Читать книгу Lista Grundmanna - Jacek M. Kowalski - Страница 5

Dla muzealników, historyków sztuki i konserwatorów zabytków zabezpieczenie dzieł sztuki na wypadek konfliktu zbrojnego było jednym z podstawowych obowiązków. Doświadczenia pierwszej wojny światowej stanowiły dla tej grupy wystarczająco bolesną i pouczającą lekcję, by przygotować się na podobną ewentualność w przyszłości. Szczególnie poważnie podeszli do tego zadania muzealnicy w Niemczech i Francji. Dobra kultury tych krajów ucierpiały najbardziej w trakcie pierwszej wojny światowej. Zastosowanie nowych technik walki, wprowadzenie do operacji militarnych czołgów i samolotów spowodowało zniszczenia o nieznanej dotychczas skali. Katastrofalne straty poniosła nie tylko ludność cywilna, zniszczenia objęły również obiekty o wartości historycznej – zabytkowe budowle, kościoły i muzea z ich bezcennymi zbiorami. Doświadczenia wojny uświadomiły muzealnikom konieczność przygotowania planów ochrony zabytków przed zagrożeniami związanymi z konfliktem zbrojnym. Przede wszystkim rozważano możliwość ewakuacji najcenniejszych zbiorów do miejsc oddalonych od celów potencjalnych operacji militarnych. Tego typu rozwiązania omawiano w środowisku niemieckich historyków sztuki, którzy mając w pamięci zniszczenia dokonane w czasie ostatniego konfliktu, z uwagą przyglądali się rozwojowi wydarzeń w Niemczech po objęciu władzy przez Adolfa Hitlera. Kanclerz III Rzeszy otwarcie mówił nie tylko o możliwym konflikcie na szeroką skalę. Niemcy miały zostać przebudowane w sensie ideologicznym i urbanistycznym. Chodziło nie tylko o zmianę stylu architektonicznego, który zaproponowali architekci Hitlera, ale również sposobu organizacji muzeów, wystaw, gromadzenia zbiorów i wreszcie ich ochrony. Decyzje podejmowane w Berlinie miały zasadniczy wpływ na działalność regionalnych konserwatorów w 12 prowincjach, na jakie podzielone były Niemcy. Planowano bowiem, że w przypadku wybuchu wojny dobra kultury zostaną wywiezione do składnic, które zostaną utworzone na południowych i wschodnich terenach Niemiec.

Minister nauki, wychowania i oświaty Rzeszy, dr Bernhard Rust (Bundesarchiv, Bild 119-1998).

Generalny dyrektor Muzeów Państwowych w Berlinie, dr Otto Kümmel (Bundesarchiv, Bild 183-L08363).

Niemieckie muzea rozpoczęły wdrażanie programu ochrony zabytków w sytuacji zagrożenia działaniami wojennymi na długo przed tym, jak ich zbiory znalazły się w niebezpieczeństwie. W 1934 roku szef Ministerstwa Nauki, Wychowania i Oświaty Rzeszy (Reichsministerium für Wissenschaft, Erziehung und Volksbildung – w skrócie Reichserziehungsministerium), dr Bernhard Rust, wezwał podległych sobie urzędników i polecił im sporządzić plany zabezpieczenia dzieł sztuki na wypadek konfliktu zbrojnego. Mimo że zagrożenie nie wydawało się realne, nawet w obliczu retoryki wystąpień Adolfa Hitlera, berlińscy muzealnicy przystąpili do skrupulatnego wykonania poleceń swojego przełożonego. Z raportu dr. Roberta Schmidta, jednego z ekspertów berlińskiego Muzeum Zamkowego (Schlossmuseum), wynika, że „już w grudniu 1934 r. Generalny Dyrektor Muzeów Państwowych w Berlinie [od 1933 do 1945 roku funkcję tę pełnił dr Otto Kümmel] polecił wykonać dwie listy eksponatów należących do Muzeum Zamkowego, zawierające wszystkie obiekty, które musiałyby zostać zabezpieczone przed ewentualnymi nalotami bombowymi”[2]. Plany i decyzje podjęte przez dr. Kümmela, bliskiego współpracownika nazistowskich elit władzy, okazały się trafne. Latem 1935 roku weszła w życie ustawa o obronie przeciwlotniczej ludności cywilnej. Jej zapisy dotyczyły również przygotowania pracowników galerii i muzeów do podjęcia działań zabezpieczających zbiory sztuki. W 1935 roku dr Kümmel stanął na czele zespołu odpowiedzialnego za przygotowanie projektów budowy podziemnego schronu w parku Hoher Fläming niedaleko Beelitz na południowy zachód od Berlina, w którym miały być – w razie niebezpieczeństwa – złożone m.in. zbiory Kaiser Friedrich Museum[3]. Mimo że ostatecznie zrezygnowano z zamiaru budowy schronu, dopracowywano strategię ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego. W 1936 roku berliński konserwator (od 1942 roku Provinzialkonservator der Reichshauptstadt) dr Walter Peschke w opracowaniu Ochrona zabytków Berlina napisał, że oprócz sporządzania list najcenniejszych dzieł sztuki należało przygotować również spis obiektów architektury, które były uważane za ważne dla niemieckiego dziedzictwa kulturowego. W wyniku tej instrukcji, „jako rezultat dotychczas ukończonych pierwszych prac nad sporządzeniem list zawierających wykaz wszelkich wartościowych pomników, powstały ich wykazy dla dzielnic Tiergarten, Kreuzberg, Mitte, Köpenick, Zehlendorf und Alt-Spandau”[4]. W krótkim czasie planowano przygotować kolejne listy zbiorów znajdujących się w pozostałych dzielnicach i okręgach Berlina.

