Читать книгу Antropogeniczne zmiany środowiska przyrodniczego Ziemi - Jan Wójcik - Страница 12

Termin krajobraz pojawił się w języku staroniemieckim już w VIII wieku w formie używanej do dziś jako Landschaft. Wówczas oznaczał jednostkę przestrzen­ną o charakterze politycznym lub przyrodniczo-geograficznym. Już w XVIII w. pojęcie to zaczęło funkcjonować w geografii, a do polskiego piśmiennictwa wprowa­dził je Joachim Lelewel w 1830 r. w pracy Dzieje Polski. Słowo krajobraz pochodzi od wyrazów kraj i obraz, co oznacza „obraz kraju”. Obecnie znaczenie i zakres tego pojęcia nie są jednoznacznie zdefiniowane. Mówimy o krajobrazie w znaczeniu ogólnym, geograficznym, ekologicznym, biologicznym, geochemicznym, architekto­nicznym, estetycznym, społeczno-kulturowym, historycznym itp. W sposobie pojmowania tego terminu można wydzielić dwa wyraźne kierunki. Pierwszy traktuje krajobraz jako pojęcie przyrodnicze odnoszące się do poszczególnych elementów środowiska geograficznego i przestrzeni tej jako całości. Kierunek ten reprezentu­ją przedstawiciele nauk geograficznych, geologicznych i biologicznych. Architekci, urbaniści i planiści dostrzegają natomiast krajobraz jako coś, co dotyczy cech zewnętrznych, widokowych i wartości estetycznych danego obszaru (przestrzeni) oraz praktycznych możliwości jego wykorzystania.

Krajobraz jest terminem często stosowanym i mającym w geografii pięć różnych znaczeń. W aspekcie wizualnym (fizjonomicznym) oznacza zewnętrzny wygląd powierzchni Ziemi z określonego miejsca. W tym znaczeniu termin ten nie obejmu­je niewidocznych komponentów środowiska. W innym rozumieniu krajobraz trakto­wany jest jako synonim środowiska geograficznego i pojmowany jako pewna struktura zbudowana z wzajemnie powiązanych ze sobą elementów, funkcjonu­jąca w sposób prawidłowy i posiadająca zdolność do samoregulacji. W tym znaczeniu obejmuje środowisko przyrodnicze oraz człowieka i skutki jego działalności. Szerokie znaczenie tego pojęcia sprawia, że może ono być analizowane i badane w aspektach: strukturalnym, funkcjonalnym i fizjonomicznym przez specjalistów reprezentujących różne dyscypliny naukowe. Krajobraz traktowany jest także w sensie ogólnym, jako synonim kompleksu geograficznego. Mówiąc o krajobrazie, możemy rozpatrywać ten termin także w kategorii typologicznej, a więc typów krajobrazu ustalonych według przyjętych kryteriów. Krajobraz może stanowić też określony poziom w hierarchii jednostek regionalnych.

Wiele znaczeń tego terminu sprawia, że trudno o kompleksową definicję tego pojęcia. Najczęściej jest to:

– wizualny stan środowiska, czyli zespół materialnych elementów środowiska wskazujących na jego stan ekologiczny (według Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów),

– suma typowych cech właściwych danemu fragmentowi powierzchni Ziemi, w tym też antropogenicznych,

– część powierzchni Ziemi stanowiąca jedność przestrzenną pod względem wy­glądu zewnętrznego i wzajemnego oddziaływania zachodzących w niej zjawisk,

– całość przyrody wraz z elementami wprowadzonymi przez człowieka na naturalnie ograniczonym wycinku Ziemi, oceniana jako układ warunków przyrodniczych, reprezentujących określone zewnętrzne cechy estetyczno-widokowe.

Ostatnia z wyżej wymienionych definicji rozszerza pojęcie krajobrazu przy­jęte w naukach przyrodniczych o cechy przestrzeni określane przez architektów i urbanis­tów jako estetyczno-widokowe, a także o elementy pochodzenia antropogenicznego.

