Читать книгу Мифы и легенды Севера = Хоту дойду үһүйээннэрэ уонна номохторо - Группа авторов - Страница 3

Огонь в маленьком чуме

В дальней местности, где лежит глубокий снег, стоял старинный маленький чум, говорят. В этом чуме каждый вечер стал загораться свет.

В тех местах жил парень. Был он работником у купца. Люди, удивляясь, спрашивали:

– Что за огонь там горит?

Тогда парень-молодец сказал своему купцу:

– Давай биться об заклад, – говорит. – Пойду, разузнаю и приду. Если я проиграю, век даром на тебя работать буду, а ты, если я выиграю, денег дашь.

На том и согласились.

Тот человек вечером на собаках отправился. Вот приехал и входит в чум. Вошел, а там человек с волосатым лицом сидит. Осторожно, с оглядкой работник сел на скамью. Волосатый человек, сварив еду, собирался есть, оказывается. Выложил он и ему еду:

– Ешь, – говорит.

Поев, улеглись спать.

Утром, когда работник еще не поднялся, волосатый человек ушел на лыжах. Парень встает и размышляет:

– Как же мне доказать, что я был здесь? Узнаю, куда поехал этот человек, и привезу доказательства, – подумав, последовал по его тропе и доехал до каменной горы.

Когда подкрался туда, видит: вся гора изрыта. Изнутри раздается шум многих голосов, когда заглянул через щель – у всех людей волосатые лица. Крадучись, входит. Войдя в это жилище балаган, усаживается. А там была одна женщина, оказывается. Она потихоньку спрашивает:

– Какая нужда привела?

На это отвечает:

– Невеликая нужда.

Тогда женщина стала совать ему что-то мягкое. Не глядя, человек положил это в карман. Женщина говорит:

– Ну, поскорее уезжай, если увидят тебя здесь мои люди, несдобровать.

Услышав это, парень вышел, сел на нарту, да и уехал поспешно. По пути оглянулся – за ним гонится один человек. Увидев, что тот догоняет, погнал собак вовсю. Человек с волосатым лицом, схватившись руками за задние копылья нарты, выдернул две из них. Отстав, прокричал:

– Если бы попался, показал тебе!

Тот парень, приехав домой, сказал: «Примету привез», – и вынул из кармана то мягкое, а это оказалось мех черной лисы. Купец тогда много денег дал. Вот так богатым человеком стал работник.

Старики так объяснили:

– Ты добрался до людей, которые туда в старину убежали, спасаясь от царских податей. Они, скрываясь, устраивают себе жилища внутри горы. Тот человек, которого ты встретил в лесном чуме, – это их охотник-промысловик.

[Фольклор долган, с. 341–343]

Кыра тордоххо уот

Ыраах, халыҥ хаардаах сиргэ былыргы кыра тордох турара үһү. Онно хас киэһэ аайы уот умайар буолбут.

Ол диэки биир уол олорбут үһү. Кини атыыһыт үлэһитэ эбит. Дьон соһуйан ыйыталлара:

– Онно туох уота умайарый?

Онуоха уол атыыһытыгар:

– Сакалааттаһыахха, – диэбит. – Баран көрөн кэлиэм. Хоттордохпуна – мин эйиэхэ үйэ-саас тухары босхо үлэлиэм, оттон кыайдахпына – эн миэхэ харчы биэрэҕин.

Ити курдук икки өттүттэн сөбүлэспиттэр.

Ол киэһэ уол ыттарынан айаннаабыт. Тордоххо тиийэн киирбитэ, сирэйэ бар түү киһи олорор эбит. Сэрэнэн, тулатын көрө-көрө, уол олбоххо олорбут. Түүлээх киһи ас буһарынан аһаары сылдьар эбит. Ас кутан баран:

– Аһаа, – диэбит.

Аһаат, утуйардыы сыппыттар.

Сарсыарда уол тура илигинэ, түүлээх киһи хайыһарынан айаннаабыт. Уол туран баран, толкуйга түспүт:

– Манна сылдьыбыппын тугунан бигэргэтэбиний? Ити киһи ханна барбытын билэн баран, туоһу буолар тугу эмэ илдьэ барыыһыкпын, – дии санаат, киһитэ айаннаабыт ыллыгынан сирдэтэн таас хайаҕа кэлбит.

