Читать книгу Antropogeniczne zmiany środowiska przyrodniczego Ziemi - Jan Wójcik - Страница 8

Naturalnym środowiskiem życia człowieka są lądy. Zaspokojenie wszystkich życiowych potrzeb ludzi wiąże się z ich ingerencją także w środowiska, które nie są stałymi przestrzeniami bytowania człowieka. Ludzie czerpią różne substancje i ener­gie z hydrosfery, litosfery, atmosfery i biosfery. Ogólnie nazywamy je zasobami naturalnymi (środowiska, przyrody). Są to m.in. różne surowce mineralne, gleby, roślinność, świat zwierząt, a także krajobraz. Coraz częściej zalicza się tu także tzw. wolną przestrzeń, a więc tę część środowiska, która stanowi potencjalną przestrzeń do wykorzystania przez człowieka. Istnieje wiele klasyfikacji i podziałów zasobów naturalnych. Opierają się one o różne kryteria: wyczerpywalności surowców, rodzaju zasobów, sposobu użytkowania, możliwości ich zachowania i odnawia­nia i inne. Często mówimy o zasobach przyrody ożywionej i nieożywionej. Wśród ogółu zasobów naturalnych wydzielamy też powszechnie wykorzystywane zasoby mineralne. Biorąc pod uwagę czasowe możliwości wykorzystywania i odnawiania zasobów, dzieli się je na niewyczerpywalne i wyczerpywalne, a ostatnie z wymienio­nych na odnawialne i nieodnawialne (ryc. 4). Należy podkreślić, że Ziemia i otacza­jąca ją przestrzeń, którą wykorzystuje człowiek, jest ograniczona w swych rozmiarach fizycznych i w związku z tym występuje fizyczna ograniczoność jej zasobów.

Do zasobów niewyczerpywalnych zaliczamy te, które bez względu na intensywność wykorzystywania nie są zagrożone wyczerpaniem (energia prądów morskich, wiatrów, światła słonecznego i wód geotermalnych). Przede wszystkim są to źródła tzw. czystej energii (energia słoneczna, wiatrowa, wodna i geotermiczna). Założenie niewyczerpywalności tych zasobów powinno skłonić człowieka do opracowywania i stosowania racjonalnych i najbardziej efektywnych sposobów i technik ich wykorzystywania uwzględniających także aspekt ochrony środowiska.

Specyficznym zasobem niewyczerpywalnym, jednak ograniczonym w swych rozmiarach fizycznych jest wolna przestrzeń. O zasób ten konkurują przemysł, rolnictwo i budownictwo, a w ostatnich kilkudziesięciu latach także turystyka.

Większość zasobów naturalnych na Ziemi to zasoby wyczerpywalne. Wynika to z faktu, iż procesy, które przyczyniły się do ich powstania, już się zakończyły, a teraz postępuje ich ilościowe zubożenie. Eksploatowanie tych bogactw, ze względu na to, że ilość ich jest fizycznie ograniczona, prowadzi nieuchronnie do ich wyczerpania lub zniszczenia i jest uwarunkowane intensywnością pozyskiwania tych dóbr przez człowieka. Są to głównie surowce i substancje mineralne związane z litosferą. Ostatnio coraz częściej zwraca się uwagę na gospodarowanie takimi zasobami środowiska jak woda i powietrze. Rosnący deficyt wody o odpowiedniej jakości w wielu obszarach świata sprawia, że staje się ona bardzo cennym surowcem naturalnym. Dotyczy to też powietrza, którego jakość znacznie obniżyła się, zwłaszcza w obszarach silnie zurbanizowanych i uprzemysłowionych. Wykorzystywanie zasobów nieodnawialnych można wydłużyć w czasie, korzystając z nich w racjonalny sposób oraz stosując ich substytuty. Także postęp techniczny i związane z tym unowocześnienie technologii wykorzystywania zasobów może przyczynić się do zmniejszenia jednostkowego zużycia surowców i bardziej racjonalnego gospodarowania nimi.