Krajobraz ulega nieustannym przemianom uwarunkowanym czynnikami naturalnymi związanymi z jego funkcjonowaniem oraz działalnością człowieka. Wskutek zaplanowanych przedsięwzięć często dochodzi do trwałych zmian w krajobrazie, np. powstania osiedli, zakładów przemysłowych, arterii komunikacyjnych itp. Mniej zauważalne w krajobrazie, ale wywołujące długotrwałe skutki są zmiany, które wiążą się z wprowadzeniem do obiegu nadmiernej ilości pierwiastków lub nowych składników materialnych. Są one spowodowane m.in. masową eksploatacją różnych surowców mineralnych oraz ich przetwórstwem, nawadnianiem terenów suchych i półsuchych oraz deforestacją i przebudową drzewostanów. W minionych kilkudziesięciu latach procesy niekorzystnego wpływu człowieka na krajobraz w wielu obszarach Ziemi przybrały niespotykany dotychczas zasięg i dynamikę. Zakłócenia w naturalnym obiegu pierwiastków uwarunkowane antropopresją polegają nie tylko na zwiększonej ich ilości w środowisku, ale także na znacznym przyspieszeniu ich migracji oraz pojawieniu się w naturalnym środowisku nowych pierwiastków i substancji, których przedtem w nim nie było.

Antropogeniczne zmiany w krajobrazie mogą mieć charakter użytkowy lub inżynierski. Przemiany użytkowe polegają na zastąpieniu jednego rodzaju krajobrazu innym, np. bagiennego łąkowym a leśnego polnym, natomiast inżynierskie na wprowadzeniu do krajobrazu specyficznych budowli, np. wielopoziomowych węzłów komunikacyjnych, czy obiektów hydrotechnicznych. Biorąc pod uwagę naturalne walory estetyczno-widokowe krajobrazu w aspekcie zmian o charakterze antropogenicznym, możemy oceniać je jako harmoniczne lub dysharmoniczne. Dysharmoniczność obiektu polega na takiej jego lokalizacji i urządzeniu, że zakłóca to ogólną harmonię krajobrazu oraz ma negatywny wpływ na przebieg procesów przyrodniczych. Mówiąc potocznie, jest to coś, co nie pasuje do krajobrazu i może spowodować w nim negatywne skutki. Przykładem może być: budowa autostrady przez tereny Parku Krajobrazowego − Góra św. Anny, podlegającego ścisłej ochronie oraz zagospodarowanie Pustyni Kara-kum na cele rolnicze, co spo­wodowało, nie tylko znaczne, nietypowe przeobrażenie krajobrazu pustynnego, ale także katastrofę ekologiczną w strefie Jeziora Aralskiego. Obszarami o dyshar­monijnym krajobrazie są często tereny czynnych okręgów górniczo-przemysłowych, a także tych, gdzie zakończono już działalność przemysłową, ale powstałe tam obiekty antropogeniczne nie zostały odpowiednio wkomponowane w naturalny krajobraz.

W zależności od stopnia antropogenicznego przeobrażenia naturalnych składników krajobrazu oraz ilości i jakości elementów, które wprowadził tu człowiek, najczęściej wydziela się następujące rodzaje krajobrazu:

– pierwotny: powstał wyłącznie pod wpływem oddziaływania czynników naturalnych. Obecnie występuje rzadko na świecie, cechuje się pierwotną strukturą, nienaruszoną wskutek antropopresji równowagą ekologiczną w środowisku oraz zdolnością do samoregulacji. Od kilkudziesięciu lat obserwujemy kurczenie się tych obszarów w związku z nasileniem antropopresji i jej skutkami. Krajobraz pierwotny występuje w piętrach alpejskim i turni niektórych wysokich masywów górskich (Andy, Kordyliery, Himalaje), na znacznych obszarach tundry i pustyń oraz w części wilgotnych lasów równikowych.

– naturalny (przyrodniczy): występuje na obszarach, gdzie ingerencja człowieka nie spowodowała takich zmian, które naruszałyby zdolność do samoregulacji, z przewagą elementów przyrodniczych (lasy, jeziora, torfowiska, bagna) i brakiem antropogenicznych obiektów o dużym zasięgu przestrzennym zwykle zaburzających estetykę krajobrazu. Specyficznym pośrednim między krajobrazem naturalnym a kulturowym jest krajobraz przejściowy. Jest on częściowo przekształcony przez człowieka, ale o dominującym oddziaływaniu procesów naturalnych na krajobraz. Przykładami takiego typu krajobrazu są fragmenty krajobrazów lasów liściastych, lasostepów i sawann ze słabo zaznaczoną działalnością człowieka.