Онно үөмэн тиийэн көрбүтэ, хайа хаһыллан хаалбыт. Арай ол иһиттэн дьон саҥата иһиллибит. Хайаҕас быыһынан көрбүтэ, дьон бары түүлээх сирэйдээхтэр эбит. Уол үөмэн иһирдьэ киирбит. Балаҕаҥҥа киирэн олорбут. Онно биир дьахтар баар эбит. Кини сэмээр ыйыппыт:

– Туох кыһалҕалаах манна кэллиҥ?

Онуоха хоруйдаабыт:

– Кыһалҕам кыра.

Ол кэннэ дьахтар киниэхэ туох эрэ сымнаҕаһы биэрбит. Тугун өйдөөн көрбөккө, уол ылан сиэбигэр уктан кэбиспит. Дьахтар эппит:

– Чэ, түргэнник мантан бар, мин дьонум эйигин манна көрдөхтөрүнэ, киһи буолуоҥ суоҕа.

Ону истээт, уол тахсан сыарҕатыгар олороот, бэрт түргэнник айанныы турбут. Айаннаан иһэн эргиллэн көрбүтэ, биир киһи эккирэтэн иһэр эбит. Ол киһи ситээри гыммытын көрөн, ыттарын өссө күүскэ сүүрдэр. Сирэйэ бар түү киһи сыарҕа кэннинээҕи мастарыттан тутуспутугар, иккитэ туура баран хаалбыт. Ол гынан хаһыытыы хаалбыт:

– Туппутум буоллар кэһэтиэм этэ!

Уол дьиэтигэр кэлэн баран: «Туоһубун аҕаллым», – дии-дии, сиэбиттэн туох эрэ сымнаҕаһы таһаарар, онто хара саһыл түүтэ эбит. Онно атыыһыт элбэх харчы биэрбит. Субу курдук уол байбыт.

Бу түбэлтэни кырдьаҕастар маннык быһаарбыттар: «Эн былыр ыраахтааҕы нолуогуттан куоппут дьоҥҥо тиийэ сылдьыбыккын. Кинилэр саһаннар, хайа быыһыгар дьиэлэнэллэр этэ. Оттон ити тордоххо эн көрсүбүт киһиҥ – кинилэр булчуттара».

Человек в ином мире

В старину один человек охотился и вдруг провалился в какую-то дыру в земле. Очнулся после падения – лежит, оказывается, на земле. Когда вот так лежал, три девушки на лошадях приехали. Тогда он попросил их: «Я больной человек, спасите», – но те уехали, как будто ни одна из них и не слышала. Он только услыхал слова этих девушек: «Куда же подевались наши олени?» Когда те домой поехали, он пошел по их следам. К одному дому подошел. Когда вошел, там старик со старухой живут, оказывается. У них три дочери. Стоя у дверей, стал смотреть. Никто не сказал слов приветствия: «Вот и человек в гости пришел».

Тогда он подсел к одной девушке. Не замечают, что он подсел к ней. Сидят и едят. Но никто не пригласил: «Угощайся». Сам потихоньку по одной ложке берет и ест. Этого не замечают. Только говорят: «Почему убывает наша пища?» Тут подумал: «Меня, кажется, не видят. Попробую потрогать их». Усевшись рядом с одной из девушек, дотрагивается до нее. Та смертным криком кричит. Так три дня пробыл. После этого решил: «Я должен узнать, как выбраться из этой страны». И стал постоянно приставать к одной девушке. Призвали двух шаманов камлать, они ничем помочь не смогли. Тогда сказали: «Надо послать за великим шаманом». И поехали за ним.

Когда уехали, парень нарочно стал обнимать девушку, а та смертным криком исходит. В это время лучи двух глаз прямо на него пали. «Шаман наш едет», – сказали. Тут подумал: «Что сможет со мной сделать?» – и спрятался под подушкой той девушки. Как ни укрывался – лучи от света глаз шамана пронизывают его. Войдя, шаман сразу напал на него, уселся верхом. Парень изо всех сил под ним забился. Но шаман не отпускает и говорит:

– Зачем так мучаешь человека?

В ответ на это наш человек рассказал:

– Я не по своей воле сюда прибыл, провалился через дыру в земле. Когда я лежал и страдал от боли, попросил помощи у этих трех девушек, но ни одна не помогла. Из-за этого их беспокою.

