Читать книгу Мифы и легенды Севера = Хоту дойду үһүйээннэрэ уонна номохторо - Группа авторов - Страница 5

Лиса и ворон

Ленилась лиса пищу добывать, плохо жила, голодала. Однажды сказала дочери:

– Обману ворона: скажу, что замуж вышла, богато жить стала.

– Не надо обманывать, лучше по-хорошему попроси еды.

Не послушалась лиса. Взяла старую мокрую сеть для рыбы, в мешок затолкала, завязала. Пошла к ворону. Тот услышал – кто-то идет, сказал своим:

– Посмотрите, кто идет.

Вышли. Лиса уже в сенях. Там темно. Говорит лиса:

– Мы с мужем пришли.

Неправду сказала лиса. А ворон поверил, удивился:

– Ишь ты! Замуж двоюродная сестрица вышла. Ну что ж, покажи мужа.

Лиса сказала:

– Муж не может при свете быть. Его предки в темноте жили, и он темноту любит. Он слепой как будто, ничего не видит. Не сможет на свет выйти.

Ворон сказал:

– Ну что ж, потушите светильники, пусть заходит.

Вошли. Ворон спросил:

– Что будете есть?

Лиса ответила:

– У нас пищи много. Ешьте сами.

Пошла жена ворона в кладовую за пищей, а лиса тихонечко за ней проскочила и стала пищу в мешок накладывать. Полный мешок наложила, завязала, в сени вынесла, в угол поставила.

А ворон все удивлялся:

– Вот ведь, замуж вышла двоюродная сестрица! Наконец-то замуж вышла!

А лиса все хвастает:

– Да, у моего мужа издавна много оленей. Два больших табуна у него.

Затем спросила, нет ли яиц. Сказала, что муж очень любит яйца. В обмен шкуры оленьи обещала:

– Вот они, шкуры, в мешке. Пощупай!

Пощупал ворон мешок. Действительно, там что-то мягкое, как оленьи шкуры. Обрадовался: «Вот богатство, всем на одежду хватит». Велел мешок в полог положить.

Сказала лисе жена ворона:

– У нас есть сын, у вас – дочь: посватать бы их.

Лиса подумала и сказала:

– Если ваш сын жениться хочет, пожалуй, посватаем.

Так разговаривая, чай пили. Закончив чаевничать, лиса сказала, как бы к мужу обращаясь:

– Идем домой. А то олени испугаются и убегут. Или еще хуще, угонят их.

(Все это она выдумывает: нет у нее мужа, одна пришла).

Потом, попрощавшись с хозяевами, вышла. В сенях мешок с пищей захватила. Взвалила на спину, едва домой донесла. Дочери, смеясь, сказала:

– Смотри-ка, ведь обманула ворона: думает, правда я замуж вышла. И старую сеть за оленьи шкуры принял.

Дочь опять ей сказала:

– Зачем обманывать? Нужно по-хорошему просить.

Лиса сердито ответила:

– Не учи меня, а то без еды оставлю!

Замолчала дочь, а мать закусила яйцами и стала мясо варить.

А ворон тем временем радуется, что так легко оленьи шкуры добыл. Вдруг что-то закапало с потолка на постель.

– Что это? – воскликнула жена.

Ворон ответил:

– Наверное, лиса дорогой шкуры подмочила.

В это время сын пришел. Сказали ему про шкуры. Сын попросил:

– А ну-ка, покажите свое богатство!

Достала мать мешок, развязала. Вытащила сеть. Удивилась:

– Смотрите-ка, нет ничего! Только старая мокрая сеть.

Рассердился ворон, приказал:

– Повесьте сеть с мешком на дверь в кладовую. Сегодня лиса, наверное, опять придет. Пусть сама идет в кладовую за пищей. Сунет лапу в мешок – завяжите ее. Как в капкане будет.

И правда, через некоторое время опять лиса пришла. Дочь ворона сказала матери:

– Смотри, опять пришла обманщица.

А лиса уже свои лживые речи разводит:

– Вот мы с мужем опять пришли, шкуры принесли. Хорошие шкуры, выделанные.

Жена ворона притворилась больной, говорит:

– Ах, у меня сегодня вдруг голова заболела, не могу ходить. Это вы опять пришли?

Лиса говорит:

– Да, это мы, ненадолго. Торопимся. До свидания!

А сама в кладовую пробралась, сунула лапу в мешок. Завязла лапа в мешке. Дернула лиса лапу. Хотела убежать, сама в сети запуталась, закричала:

– Ой, что вы со мной делаете?