– kulturowy: występuje zwykle na obszarach będących pod wpływem działalności człowieka, który dokonał zmian w obrębie warunków naturalnych, wprowadzając do krajobrazu antropogeniczne elementy przestrzenne. W krajobrazie tym warunki przyrodnicze są na ogół zachowane dobrze, także występują pozytywne cechy estetyczne (uporządkowany krajobraz miejski, wiejski, osiedlowy, polny). Antropogeniczne przeobrażenia dotyczą głównie gleb oraz roślinności i świata zwierzęcego. Często prowadzi się tu różne zabiegi pielęgnacyjne i ochronne służące utrzymaniu równowagi ekolo­gicznej. Rozległe krajobrazy kulturowe na świecie wiążą się z przekształceniem różnych naturalnych zbiorowisk roślinnych (lasów, stepów, sawann) w obszary rolnicze, np. tereny Niżu Europejskiego, północnoamerykańskie prerie i południowoamerykańskie pampasy oraz węgierska puszta i ukraińskie stepy. Znaczne powierzchnie tych terenów uległy degradacji na skutek nieodpowiedniej gospodarki rolnej i wskutek tego krajobraz tych obszarów znów się zmienił.

– zdegradowany: cechuje się występowaniem negatywnych skutków antropopresji, które spowodowały zakłócenie równowagi między elementami natural­nymi a antropogenicznymi, a także pogorszyły walory estetyczne (krajobraz nieużytków poprzemysłowych, nierewitalizowanych starych dzielnic przemysłowych, slumsów itp.).

– zdewastowany: występuje przeważnie na obszarach zajętych przez przemysł, wpływający destrukcyjnie na środowisko (górnictwo, energetyka, hutnictwo, przemysł chemiczny), na niezrewitalizowanych terenach poprzemysłowych oraz na obszarach silnie zurbanizowanych. Przyrodnicze składniki krajobrazu zostały tu całkowicie zniszczone lub występują w postaci szczątkowej, a krajo­braz ma charakter dysharmoniczny. Dominującymi elementami są formy i różne obiekty antropogeniczne. Skrajną odmianą takiego krajobrazu jest obszar, na którym środowisko uległo anihilacji i zostało pozbawione bioenergii. Krajobraz zdewastowany występuje m.in. w niektórych rejonach GOP-u, w Wałbrzychu i okolicach (dawne Zagłębie Wałbrzyskie), w rejonie Bełchatowa oraz na terenach Zagłębia Donieckiego (Ukraina) i Zagłębia Appalachijskiego.

Ostatnie trzy wyżej wymienione rodzaje krajobrazu łączy jedna zasadnicza cecha − występowanie zwykle dużej ilości składników pochodzenia antropogenicz­nego. Jeśli w krajobrazie dominują elementy, które zmodyfikował lub wprowadził człowiek, taki krajobraz nazywamy antropogenicznym. Nie zawsze antropopresja prowadzi do całkowitej dewastacji krajobrazu na określonym obszarze. Czasem zdarza się, że występują tam enklawy krajobrazu, który istniał tu przed jego przekształceniem. Przykładem jest wyrobisko kamieniołomu Kadzielnia w Kielcach, gdzie chroni się fragmenty krajobrazu krasowego istniejącego tu przed eksploa­tacją wapieni (fot. 2).