Тогда шаман сказал:

– Да, правда, теперь ты отстань от нее. Я тебя в родные места доставлю.

Усадил верхом на гнилое сухое дерево, оно, превратившись в коня, полетело. Опомнившись, глядит: верхом на гнилом дереве лежит на своей земле.

[Фольклор долган, 321 с.]

Атын дойдуга түспүт Киһи

Былыр биир киһи бултуу сылдьан, эмискэ сир хайаҕаһыгар түһэн хаалбыт. Ол түһэн уһуктубута – сиргэ сытар эбит. Маннык сыттаҕына, аттаах үс кыыс кэлбит. Онно кыргыттартан: «Мин ыарыһах киһибин, миигин быыһааҥ», – диэн көрдөспүт эрээри, кинини хайалара да истибэтэх курдук баран хаалбыттар. Киһи кыргыттар саҥаларын эрэ истэн хаалбыт: «Табаларбыт ханна баран хаалбыттарый?» Кыргыттар дьиэлээбиттэрин кэннэ, кинилэр суолларын батыһан барбыт. Биир дьиэҕэ кэлбит. Киирбитэ, оҕонньордоох эмээхсин олороллор эбит. Кинилэр үс кыыстаахтара. Ааҥҥа туран көрүтэлээбит. Ким да дорооболоспотох, арай маннык диэбиттэр: «Киһи ыалдьыттыы кэллэ».

Ол кэннэ киһи биир кыыс аттыгар олорбут. Ону ким да бэлиэтии көрбөтөх. Олорон аһаабыттар. Ол эрээри кинини ким да аһылыкка ыҥырбатах. Киһи биирдии ньуосканан ылан аргыый аһаабыт. Ол аһыырын көрбөтөхтөр эрээри, эппиттэр: «Тоҕо аспыт аччаан иһэрий?» Онно киһи толкуйдаабыт: «Арааһа, миигин көрбөттөр быһыылаах. Кинилэри тыытан көрүүм». Биир кыыс аттыгар кэлэн, кинини тыытан көрбүт. Анарааҥҥыта өлөрдүү хаһыытаабыт. Маннык үс күн сылдьыбыт. «Бу дойдуттан хайдах тахсарбын билиэхпин наада», – диэн толкуйга түспүт. Ол кэннэ биир кыыһы буулаабыт. Онуоха икки ойууну кыырдара ыҥырбыттар. Ойууннар сатаан көмөлөспөтөхтөр. Эппиттэр: «Улуу ойууну ыҥырыахха наада». Ол ойууну аҕала айаннаабыттар.

Барбыттарын кэннэ, киһи кыыһы соруйан кууспаҕалаабытынан барбыт, онуоха кыыс өлөрдүү хаһыытаабыт. Ол кэмҥэ икки харах сырдыга киһиэхэ кэлэн түспүт. «Ойууммут иһэр», – диэбиттэр. «Миигин хайыаҕай?» – диэн киһи толкуйдаабыт уонна кыыс сыттыгын анныгар саспыт. Хайдах да саспытын иһин, ойуун хараҕын сырдыга кинини тэһэ көрөр эбит. Ойуун киирээт, тута киниэхэ саба түспүт, үрдүгэр олорунан кэбиспит. Киһи туох баар күүһүнэн мөхсө сатаабыт. Ол эрээри ойуун кинини ыыппатах уонна эппит:

– Дьону тоҕо сордуугун?

Онуоха биһиги киһибит хардарбыт:

– Мин манна бэйэм баҕабынан кэлбэтэҕим, сир хайаҕаһыгар түһэн хаалбытым. Ыарыыттан сордоно сыттахпына, бу үс кыыстан көмө көрдөөбүппүн көмөлөспөтөхтөрө, ол иһин мин кинилэри сүгүннээбэппин.

Онуоха ойуун эппит:

– Дьэ, кырдьык, билигин эн киниттэн арах. Мин эйигин төрөөбүт дойдугар тиэрдиэм.

Хаппыт мас үрдүгэр олордубутугар, онто ат буолан көтөн хаалбыт. Өйдөнөн кэлэн көрбүтэ: хаппыт мас үрдүгэр бэйэтин дойдутугар сытар эбит.