А ворон говорит:

– Ничего мы с тобой не делаем. Ты сама себе плохо сделала. Зачем обманула нас? Зачем вместо шкур старую сетку дала? Зачем в чужие кладовые лазишь?

Заплакала лиса, просит, чтобы отвязали. Не стали отвязывать. Смеются над ней, обманщицей и воровкой называют. Наконец порвала лиса старую сеть, выскочила на улицу. А на лапе мешок завязан. Так с мешком домой и прибежала.

Старшей дочери сказала:

– Развяжи скорее мешок.

Та ответила:

– Не буду развязывать. Зачем ты обманываешь дочку Кукки?

Младшая дочь все же отвязала.

Так ворон проучил лису за то, что обманывала и воровала.

Все.

[Легенды и мифы Севера, с. 364–366]

Саһыл уонна суор

Саһыл ас булуон сүрэҕэлдьиирэ, ол иһин куһаҕаннык олорбута, аччыктыыра. Биирдэ кыыһыгар эппит:

– Суору албыннаан маннык диэм: кэргэн тахсан баайдык олоробун.

– Албыннаама, ол кэриэтин үчүгэйинэн аста көрдөө.

Саһыл ону истибэтэх. Эргэ инчэҕэй илими куулга уган баайбыт. Суорга барбыт. Анарааҥҥыта ким эрэ иһэрин истэн дьонугар эппит:

– Көрүҥ эрэ ким иһэрин.

Тахсыбыттар. Саһыл хайыы үйэ күүлэҕэ турар эбит. Онно хараҥаҕа саһыл эппит:

– Мин кэргэммин кытта кэллим.

Саһыл албыннаабыт. Онуоха суор итэҕэйбит уонна соһуйбут:

– Тыый! Сиэн балтым ыал буолбут. Дьэ эрэ, эргин көрдөр.

Саһыл эппит:

– Кэргэним уоттаахха сатаан сылдьыбат. Кини өбүгэлэрэ хараҥаҕа олорбуттар, ол иһин кини эмиэ хараҥаны сөбүлүүр. Кини хараҕа суох курдук тугу да көрбөт. Сырдыкка сатаан тахсыбат.

Онуоха суор эппит:

– Чэ, ыһыырынньыктары араарыҥ, киирдин.

Киирбиттэр. Суор ыйыппыт:

– Тугу аһыыгыт?

Саһыл хоруйдаабыт:

– Биһиги аспыт элбэх. Бэйэҕит аһааҥ.

Суор ойоҕо хоспохтон ас аҕала барбытыгар, саһыл кини кэнниттэн сыбдыйан тиийэн, куулугар ас уктан барбыт. Куулун толору уган баайан, күүлэҕэ таһааран муннукка олордон кэбиспит.

Суор сөхпүтэ ааспакка эппит:

– Хор, сиэн балтым кэргэн тахсыбыт! Дьэ ыал буолбут!

Онуоха саһыл киһиргээбит:

– Оннук, мин кэргэним уруккуттан элбэх табалаах. Икки улахан үөрдээх.

Онтон сымыыт көрдөөн ыйыппыт. Кэргэнэ сымыыты олус таптыырын туһунан эппит. Ол оннугар таба тириитин эрэннэрбит:

– Таба тириилэрэ бу куулга бааллар. Тыытан да көр!

Суор куулу тыытан көрбүт. Кырдьык, онно таба тириитин курдук туох эрэ сымнаҕас баар эбит. Үөрбүт: «Бу баайы! Барыларыгар таҥаска тиийииһик». Куулу быыс кэннигэр ууран кэбиһэргэ соруйбут.

Суор ойоҕо саһылга эппит:

– Биһиги уол оҕолоохпут, эн кыыстааххын. Холбуохха баар эбит.

Саһыл толкуйдаабыт уонна эппит:

– Уолгут ойох ылыан баҕарар буоллаҕына, холбуохха да сөп.

Ити курдук кэпсэтэ-кэпсэтэ чэйдээбиттэр. Чэй иһэн бүтэн баран, саһыл кэргэнигэр туһулуурдуу эппит:

– Дьиэбитигэр барыахха: табалар куттанан куотан хаалыахтара. Эбэтэр оннооҕор куһаҕан – үүрэн илдьэ барыахтара.

(Маны барытын кини сымыйалаабыт. Кэргэнэ суох, соҕотох кэлбитэ).

