Читать книгу Мифы и легенды Севера = Хоту дойду үһүйээннэрэ уонна номохторо - Группа авторов - Страница 6

Глухарь, утка и гусь

Однажды утка и гусь встретили старого глухаря.

– Глухарь, полетим с нами на юг, – сказали они, – а то ведь зимою ты здесь пропадешь с голоду.

– Нет, я не полечу с вами, – ответил глухарь. – Если я улечу отсюда, трудно тогда будет людям.

– А мы полетим. Не станем зимовать. Здесь холодно. Человек без нас не умрет. Зимой он может добывать и есть рыбу. Рыба никуда не уйдет; она здесь, в озерах, живет зиму и лето. А для человека есть еще и другая пища.

Глухарь на это сказал утке с гусем:

– Когда настанут сильные морозы, озера и реки застынут, покроются толстым льдом, тогда людям будет тяжело добывать рыбу. Без меня они умрут с голоду.

– Сам-то ты что будешь есть зимой? Скажи нам.

Глухарь сказал:

– Пищи у меня много. Зимой я буду есть кедровую хвою.

– На этой пище ты долго не проживешь. Если ты не хочешь с нами лететь, то мы тебя заставим.

Гусь и утка схватили глухаря под зоб и потащили в теплые края. Глухарь так заплакал, что от слез у него покраснели перышки у бровей. Утка с гусем бросили глухаря и улетели на юг. С тех пор у глухаря от слез всегда брови красные.

[Легенды и мифы народов Севера, 156 с.]

Улар, кус уонна хаас

Биирдэ кус уонна хаас кырдьаҕас улары көрсүбүттэр.

– Улар, биһигини кытта соҕуруу көтүс, – диэбиттэр, – кыһын манна аччыктаан эрэйи көрүөҥ дии.

– Суох, эһигини кытта көппөппүн, – диэн улар хардарбыт. – Мин мантан көттөхпүнэ, дьоҥҥо ыарахан буолуо.

– Оттон биһиги көтөбүт. Кыстаабаппыт. Манна тымныы. Киһи биһигинэ суох өлүө суоҕа. Кыһынын кини балыктыан сөп. Балык ханна да барбат, манна күөлгэ сайылыыр уонна кыстыыр. Киһиэхэ онтон да атын ас баар эбээт.

Улар кустаах хааска эппит:

– Күүстээх тымныылар турдахтарына, күөллэр уонна өрүстэр хам тоҥуохтара, халыҥ мууһунан бүрүллүөхтэрэ. Оччоҕуна дьон балыктыырыгар ыарахан буолуо. Миигинэ суох кинилэр аччыктаан өлүөхтэрэ.

– Оттон бэйэҥ тугу аһыыгыный кыһынын? Эт эрэ биһиэхэ.

Улар эппит:

– Аһым миэхэ элбэх. Кыһынын кедр мутукчатын сиэҕим.

– Ити аска эн өр олоруоҥ суоҕа. Эн биһигини кытта көтүөххүн баҕарбат буоллаххына, биһиги эйигин күүспүтүнэн илдьэ барыахпыт.

Хаас уонна кус улары куолаҕатыттан ылан сылаас дойдуга соспуттар. Улар хааһын түүтэ кытарыар диэри ытаабыт. Онуоха кустаах хаас улары быраҕан баран, соҕуруу көтө турбуттар. Ол ытаабытыттан ыла улар хааһа кыһыл буолбут.

Не ночуйте в медвежьей берлоге

Однажды осенью два охотника собрались на промысел в тайгу. Взяли они с собою запас хлеба на несколько дней. Вот пришли в лес и целый день охотились на дичь и белку.

Стемнело. Надо где-то переночевать. Стали они подыскивать хорошее место, где было бы много сухих дров для костра, но не нашли. Вместо сухих дров увидели они пустую медвежью берлогу. Разожгли около берлоги костер, сварили в котелке еду, поели и решили лечь спать. Посмотрели на пасмурное небо и поняли, что ночью будет дождь или снег.