Ryc. 4. Zasoby środowiska przyrodniczego Ziemi

Wśród ogółu zasobów wyczerpywalnych wydziela się zasoby odnawialne i nieodnawialne (nieodtwarzalne). Do pierwszej grupy zasobów należą rośliny, zwierzęta, woda, gleby i powietrze, a także niektóre złoża surowców mineralnych, np. piasków i żwirów pochodzenia fluwialnego. Rzeki stałe akumulują transportowany materiał skalny, ciągle odnawiając złoża piasków i żwirów. Specyficznymi zasobami odnawialnymi są rośliny i zwierzęta. Dzięki zdolności rozmnażania się organizmy te mogą trwać bardzo długo jako zasób naturalny odnawialny. Większość roślin w czasie cyklu wegetacyjnego staje się pełnowartościowym surowcem. Znacznie dłużej, bo około 80−100 lat, trwa odnawianie masy drzewnej stanowiącej materiał produkcyjny. Dostępność zasobów odnawialnych jest uwarunkowana racjonalnym korzystaniem przez człowieka oraz ciągłym monitorowaniem ich zasobów, w związku z zagrożeniem wyczerpaniem. Znaczne zróżnicowanie zasobów odnawialnych sprawia, że jedne z nich muszą być pozyskiwane wolniej, inne bardziej intensywnie, jeszcze inne powinny być objęte czasowymi lub stałymi działaniami ochronnymi. Zbyt szybkie lub rabunkowe korzystanie z tych zasobów może spowodować, że wystąpi nieodwracalne ich zubożenie i staną się one nieodnawialne lub nieużyteczne. Przykładami mogą być: wyginięcie jakiegoś gatunku zwierząt, przyczynienie się do nadmiernej erozji gleby lub zajęcie pokrywy glebowej przez składowiska odpadów powodujące wyłączenie jej z produkcji rolnej. Na skutek rabunkowej gospodarki leśnej, a także masowego wylesiania, głównie na potrzeby rolnictwa, w wielu krajach świata, zwłaszcza w Afryce i w Azji, już od dawna występuje deficyt, a nawet brak drewna.

Nieodnawialnymi zasobami środowiska jest większość surowców i substancji mineralnych, a także niektóre biocenozy. Należy podkreślić, że nieodnawialność surowców jest określeniem względnym, odnoszącym się do średniej długości życia ludzkiego. Oznacza to, że regeneracja lub powstanie takich surowców nie są możliwe w czasie pokolenia ludzkiego. Wśród surowców nieodnawialnych wydziela się dwie grupy: możliwe do odzyskania na drodze recyrkulacji i niemożliwe do odzyskania, czyli zanikające. Ostatnia z wymienionych grup to głównie surowce energetyczne. Służą one do wytwarzania energii, są spalane i dematerializują się w procesie produkcji. Mogą być więc zużyte tylko raz. Inne surowce nieodnawialne, np. otrzymywane z rud metale są możliwe do odzysku ze złomu lub z narzędzi, urządzeń i specyficznych budynków i budowli. Mogą one być użyte ponownie po przetworzeniu. Ograniczone możliwości odzysku metali sprawiają, że odsuwamy w czasie moment wyczerpania się pierwotnych zasobów tych surowców. Uogólniając, recykling metali prowadzi pośrednio do ograniczania pozyskiwania złóż surowców metalicznych, a więc surowców nieodnawialnych i wyczerpywalnych.

Mówiąc o zasobach naturalnych, mamy na myśli pewne bogactwo, zapas czegoś. Nasuwa się więc pytanie: jak można zmierzyć te zasoby i określić ich wielkość? Niektóre zasoby środowiska można zmierzyć w jednostkach fizycznych i określić w ten sposób ich zasobność. Są to m.in. zasoby bogactw mineralnych, substancji zwierzęcych i roślinnych, wód i gleb. Zasobami naturalnymi są także energie, np. energia rzek, wiatru, cieplna Słońca, czy wulkaniczna. Te także można zmierzyć w jednostkach fizycznych energii. Specyficznymi zasobami środowiska są też wolna przestrzeń i piękno krajobrazu. Wymiary tych zasobów jako całości są trudne do określenia i najczęściej opisuje się je subiektywnie, wskazując na elementy składowe tej przestrzeni stanowiące np. o pięknie krajobrazu. Mówimy więc o wielkości (rozmiarach) pewnych substancji i energii zawartych w przestrzeni, a nie o rozmiarach zasobu jako całości.