэх, содур буоллун. Ону аахсыбакка, кэнэҕэс бу аан айаҕар сытар киһи ойох ыллын», – диэн суруйан баран, тахсан барбыттар.

Киһи маны истэн абарбыт: «Мин, сүүрбэччэлээх киһи, бу төрөөбүтэ үс хонуктаах кыһыл оҕону ойох ылыам үһү! Хайдах быһах хоппот, быа кыайбат киһитэ буолуой? Дьэ мин ону холоон көрүөм», – дии санаабыт уонна, ийэтэ-аҕата утуйа сыттахтарына, оҕо иһин быһаҕынан хайа сотон кэбиспит. Ол кэннэ дьиэттэн тахсан барбыт. Сарсыарда ийэтэ-аҕата кыыстарын көрбүттэрэ – иһэ хайдыбыт эрээри, оһоҕоһо алдьамматах. Ону оннугар уган баран, тараһатын тигэн кэбиспиттэр.

Онтон ыла сүүрбэччэ сыл буолан баран, хоноһо эмиэ ол ыалга эргиллэн кэлбит. Ол сахха эр киһи, көнөн, байбыт-тайбыт. Ыаллар эмиэ кыахтаах дьон эбит. Ыалдьыт онно көрүөхтэн кэрэ сэбэрэлээх, үчүгэйкээн, чэгиэн эттээх-сииннээх кыыстаахтарын олус сөбүлээбит. Бу ыал кинини билбэтэхтэр, ыалдьыт да бу дьону билэттээбэтэх. Киһи кэрэ кыыстыын чугасаһыан олус баҕарбыт.

Киһи манна үс хас хоммут. Ол кэннэ дьиэлээхтэргэ арыгы туруорбут уонна ыал аҕа баһылыгар туһаайан эппит:

– Дьэ, оҕонньор, кыыскыт эргэ бара илик буоллаҕына, ыйытыахпын баҕарабын.

Oҕонньор хардарбыт:

– Ээ, оттон оҕо сөбүлүүрэ билиэ буоллаҕа дии.

Кыыстан ыйыппыттарыгар, кини сөбүлэспит. Бэргэһэлэммиттэр.

Киһи түүн хоонньоһо сытан, ойоҕун таптаан имэрийбит. Арай тараһатыгар ыччык-быччык баас онно баар. Онуоха киһи ыйыппыт:

– Доҕоор, бу хайдах баҕайыный? Таалыҥ онно дуу, тугуй?

Кыыс хоруйдаабыт:

– Урут, төрөөбүтүм үһүс хонугун кэннэ, биһиэхэ биир ыалдьыт хоммут. Ол хоноһо испин быһаҕынан хайа сотон барбыта үһү. Онно испин бу тикпиттэр, ол оспут суола.

Ону истэн, бу киһи олус соһуйбут, бэркэ дьиктиргээбит. «Оо, Одун Хаан оҥоһуута, Дьылҕа Хаан ыйааҕа диэн бу буолар эбит», – диэн иһигэр сөҕө санаабыт. Бу да гыннар, ойох гыммыта үһү. Ойоҕо дьахтар сүрдээх содур эбит. Ону эрэ, таҥара оҥоһуута буоллаҕа диэн, кэргэнигэр хаһан да кыыһырбатах, күнүүлээбэтэх үһү.

Онон, бөҕө оҥоһуулааҕы туох даҕаны кыайбат эбит. Киһи айылларыгар төлкөлөнөн, оҥоһуллан төрүүр, дьылҕаны уларытар кыаллыбат эбит диэн кэпсииллэрэ үһү.

1

Орел-птица – тойон көтөр. Дословный перевод «господин диких птиц», иносказательное название орла. Якуты в прошлом зверей и птиц в разговоре не называли их собственными обозначениями, а пользовались иносказательными.

2

Миф «намекает на какую-то легенду христианского происхождения» [Якутские сказки, т. 1, 296 с.].

3

Тойон көтөр – хотой. Хотой көтөрү ытыктаан ханалытан этии. Былыр сахалар кыыллары, көтөрдөрү ааттарынан быһаччы эппэттэрэ, харыс тылы туттан, ханалытан этэллэрэ.

4

Номох «христианскай төрүттээх ханнык эрэ үһүйээни таайтаран этэр» [Саха остуоруйалара, 1 т., 296 с.].

5

На золотые прииски (тайҕалаан) – букв.: «в тайгу». До Великой Октябрьской революции якуты Ленские золотые прииски называли тайгой.

6

Дети, одетые во все зеленое (күөх өҥнөөх таҥастаах оҕолор), – это духи-хозяева трав и деревьев, они сопровождали богиню Айыысыт, помогали ей, иногда самостоятельно предопределяли судьбу человека. Обычно они наделяли человека плохой судьбой.

7

Джылга Хаан, Одун Хаан – якутские божества.

8

Тайҕалаан – сахалар Улуу Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин иннинэ Ленскэйгэ баар кыһыл көмүс бириискэни «тайҕа» дииллэрэ.

9

Күөх өҥнөөх таҥастаах оҕолор – от-мас иччилэрэ, Айыыһыт арыалдьыттара, кини көмөлөһөөччүлэрэ, ардыгар киһи дьылҕатын төлкөлүүллэрэ. Үгэс курдук киһини куһаҕан дьылҕалыыллара.