Ingerencja człowieka w krajobraz wiąże się z jego wykorzystywaniem na różne cele. Właściwe gospodarowanie krajobrazem i w krajobrazie nazywamy jego uprawą. Polega ona na takich działaniach ludzi, które nie powodują w nim szkód lub minimalizowanie ich, z zachowaniem właściwej estetyki krajobrazu oraz naturalnych warunków środowiska. Skutki antropopresji w krajobrazie mają różny charakter i mogą doprowadzić do zaburzenia w nim równowagi biologicznej. Działa­nia człowieka zapobiegające niekorzystnym przemianom w krajobrazie uwarunkowanym antropopresją nazywamy pielęgnowaniem krajobrazu. Polegają one np. na przywróceniu naturalnego składu gatunkowego i struktury zbiorowisk leśnych lub dostosowaniu rolnictwa do warunków siedliskowych oraz jak najszerszym wykorzystywaniu warunków naturalnych w uprawie roślin. Zasadniczym motywem takiego działania jest zapobieganie przekształceniu krajobrazu kulturowego w krajobraz zdegradowany. Szczególną formą postępowania w stosunku do krajobrazów zdegradowanych i zdewastowanych jest kształtowanie krajobrazu. Wiąże się ono z przebudową krajobrazu w kierunku jego uzdrowienia, głównie na podstawach biologicznych. Innym terminem o zbliżonym znaczeniu jest resty­tucja krajobrazu. Są to różne świadome i planowe oddziaływania człowieka na krajobraz, który uległ znacznemu antropogenicznemu przekształceniu, zmierzają­ce do naprawienia powstałych w nim szkód oraz przywrócenia jego produkcyjności.

Fot. 2. Rezerwat geologiczny „Kadzielnia” w Kielcach – dawny kamieniołom wapieni dewońskich i „Skałka Geologów”

Antropopresja ogólnie oznacza oddziaływanie człowieka na środowisko, natomiast wpływ człowieka na krajobraz naturalny i skutki z tego wynikające nazywamy antropizacją krajobrazu. Prowadzi ona do transformacji krajobrazu oraz powoduje liczne deformacje w jego strukturze i funkcjonowaniu. Przebieg antropi­zacji krajobrazu jest często zróżnicowany w czasie i w przestrzeni oraz powoduje różne skutki. Najważniejszymi przejawami tego procesu jest:

– perforacja krajobrazu: wiąże się z powstawaniem tzw. dziur w jednolitym dotychczas typie użytkowania terenu lub typie środowiska, np. zręby leśne lub oczka śródpolne. Następuje wzrost długości granic w krajobrazie, ale nie zmienia się liczba płatów i ich zwartość.

– dyssekcja krajobrazu: polega na takim oddziaływaniu człowieka, którego skutkiem są rozcięcia krajobrazu elementami linijnymi (korytarzami) na oddzielne, często bez kontaktu, części (sekcje). Jej skutkiem jest zwiększenie długości granic i liczby płatów oraz zmniejszenie ich zwartości. Rozcięcie krajobrazu wiąże się np. z utworzeniem korytarzy przyrodniczych (pasów zadrzewień, budową dróg, kanałów itp.).

– fragmentacja krajobrazu: wiąże się z rozpadem zwartego dotychczas obszaru na mniejsze części (fragmenty). Skutkiem tego jest wzrost liczby płatów i długości granic krajobrazowych oraz zmniejszenie zwartości krajobrazu. Skutkuje to m.in. spadkiem bioróżnorodności i migracji zwierząt.

– zużycie krajobrazu: polega na kurczeniu się istniejących płatów w krajobrazie oraz ich zwartości. Często dochodzi do spadku liczby płatów oraz zmniejszenia długości granic.

– scalenie krajobrazu: proces przeciwny do fragmentacji krajobrazu wiążący się np. z porzucaniem gruntów ornych przez człowieka lub ich odłogowaniem w celu poprawy żyzności gleby. Zwykle zmniejsza się ilości płatów krajobrazu oraz wzrasta ich powierzchnia i długość granic istniejących płatów.

