Читать книгу Antropogeniczne zmiany środowiska przyrodniczego Ziemi - Jan Wójcik - Страница 10

Antropopresja jest jednym z najszerszych, ze względu na znaczenie, terminów często stosowanym w naukach o Ziemi, w tym także w geografii. Wiąże się to ze znacznym zróżnicowaniem współczesnych form oddziaływania człowieka na środowisko i skutków tej działalności. Z antropopresją związanych jest kilka istotnych termi­nów. Jednym z nich jest sztuczne zanieczyszczenie środowiska. Termin ten oznacza wprowadzenie przez człowieka do środowiska (powietrza, wód, gleb oraz świata roślinnego i zwierzęcego) różnych substancji stałych, ciekłych i gazowych oraz różnej energii w takich ilościach i w takim stanie, które przekraczają dopuszczalne normy lub naturalne możliwości regeneracji środowiska, a tym samym mogą nega­tywnie wpływać na zdrowie ludzi i stan środowiska oraz wywoływać w nim szkody. Substancjami zanieczyszczającymi środowisko mogą być i takie, które naturalnie w nim występują, np. CO₂, pyły oraz te, które dotychczas w środowisku nie występo­wały, a wprowadził je do niego człowiek (fenol, benzo-a-piren i inne).

Z zanieczyszczeniem środowiska przez człowieka wiążą się takie pojęcia jak: emisja, imisja, stężenie, transmisja, depozycja i sedymentacja zanieczyszczeń oraz ścieki, odpady, hałas i wibracje, a także promieniowanie. Znaczenie tych pojęć wyjaśniono w tabeli 2. Z antropopresją wiążą się także inne terminy dotyczące zjawisk i procesów związanych najczęściej z bezpośrednimi lub pośrednimi jej skutkami w środowisku. Są to: smog, kwaśne opady i kwaśne mgły, miejska wyspa ciepła, miejska cyrkulacja bryzowa, klimat miasta, zakwaszenie środowiska, dziura ozonowa, gazy cieplarniane, efekt cieplarniany, eutrofizacja wód, synantropizacja szaty roślinnej i świata zwierzęcego, wylesienie (deforestacja), erozja, stepowienie i pustynnienie gleb (gruntów), antropogeniczne formy terenu. Powyższe terminy odnoszą się do zjawisk i procesów o różnym zasięgu przestrzennym, od lokalnego do globalnego. Wymagają one szerszego potraktowania i dlatego zostaną omówione w dalszej części podręcznika.