Делать нечего. Закрыли охотники свои вещи и добычу, перевязали крепко, а сами полезли в берлогу. В берлоге медведь мягкую постель оставил из тонких веток да сухой травы. Недолго думая, улеглись охотники спать. Но ночь была холодная, и они решили закрыть отверстие в берлогу. Взяли один бесем (полушубок) и прикрыли им плотно отверстие. В берлоге стало тепло. Охотники уснули, да и проспали на медвежьем месте всю зиму. Шесть месяцев спали охотники! Только один раз за всю зиму перевернулись они с боку на бок.

Но вот пришла весна, и охотники проснулись. Выглянули из берлоги, а небо чистое, нет ни дождя, ни снега. Собрали они свои вещи, которые пролежали всю зиму около берлоги, и пошли домой. Пришли в становище, а людей там нет. Пошли охотники на берег реки, а там чумы стоят, собаки лают. Вышли из чумов люди и увидели охотников, которые осенью ушли в тайгу, а вернулись только весной. А их ведь пропавшими считали.

Недаром же кеты говорят: «Не ночуйте в медвежьей берлоге, а то проспите всю зиму».

[Легенды и мифы народов Севера, 157 с.]

Эһэ арҕаҕар утуйумаҥ

Биир күһүн икки булчут тайҕаҕа бултуу барарга быһаарыммыттар. Хас да күҥҥэ сииргэ диэн хаһаанан килиэп ылбыттар. Тыаҕа кэлэн баран, күнү быһа көтөрү-сүүрэри уонна тииҥи бултаабыттар.

Халлаан хараҥарбыт. Ханна эрэ хонуохха наада буолбут. Уот отторго кураанах мастаах үчүгэй сири көрдүү сатаан баран булбатахтар. Кураанах мастар оннуларыгар иччитэх эһэ арҕаҕын көрбүттэр. Арҕах аттыгар уот оттубуттар, солуурга ас өрүнэн аһаабыттар уонна утуйарга санаммыттар. Халлаан былытырбытын көрөн, түүнүн ардыан эбэтэр хаардыан сөп дии санаабыттар.

Хайыахтара баарай?! Булчуттар малларын, бултарын сабан баран, ыга баайбыттар, ол кэннэ арҕахха киирбиттэр. Арҕахха эһэ синньигэс лабаанан, хаппыт отунан оҥорбут сымнаҕас ороно баар эбит. Булчуттар толкуйдуу барбакка, онно утуйардыы сыппыттар. Түүн тымныйан, арҕаҕы сонунан ыга бүөлээбиттэр. Арҕах иһэ сылыйбыт. Онуоха булчуттар утуйан хаалбыттар. Кинилэр кыс устата – алта ыйы быһа утуйбуттар! Ол тухары биир ойоҕосторуттан биир ойоҕосторугар биирдэ эрэ эргийбиттэр.

Саас кэлбит, булчуттар уһуктубуттар. Арҕахтан өҥөйөн көрбүттэрэ, ып-ыраас халлаан, хаар да, ардах да суох. Кыһыны быһа арҕах аттыгар сыппыт малларын хомунан баран, дьиэлэригэр барбыттар. Тохтообут сирдэригэр тиийбиттэрэ – биир да киһи суох. Булчуттар өрүс кытылыгар тиийбиттэр. Онно тордохтор тураллар эбит. Ыттар үрбүттэр. Тордохтортон дьон тахсан, күһүн бултуу барбыт булчуттара саас эргиллибиттэрин көрбүттэр. Кинилэри сүппүттэр дии саныы сылдьыбыттар.

Ол да иһин кет омуга: «Эһэ арҕаҕар хоммот буолуҥ, кыһыны быһа утуйуоххут», – диэн мээнэҕэ эппэт.