Читать книгу Antropogeniczne zmiany środowiska przyrodniczego Ziemi - Jan Wójcik - Страница 9

Termin antropopresja jest stosunkowo świeży i wprowadził go nauki prawdopodobnie w 1972 r. geobotanik Romuald Olaczek (gr. anthropos − człowiek i pressio − ucisk). Pierwotnie oznaczał ogół bezpośrednich i pośrednich oddziaływań człowieka na szatę roślinną. Obecnie ma szersze znaczenie i dotyczy ogółu oddziaływań człowieka na środowisko. W naukach przyrodniczych pojęcie to jest najczęściej definiowane jako bezpośrednie lub pośrednie oddziaływanie człowieka (społeczeństw) na środowisko prowadzące do różnorodnych jego zmian. Zasadniczym motywem antropopresji jest atrakcyjność różnych miejsc z punktu widzenia lokalizacji działalności gospodarczej i warunków życia. Bezpośrednie skutki antropopresji są na ogół niezbyt odległe w czasie, czego przykładem mogą być nieużytki powstałe w strefie wpływu górnictwa na rzeźbę terenu. Pośredni wpływ działalności człowieka polega na migracji konkretnego rodzaju antropopresji z miejsca powstania do miejsca oddziaływania. Przykładem jest zanieczyszczanie powietrza tlenkami siarki, które są przenoszone w atmosferze przez wiatr nawet na znaczne odległości i degradują roślinność, a także wskutek opadu atmosferyczne­go suchego lub mokrego powodują zakwaszenie gleb oraz wód powierzchniowych i podziemnych. Presja człowieka na środowisko może mieć charakter zamierzony lub niezamierzony. Zamierzone i świadome działania człowieka doprowadziły m.in. do powstania obszarów silnie zurbanizowanych i uprzemysłowionych, na których często brak naturalnych składników krajobrazu. Środowisko takich obszarów cechuje się znacznymi antropogenicznymi zmianami w rzeźbie terenu, warunkach wodnych, warunkach klimatycznych oraz przeobrażeniami ilościowymi i jakościowymi w świecie roślinnym i zwierzęcym. Świadomymi działaniami człowieka jest również osuszanie bagien i torfowisk, nawadnianie terenów suchych i półsuchych, wyrąb lasów, tępienie niektórych gatunków zwierząt, czy ekspansja turystyki na terenach górskich. Pośrednie skutki tych działań są często odległe w czasie, np. wyginięcie dropa w Polsce w latach 1981–1985 i tura, zmniejszenie powierzchni wilgotnych łąk, czy wzrost natężenia erozji i denudacji przez wy­deptywanie szlaków w górach. Antropopresja cechuje się różną intensywnością czasową i przestrzenną. Proces ten powoduje pozytywne lub negatywne zmiany w środowisku. Pozytywnym skutkiem antropopresji jest m.in. łagodzenie nie­właściwego gospodarowania człowieka w środowisku poprzez przywrócenie i utrzymanie naturalnych siedlisk, odnowę zbiorowisk leśnych, ograniczenie zużycia zasobów naturalnych, czy rekultywację terenu. Najczęściej jednak proces ten wywołuje zmiany niekorzystne: zaburzenia w funkcjonowaniu środowiska lub jego elementów oraz znaczne przekształcenia krajobrazu. Skutki antropopresji w środo­wisku są często nieodwracalne. Następuje trwała degradacje lub zniszczenie poszczególnych elementów, a nawet całego kompleksu środowiska. Zbyt intensyw­na, długotrwała i wielokierunkowa antropopresja często prowadzi do takiego zakłócenia funkcjonowania środowiska, że dany teren staje się obszarem klęski (katastrofy) ekologicznej. Klasycznym przykładem jest strefa Sahelu (Afryka), gdzie na skutek niewłaściwej gospodarki rolnej (hodowlanej) południowa granica Sahary przesunęła się w ciągu 30 lat o 100−200 km na południe. Czasem nawet pozornie przyjazne dla środowiska działania człowieka mogą wywołać zmiany niekorzystne dla niego samego. Zjawisko to nazywamy bumerangiem ekologicznym (środowiskowym). Powoduje ono często wtórne zaburzenia w funkcjonowaniu środowiska, a także zmniejszenie zakładanych zysków ekonomicznych. Zmiany takie mogą mieć zasięg lokalny, regionalny, a nawet globalny. Przykładem bumerangu środowiskowego jest ciąg zdarzeń o charakterze przyczynowo-skutkowym: wykarczowanie lasu − wzrost nasilenia erozji i ruchów masowych na stokach − zmiany warunków mikroklimatycznych i siedliskowych − straty w ekosystemach i majątku trwałym. Przykładem w skali globalnej jest rozwój uprzemysłowienia, a zwłaszcza energetyki, powodujący − wzrost emisji zanieczyszczeń − ocieplenie klimatu na Ziemi i zakwaszenie środowiska, co generuje liczne problemy środowiskowe i gospodarcze głównie w rolnictwie. Zachodzące w środowisku antropogeniczne przemiany są skutkiem niepohamowanego rozwoju cywilizacyjnego oraz lekceważenia myślenia ekologicznego.