Ол кэннэ дьиэлээхтэри кытта быраһаайдаһан тахсыбыт. Күүлэттэн астаах куулун ылбыт. Көхсүгэр сүгэн дьиэтигэр нэһиилэ аҕалбыт. Кыыһыгар күлэн эппит:

– Көр эрэ, мин суору албыннаатым. Миигин кырдьыктыы кэргэн тахсыбыт дии санаата. Эргэ илими таба тириитэ диэн ылынна.

Онуоха кыыһа эппит:

– Тоҕо албынныыгыный? Үчүгэйинэн көрдөһүөххүнүй.

Саһыл кыыһырбыттыы хоруйдаабыт:

– Үөрэтимэ эн миигин, оччотугар аһа суох хаалларыам!

Кыыһа саҥата суох барбыт. Оттон ийэтэ сымыыт сиэн баран, эт буһаран барбыт.

Суор судургутук таба тириилэнэн хаалбытыттан олус үөрбүт, астыммыт. Арай дьиэ үрдүттэн ороҥҥо туох эрэ таммалаабыт.

– Тугуй бу? – ойоҕо саҥа аллайбыт.

Суор хоруйдаабыт:

– Баҕар, саһыл суолга тириини инчэтэн кэбиспитэ буолуо.

Ити кэмҥэ уоллара кэлбит. Киниэхэ тирии туһунан кэпсээбиттэр. Онуоха уол көрдөспүт:

– Дьэ баайгытын көрдөрүҥ эрэ.

Ийэлэрэ куулу ылан сүөрбүт. Илими хостоон таһаарбыт, ол онтон олуһун соһуйбут.

– Көрүҥ эрэ, туох да суох! Инчэҕэй эргэ илим эрэ баар.

Суор кыыһырбыт уонна дьаһайбыт:

– Илими куулу кытта хоспох ааныгар ыйаан кэбиһиҥ. Бүгүн саһыл, арааһа, эмиэ кэлэрэ буолуо. Хоспоххо ас ыла бэйэтэ бардын. Илиитин куулга уктаҕына, баайан кэбиһээриҥ. Хапкаан курдук буолуоҕа.

Кырдьык, сотору буолан баран, саһыл эмиэ кэлбит. Суор кыыһа ийэтигэр эппит:

– Көр эрэ, албынчык эмиэ кэллэ.

Саһыл албын тылынан ньуолбардык кэпсиир:

– Бу биһиги кэргэмминиин эмиэ кэллибит, тирии аҕаллыбыт. Таҥастаммыт, үчүгэй тириилэр.

Суор ойоҕо ыалдьыбыта буолан кубулуммут уонна эппит:

– Айа, бүгүн эмискэ төбөм ыарыйда, сатаан хаампаппын. Бу эмиэ эһиги кэллигит дуо?

Онуоха саһыл эппит:

– Оннук, биһиги өр буолуохпут суоҕа, ыксыыбыт. Көрсүөххэ диэри!

Саһыл хоспоххо уоран киирэн, илиитин куулга укпут. Онуоха илиитэ куулга иҥнэн хаалбыт. Илиитин босхолуу сатаабыт. Саһыл куотуон баҕарбыт даҕаны, илимҥэ иилистэн хаалбыт. Ыксаан хаһыытаабыт:

– Уой, миигин хайыыгытый?

Суор эппит:

– Хайаабаппыт даҕаны. Эн бэйэҥ бэйэҕэр куһаҕаны оҥордуҥ. Тоҕо биһигини албыннаабыккыный? Тоҕо тирии оннугар эргэ илими биэрбиккиний? Тоҕо дьон хоспоҕуттан уораҕыный?

Саһыл ытыы-ытыы «ыытыҥ» диэн көрдөспүт. Ыыппатахтар. Саһылы албын уонна уоруйах диэн күлүү-элэк оҥостубуттар. Тиһэҕэр саһыл эргэ илими алдьатан, таһырдьа ойбут. Оттон илиитигэр куул баалла сылдьыбыт. Бу курдук дьиэтигэр диэри сүүрэн тиийбит.

Улахан кыыһыгар эппит:

– Куулу түргэнник сүөр.

Анарааҥҥыта хардарбыт:

– Суох, сүөрбэппин. Тоҕо эн кыыскын Куккины албынныыгыный?

Ол да буоллар, кыра кыыһа куулу сүөрбүт.

Ити курдук суор саһылы албыннаабытын уонна уорбутун иһин үөрэппит.

Бүттэ.