Tab. 2. Wybrane pojęcia związane z antropopresją i ich znaczenie

Termin	Znaczenie
Emisja zanieczyszczeń	Wprowadzanie do środowiska różnych zanieczyszczeń stałych, ciekłych i gazo­wych, zwłaszcza do powietrza, w sposób zorganizowany (z wszelkiego rodza­ju urządzeń technologicznych, grzewczych, środków transportu za pośrednic­twem emitorów, np. kominów) i niezorganizowany (z hałd i składowisk, podczas transportu i przeładunku substancji sypkich i lotnych, z hal produkcyj­nych, w wyniku pożarów). Specyficznym rodzajem jest emisja wtórna, czyli ponowne wprowadzenie do powietrza zanieczyszczeń uprzednio już usuniętych, np. podczas usuwania pyłów z urządzeń odpylających lub ze składowisk, na których unieszkodliwiono odpady, ale źle je zabezpieczono przed pyleniem. Najczęściej wielkość emisji określa się liczbowo, np. ilość pyłu wprowa­dzonego do powietrza w jednostce czasu (t/rok) lub w odniesieniu do jednost­ki powierzchni (t/km2 rok). Emisja zanieczyszczeń jest istotnym wskaźnikiem, na podstawie którego możemy ocenić szkodliwość procesów technologicznych i skuteczność działania urządzeń redukujących zanieczyszczenia.
Imisja zanieczyszczeń	Ilość zanieczyszczeń odebrana przez środowisko. Najczęściej oznacza stosunek ilości składnika uważanego za zanieczyszczenie do ilości powietrza (mg/dm3, ppm) lub ilości zanieczyszczeń docierających do podłoża w jednostce czasu (mg/m2, t/km2 rok).
Stężenie zanieczyszczeń	Ilość określonego zanieczyszczenia pyłowego lub gazowego w jednostce objętości powietrza. Wielkość ta służy do oceny stopnia zanieczyszczenia powietrza w porównaniu do ustalonych stężeń dopuszczalnych, zwykle okreś­lonych prawem norm.
Transmisja zanieczyszczeń	Przenoszenie (migracja) zanieczyszczeń zwykle w środowisku wodnym lub w powietrzu.
Depozycja zanieczyszczeń	Osadzanie zanieczyszczeń np. przy pomocy opadów i osadów atmosferycznych (tzw. mokra depozycja zanieczyszczeń) oraz osiadanie np. razem z aerozolami lub z wchłanianymi przez podłoże gazami (tzw. sucha depozycja zanieczyszczeń).
Sedymentacja zanieczyszczeń	Gromadzenie się zanieczyszczeń stałych w środowisku wodnym lub lądowym. W rzekach jest to jeden z procesów samooczyszczania wód. Zachodzi głównie w miejscach spadku prędkości wody (zbiorniki retencyjne, jazy, rozlewiska). Wskutek intensywnej sedymentacji może dojść do nagromadzenia zanieczyszczeń w osadach dennych i wtórnego zanieczyszczenia wody np. w czasie powodzi lub gwałtownego spuszczania wody ze zbiornika retencyjnego.
Ścieki	Są to wprowadzane do wody lub do gruntu różne substancje płynne, stałe i gazowe, które mogą spowodować zanieczyszczenie wód powierzchniowych i podziemnych oraz gleb. Najczęściej są to zużyte wody, powstające na skutek czynności fizjologicznych ludzi i zwierząt oraz działalności gospodarczej człowieka. Specyficznym rodzajem są ścieki opadowe – wody zawierające różne substancje chemiczne i fizyczne usuwane przez opady z atmosfery oraz topniejące śniegi, a także zmywane z powierzchni ziemi oraz budynków i budowli naziemnych. Ściekami są też wprowadzane do środowiska podgrzane wody chłodnicze, wody skażone promieniotwórczo oraz zasolone, np. wody kopalniane. Ze względu na znaczną mobilność wody ścieki są dużym obciążeniem dla środowiska naturalnego, gdyż zawierają zwykle spore ładunki różnych zanieczyszczeń, często toksycznych, albo uciążliwych dla organizmów wodnych.
Odpady	Są to różne zużyte przedmioty oraz substancje stałe, a także niektóre substancje ciekłe (oleje, farby) i mieszaniny substancji stałych i ciekłych (szlamy, osady ściekowe) niebędące ściekami, powstałe w związku z bytowaniem człowieka oraz działalnością gospodarczą. Stanowią coś, co jest nieprzydatne w danym czasie i w miejscu, gdzie powstały, a także są w różnym stopniu uciążliwe dla człowieka i środowiska. Kryteria, na podstawie których uznajemy, co jest, a co nie jest odpadem, nie są jednoznaczne. Przykładem są kopaliny towarzyszące złożom podstawowym, nadkład w górnictwie odkrywkowym oraz pyły emitowane do atmosfery przez źródła zorganizowane.
Hałas i wibracje	Stanowią skutek narastającej różnej aktywności ludzkiej. Wszelkie sygnały pochodzące z otoczenia człowieka rejestrowane narządem słuchu nazywamy dźwiękami. Sygnały te rozchodzą się w powietrzu za pomocą fal akustycznych. Są to drgania rozchodzące się w powietrzu w postaci fali akustycznej o częstotliwościach i natężeniu stwarzającym liczne uciążliwości dla środowiska i ludzi, a nawet zagrażające ich zdrowiu i życiu. Szkodliwość sztucznego hałasu (spowodowanego przez człowieka) wiąże się też z jego charakterem i zmianami w czasie, długością trwania oraz zawartością składowych niesłyszalnych i słyszalnych. Hałas jest zjawiskiem niepożądanym, przykrym i szkodliwym dla ludzi oraz innych organizmów, ale wywoływanym często przez ludzi. Zjawisko to wiąże się głównie z obszarami silnie zurbanizowanymi i uprzemysłowionymi, na których powstał niekorzystny klimat akustyczny. Poziom hałasu (natężenie dźwięku) najczęściej wyrażamy w decybelach (dB).Zjawiskiem często występującym w miastach i na terenach uprzemysłowionych, wywołanym działalnością człowieka, są wibracje. Jest to bezpośrednie przenoszenie drgań mechanicznych obiektu drgającego na inny obiekt lub organizmy żywe bez udziału środowiska gazowego. Wibracjami określamy zwykle drgania przenoszące się w gruncie oraz w budynkach i budowlach powodujące mechaniczne oddziaływanie na ludzi i środowisko. Często wibracjom towarzyszy hałas. Źródłem wibracji są różne maszyny i urządzenia oraz środki transportu.
Promieniowanie	Pojęcie to oznacza wysyłanie i przekazywanie energii na odległość. Energia może być przesyłana w postaci ciepła, światła, fal elektromagnetycznych (promieniowanie elektromagnetyczne) lub cząstek (promieniowanie korpuskularne). Promieniowanie naturalne jest zjawiskiem powszechnym na Ziemi, a energia słoneczna stanowi główny czynnik funkcjonowania środowiska naszej planety. Szybki postęp techniczny i cywilizacyjny w minionych kilkudziesięciu latach sprawił, że promieniowanie powstaje także w sposób sztuczny i stało się jedną z form antropopresji. Istnieje realne zagrożenie skażeniem promieniotwórczym środowiska i wynikającymi z tego licznymi konsekwencjami zdrowotnymi i gospodarczymi dla człowieka i funkcjonowania środowiska.