Berliński konserwator zabytków, dr Walter Peschke (Bundesarchiv, Bild 183-2008--0826-511).

Pruska Biblioteka Państwowa w Berlinie przed drugą wojną światową (Bundesarchiv, B 145 Bild-P016012).

16 października 1937 roku Bernhard Rust przesłał do dyrektora Pruskiej Biblioteki Państwowej (Preussische Staatsbibliothek) Hugona Andresa Krüssa oraz do instytucji uniwersyteckich zarządzenie „Środki ochronne na wypadek zagrożenia wybuchem wojny”. Zgodnie z tym dokumentem instytucje posiadające zbiory biblioteczne miały raportować o stanie przygotowań i środkach podjętych w celu zabezpieczenia najcenniejszych zbiorów. We wrześniu 1938 roku dział rękopisów Pruskiej Biblioteki Państwowej wyselekcjonował 166 rękopisów, które powinny się znaleźć w pierwszej kolejności na liście obiektów objętych szczególną ochroną. Kiedy kilka tygodni później wojska niemieckie – na mocy układu monachijskiego – zajęły część Sudetów, muzealnicy i kustosze, nie dowierzając „pokojowemu” przyjęciu niemieckich roszczeń, rozpoczęli nieformalne przygotowania do objęcia dzieł sztuki procedurami przygotowanymi na wypadek wojny. Część zbiorów berlińskich „złożono w suterenach, a kilka arcydzieł w skarbcu Banku Rzeszy, jednak nazistowski rząd nakazał ponowne ich wystawienie w celu uspokojenia opinii publicznej. Nieco urażeni kustosze wzmogli przygotowania wewnątrz muzeów”[5]. Pracownicy Muzeum Zamkowego, w obawie przed wybuchem wojny, postanowili przenieść najcenniejsze zbiory do piwnicy. Ich niepokój o cenne zabytki pogłębiał się w kolejnych miesiącach. W sierpniu 1939 roku większość niemieckich muzealników i bibliotekarzy miała pełną świadomość, że wojna jest nieunikniona. Ich przypuszczenia potwierdził minister finansów Johannes Popitz. W trakcie jednego ze spotkań z muzealnikami i przedstawicielami Pruskiej Biblioteki Państwowej poinformował zebranych, że powinni podjąć jak najszybsze przygotowania do zabezpieczenia zbiorów na wypadek wybuchu wojny. Obiecał, że Ministerstwo Finansów wesprze tego typu prace. Po tym spotkaniu dyrektor Pruskiej Biblioteki Państwowej odnotował w swoim dzienniku: „Przeniesienie najcenniejszych zbiorów biblioteki do piwnicy ówczesnego banku Disconto-Gesellschaft, a obecnie Ministerstwa Gospodarki Rzeszy”[6]. 26 sierpnia 1939 roku dr Krüss dokonał oględzin następnego budynku, w którym planował umieścić zbiory berlińskiej biblioteki. Po przeprowadzeniu wizji lokalnej stwierdził jednak, że pomieszczenia Preussische Staatsbank (Pruskiego Banku Państwowego), mieszczącego się przy Markgrafenstraβe, nie są odpowiednie do złożenia w nich cennych druków. Bibliotekarze rozważali również możliwość umieszczenia części kolekcji w sali wykładowej Uniwersytetu im. Fryderyka Wilhelma oraz w piwnicach budynków na Unter den Linden. Jak się później okazało, Berlin nie był bezpiecznym miejscem dla dóbr kultury i cenne rękopisy – podobnie jak wiele innych zabytków – trzeba było wysłać m.in. na Dolny Śląsk.

2 Raport dr. Roberta Schmidta z 15 października 1945 roku, National Archives and Records Administration (dalej NARA), Records Concerning the Central Collecting Points: Wiesbaden Central Collecting Point, 1945–1952, RG 260.

3 Ch. Norris, The Disaster at Flakturm Friedrichshain; a Chronicle and List of Paintings, „The Burlington Magazine”, nr 597, grudzień 1952.

4 Von Baudenkmälern zu Baudenkmalen. Die Entwicklung des Denkmalrechts im Land Berlin von 1949 bis heute, Berlin 2009.

5 L.H. Nicholas, Grabież Europy. Losy dzieł sztuki w Trzeciej Rzeszy i podczas II wojny światowej, Kraków 1997, s. 296.

6 W. Schochow, Bucherschicksale: Die Verlagerungsgeschichte Der Preubischen Staatsbibliothek, Berlin–New York 2003, s. 16.