Antropopresja pojawiła się na Ziemi wraz z człowiekiem i rozszerzała się na obszary stopniowo przez niego zajmowane. Początkowo zjawisko to wiązało się z prymitywnymi formami zbieractwa, łowiectwa, rybactwa, wypasu zwierząt hodowlanych, wyrębu i wypalania lasów pod pola uprawne. Później pojawiły się zorganizowane formy antropopresji: masowe karczowanie lasów, stałe osadnictwo, rolnictwo, komunikacja, przemysł oraz turystyka i rekreacja. Szczególną formą antropopresji była trwająca do dziś synantropizacja szaty roślinnej, także zwierząt. Proces ten polegał na ukierunkowanych zmianach polegających na zastępowaniu gatunków, które bytowały od dawna, gatunkami sprowadzonymi lub tymi, które przybywały w sposób naturalny w związku z antropogenicznymi zmianami warunków środowiska. Przykładem może być nadmierna chemizacja środowiska gle­bowego przez rolnictwo lub antropogeniczne zmiany klimatu na terenach silnie zurbanizowanych i uprzemysłowionych powodujące wyparcie jednych roślin i zwierząt innymi, które szybciej i lepiej adoptują się do nowych warunków glebowych i klimatycznych. Organizmy synantropijne żyją stale lub okresowo w pobliżu zabudowań mieszkalnych i gospodarczych oraz w tych pomieszczeniach (pokrzywa zwyczajna, wołek zbożowy, wróbel domowy, jaskółka, mysz domowa, szczur), także na polach i w sadach (podbiał, pokrzywa, mysz polna). Dogodne schronienie i duża ilość łatwo dostępnego pokarmu oraz korzystne warunki do rozrodu sprzyjają egzystencji tych organizmów. Należy podkreślić, że wśród synantropów są zarówno sprzymierzeńcy człowieka, jak i gatunki wyrządzające szkody. Szybki rozwój cywilizacyjny w minionych kilkudziesięciu latach sprawił, że skutki antropo­presji występują dziś, nie tylko na obszarach, które człowiek zasiedlił, ale także tam, gdzie jego działalność jeszcze się nie zaznaczyła. Jest to uwarunkowane dynamicznym charakterem niektórych elementów środowiska (powietrze, woda), które mają zdolność przemieszczania zanieczyszczeń nawet na znaczne odległości.

Rozmiary i wielkość antropopresji wyraża się przy pomocy różnych wskaźników. Bezpośrednim wskaźnikiem może być, np. ilość wykorzystywanych przez człowieka konkretnych zasobów środowiska w określonym czasie albo w stosunku do wielkości tych zasobów. Innym wskaźnikiem jest ilość wprowadzanych do powietrza lub wody zanieczyszczeń w jednostce czasu albo gromadzonych w środowis­ku odpadów. Pośrednimi wskaźnikami wielkości antropopresji są natomiast: imisja zanieczyszczeń powietrza oraz zanieczyszczenie wód i gleb, nawiązujące do okreś­lonych norm dopuszczalnych, a także ilość gromadzonych na powierzchni ziemi odpadów w jednostce czasu.

Rozpatrując procesy antropopresji, wyróżniamy czynniki, rodzaje i skutki antropopresji. Czynnikami antropopresji są różne formy działalności człowieka, które mogą powodować lub powodują antropogeniczne przekształcenia środowiska. Są to m.in. zabudowa mieszkalna, przemysłowa i transportowa, uprawa ziemi, hodowla zwierząt, działalność przemysłowa, regulacja stosunków wodnych i turysty­ka. Mówiąc o rodzajach antropopresji, mamy na myśli konkretne oddziaływania człowieka na środowisko powodujące w nim zmiany, np. emisja hałasu i zanieczyszczeń powietrza, odprowadzanie ścieków do wód, składowanie odpadów, wycinanie drzew w lasach, zmiany stosunków wodnych i zanieczyszczanie gleb. Skutkiem antropopresji są antropogeniczne przemiany środowiska. Wiążą się one z:

– degradacją i niszczeniem środowiska (zanieczyszczenie powietrza, wód i po­kryw glebowych, wyjałowienie i zniszczenie gleb, degradacja i zniszczenie szaty roślinnej, tępienie zwierząt),

– ochroną środowiska (ograniczanie emisji zanieczyszczeń, oczyszczanie ścieków odprowadzanych do wód, ochrona gatunkowa roślin i zwierząt, tworzenie parków narodowych i rezerwatów przyrody),

– gospodarowaniem środowiskiem (stosowanie zabiegów przeciwerozyjnych, zalesienia, melioracja gruntów, rekultywacja gruntów, optymalna struktura użytkowania ziemi).

Różne formy działalności człowieka w środowisku, często odbywające się jednocześnie, powodują, że współczesna antropopresja ma różnorodny przebieg w czasie i w przestrzeni. Procesy te mogą wystąpić jednorazowo, powtarzać się regularnie (cyklicznie) lub nieregularnie (acyklicznie) oraz występować permanentnie. Rzadko zdarza się, że antropopresja wiąże się z działalnością jednego czynnika. Zwykle jest to zespół czynników związanych z określoną formą działalności człowieka. Przykładem jest górnictwo odkrywkowe węgla brunatnego powodujące zniszczenie pokryw glebowych i szaty roślinnej w miejscu wydobywania węgla, znaczne przeobrażenia rzeźby terenu (powstanie wyrobiska i hałd), wyłącze­nie z produkcji rolnej gleb na skutek usypania hałd, wyjałowienie i przesuszenie gleb oraz zmiana stosunków wodnych (powstanie leja depresji) i degradacja roślin­ności nawet w znacznej odległości od kopalni na skutek permanentnego odwadnia­nia górotworu, mechaniczne niszczenie gleby przez ciężki sprzęt, czy zanieczyszczanie spalinami.

Charakterystyczną cechą procesów antropopresji jest ich zmienność w czasie i w przestrzeni. Początkowo procesy te miały charakter naturalny związany z zaspokajaniem podstawowych potrzeb człowieka w określonych warunkach środowiska. Antropopresja wiązała się z łowiectwem, zbieractwem, rybactwem, drobnym wyrębem drzew oraz prymitywnym budownictwem. Niewielka populacja oraz wędrowny tryb życia powodowały, że skutki ingerencji człowieka w środowisko były tak małe, że przyroda mogła się zregenerować. Wzrost liczby ludności i powstawanie jej skupisk oraz osiadły tryb życia spowodował wzrost natężenia i rozprzestrzenienie się antropopresji. Wiązała się ona z karczowaniem lasów, rozwojem rolnictwa i osadnictwa, a później z eksploatacją bogactw mineralnych, urbanizacją, komunikacją, turystyką oraz wojnami, które z czasem miały coraz większy zasięg i bardziej dotkliwe skutki. Antropopresja przybierała masowy charakter, a jej skutkami była degradacja i zniszczenie środowiska. Od kilkudziesięciu lat można mówić o hiperantropopresji, której skutkiem są trwałe i często nieodwracalne zmiany w środowisku oraz zaburzenie mechanizmów jego samoregulacji (obszary zagrożenia ekologicznego i klęski ekologicznej). Skutki współczesnej antropopresji mają nie tylko zasięg lokalny i regionalny, ale także globalny. Dla uwypuklenia okresu, w którym zaszły istotne zmiany w relacjach człowiek−środowisko (zwłaszcza w minionych kilkuset latach), zaproponowano nazwać go antropogenem lub antropocenem. Ostatnia z nazw wydaje się najbardziej odpowiednia, jednak, ze względu na małą popularność jest rzadko stosowana w naukowym piśmiennictwie. Spór między naukowcami dotyczy nie tylko samej nazwy, ale także momentu rozpoczęcia tej epoki. Jedni utożsamiają ją z holocenem, inni zaś z początkiem antropopresji powodującej niekorzystne zmiany (przeobrażenia) w środowisku. Epokę tę należałoby, więc umieścić w holocenie. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat ludzkość tak zmieniła Ziemię, że jest to już widoczne m.in. w osadach na jej powierzchni. Dlatego można przyjąć, że od połowy XX w. żyjemy w nowej epoce geologicznej – antropocenie. Ponadto dla antropocenu zaproponowano też wiele alternatywnych terminów (anglocen, kapitalocen, mantropocen, nekrocen, oligantropocen, plastikocen, antropozoik i inne).