Antropopresja, w zależności od ilości i jakości wprowadzanych do środowiska zanieczyszczeń, oddziałuje z różną intensywnością i zasięgiem przestrzennym na środowisko oraz poszczególne jego komponenty. Istotne znaczenie dla stopnia antropogenicznego przekształcenia środowiska ma także ilość materii i energii w przestrzeni, która podlega wpływom zanieczyszczeń. Biorąc pod uwagę negatywny wpływ antropopresji na środowisko, często używa się ogólnego terminu − destrukcja (łac. destructio − rozkład, całkowite zniszczenie). Procesy te zachodzą najczęściej stopniowo. Wydziela się cztery etapy tego procesu:

– deterioracja (łac. deterior − gorszy): pogorszenie jakości środowiska w związku z dostawą zanieczyszczeń (zahamowaniem wzrostu bioenergii i bioaktywności środowiska),

– degradacja (łac. degradatio − obniżanie): dalsze pogorszenie jakości środowiska spowodowane zwiększoną dostawą zanieczyszczeń,

– dewastacja (łac. devasto − niszczę): permanentna dostawa zanieczyszczeń powodująca zredukowanie bioenergii w środowisku do minimum,

– anihilacja (łac. annihilatio − unicestwienie): unicestwienie środowiska wskutek pozbawienia go bioenergii.

Terminem o podobnym znaczeniu do antropopresji jest antropogenizacja (gr. anthropos − człowiek, genesis − pochodzenie). Oznacza wszelkie przekształce­nia środowiska pod wpływem działalności człowieka, które prowadzą do zmian rzeźby terenu, warunków wodnych i klimatycznych, ukształtowania nowej szaty roślinnej i struktury świata zwierzęcego.

Konsekwencją nasilających się w środowisku negatywnych skutków antropopresji, także wzrastającej świadomości ludzi o narastających niekorzystnych zmianach jest podejmowanie różnych działań naprawczych. Określamy je ogólnym terminem rehabilitacja środowiska (łac. rehabilitatio − przywracanie do stanu właściwego). Usunięcie przyczyn destrukcji środowiska umożliwia wzrost bio­aktywności, co określamy rewaloryzacją (łac. valor − wartość, re − przywrócenie). Działania człowieka zmierzające do poprawy bioaktywności i dążenie do przywrócenia środowisku naturalnego stanu nazywamy regeneracją (łac. regeneratio − odro­dzenie). Jeśli środowisko zostało zniszczone w bardzo dużym stopniu i nie możemy oczekiwać, że w naturalny sposób się zregeneruje, poddajemy je rekultywacji, czyli procesom, których celem jest przywrócenie środowisku cech użytkowych. Rzadko jednak regeneracja i rekultywacja powodują odtworzenie pierwotnego stanu środowiska (przed degradacją). Zwykle chodzi tu o ukształtowanie jakiejkolwiek wartości użytkowej, np. przystosowanie wyrobiska żwirowni do celów wypoczynkowych i rekreacyjnych albo dużych rozmiarów hałdy do turystyki i rekreacji, czego przykładem jest zwałowisko odpadów „Kamieńsk” nie­daleko Bełchatowa (fot. 1). Synonimem rekultywacji i zagospodarowania terenu po działalności antropogenicznej jest rewitalizacja. Rzadko spotykaną formą naprawy środowiska jest jego rekreacja (łac. recreatio − powtórne tworzenie). Zabiegi rekreacji polegają na różnych działaniach prowadzących do powstania naturalnego środowiska na obszarze, który uległ wcześniej anihilacji.

Fot. 1. Fragment stoku wzgórza „Kamieńsk” – zwałowiska zewnętrznego Kopalni Węgla Brunatnego „Bełchatów” o powierzchni 1480 ha i wysokości względnej 196 m, zagospodarowanego na cele rekreacyjne i turystyczne