Antropogeniczne zmiany krajobrazu przebiegają z różną intensywnością. Pierwszym stopniem przemian jest degradacja krajobrazu, polegająca na obniżeniu jego wartości przyrodniczych i estetycznych. Składniki krajobrazu mogą ulec nieznacznemu przemodelowaniu, ale relacje między nimi zwykle nie ulegają zaburzeniu. Dalsze destrukcyjne oddziaływanie człowieka na krajobraz może doprowadzić do degeneracji krajobrazu, czyli rozpadu wewnętrznych zależności w systemie, co stwarza poważne zagrożenie zanikiem mechanizmów stabilizujących system środowiska. Znaczne nasilenie antropopresji często prowadzi do zmian, które powodują dysfunkcję krajobrazu. Skutkiem czego jest zmiana sposobu przepływu materii i energii w przestrzeni krajobrazowej, natomiast brak zmian w strukturze systemu przyrodniczego tworzącego ten krajobraz. Dalsze negatywne oddziaływanie człowieka na środowisko może doprowadzić do dekompozycji krajobrazu. Wiąże się ona ze zmianą składu, struktury i relacji ilościowych między elementami systemu i powoduje istotne przeobrażenia krajobrazu. Skutki antropopresji w krajobrazie mogą być odwracalne lub nieodwracalne. Jeśli ingerencja człowieka w krajobraz jest krótkotrwała, o niewielkim nasileniu, to po ustaniu czynnika zakłócającego może dojść do naturalnej regeneracji systemu. Taką właściwość nazywamy elastycznością krajobrazu. W przypadku długotrwałej i intensywnej antropopresji powodującej trwałe zmiany powrót krajobrazu do stanu zbliżonego wyjściowemu, na drodze elastyczności, nie jest możliwy.

W holocenie krajobraz Polski uległ znacznemu antropogenicznemu przeobrażeniu. Do dziś przetrwały tylko niewielkie fragmenty pierwotnego krajobrazu występujące w najwyższych częściach Tatr, Karkonoszy i Bieszczadów, w strefie rezerwatowej bagienno-torfowiskowej Podlasia oraz we fragmentach kompleksów leśnych Puszczy Białowieskiej. Znacznie większe powierzchnie zajmują tereny o kraj­obrazie naturalnym (m.in. kompleksy leśne w Sudetach i Karpatach, Bory Tucholskie i Bory Dolnośląskie, Puszcza Solska oraz tereny bagienno-torfowiskowe Polesia). Krajobraz kulturowy reprezentują głównie tereny wiejskie i rolnicze oraz obszary słabo zurbanizowane. Znaczne powierzchnie takich krajobrazów występu­ją na Nizinach Środkowopolskich oraz na Nizinie Podlaskiej. Jeszcze kilka wieków temu dominował tu krajobraz leśny. Masowe wylesianie tych terenów i zamienianie ich na pola uprawne doprowadziło do powstania krajobrazu rolniczego. Szybki rozwój przemysłu, urbanizacji i transportu, zwłaszcza w drugiej połowie XX w. przyczynił się do powstania stref krajobrazu zdegradowanego, a nawet zdewastowanego, występującego m.in. na Wyżynie Śląskiej oraz w okolicach Wałbrzycha, Krakowa, Tarnobrzega, Bełchatowa, Konina, Turoszowa, Lubina i Głogowa.

Znaczne antropogeniczne przekształcenia krajobrazu występują także w wielu miejscach na świecie, a zwłaszcza w Europie. Tutaj, już w połowie XIX w., powstały rozległe, niespotykane dotychczas na tak dużą skalę krajobrazy industrialne i zurbanizowane. Wiązały się z dynamicznie rozwijającymi się aglomeracjami i konurba­cjami oraz okręgami górniczo-przemysłowymi, których przykładami są: Zagłębie Ruhry w Niemczech, angielskie zagłębia węgla kamiennego, okręgi górniczo--przemysłowe na pograniczu francusko-belgijskim oraz aglomeracje londyńska i mediolańska. Tereny te cechują się krajobrazem zdegradowanym i zdewastowanym z silnie zaburzonymi walorami estetycznymi oraz zanieczyszczonym środowiskiem rzutującym na jakość życia ludzi. Od kilkudziesięciu lat środowisko i krajobraz niektórych okręgów górniczo-przemysłowych podlega intensywnej restytucji i zagospodarowaniu na różne cele, czego przykładem jest Zagłębie Ruhry. Rozległe krajobrazy przemysłowe powstały także w Appalachach oraz w okręgach górniczo--przemysło­wych we wschodnich Chinach, w Indiach oraz w różnych obszarach na terytorium dawnego ZSRR. Współcześnie znaczne przekształcenia krajobrazu, często też dewastacja, wiążą się z obszarami eksploatacji ropy naftowej i gazu ziemnego. Nieodwracalne zmiany w krajobrazie powoduje również masowa deforestacja oraz często wzniecane przez ludzi pożary, głównie w strefie wilgotnych lasów równikowych, wskutek czego dochodzi tam do anihilacji krajobrazu.