Читать книгу 60 felietonów najjadowitszych - Jerzy Pilch - Страница 6

Europejczyk w prasłowiańskich gaciach

W cieniu imperium, z kurami, w gaciach prasłowiańskich, Naucz się lubić swój wstyd, bo zawsze będzie przy tobie, I nie odstąpi ciebie, choćbyś zmienił kraj [...].

CZESŁAW MIŁOSZ

W 35. numerze tygodnika „Wprost” wywiad z Ludwikiem Stommą, profesorem antropologii kultury w Ecole Pratique des Hautes Etudes we Francji, autorem świeżo wydanej książki o królach francuskich oraz felietonistą „Polityki”. Wywiad nosi tytuł Europejczyk i ozdobiony jest zdjęciem Stommy stojącego na tle na wskroś europejskich zabytków architektury i sztuki. Na fotografii nie ma nawet milimetra kwadratowego, na którym nie występowałyby na wskroś europejskie zabytki architektury i sztuki. Podpis pod zdjęciem głosi: Ludwik Stomma w Sienie. Głównie wszakże kraszą rozmowę ujęte w ramki i wybite tłustym drukiem autocytaty. Cytaty te mają zachęcić czytelnika do lektury całego wywiadu, zapewne równie jak one (cytaty) bezkompromisowego, zdroworozsądkowego i kontrowersyjnego. Cytat pierwszy: „Ludzie już nawet książek o Katyniu nie kupują! No, bo – ile można?”. Cytat drugi: „Może zabrzmi to szokująco, ale rozczulam się nad losem wyrzuconego na bruk ubeka”.

Oczywiście nie jestem ja aż tak szalony, by polemizować z wywiadem z osobistymi sądami autora, nie jestem nawet tak naiwny, by uświadamiać mu, że sam fakt, iż może (dziś!) błyskotliwie dywagować na temat paranoi dzisiejszej i paranoi komunistycznej, dowodzi, że paranoja paranoi nierówna. Każdy, kogo pytają, ma prawo wygadywać rzeczy najdziwniejsze, skądinąd też wiadomo, że obszary świata, na których prawo to bywa kwestionowane, maleją. Problem jednak w tym, że Stomma wcale nie wygaduje rzeczy dziwnych, osobliwych czy – wbrew własnym nadziejom – szokujących. Przeciwnie, wypowiada zbiór poglądów typowych, często wygłaszanych i spotykanych, nader powszechnie – choć w rozmaitych wariantach – funkcjonujących. Znamy wszyscy te obezwładniające i dowodnie świadczące o roztropności narodu transparenty „Komuno, wróć!”, te z niebywałych skarbnic mądrości zaczerpnięte aforyzmy, że i za Stalina było lepiej, że jedna ideologia zastąpiła drugą ideologię, że Kościół zajął miejsce PZPR, że dawniej czerwoni, a teraz czarni, że nic się po prostu nie zmieniło.

Ludwik Stomma zapewne bezwiednie okazał się idealnym medium dla tego rodzaju – krążących w powietrzu, w świadomości zbiorowej, w podświadomości mniej lub bardziej powszechnej – poglądów. Wchłonął je i, językowo oraz intelektualnie oszlifowane, z powrotem z siebie na łamach „Wprost” wypuścił. Ponieważ jest to człowiek inteligentny i dobrze piszący – jest też o czym mówić. Zwolennicy wyliczonych szablonów powinni być radzi, że znalazły one tak szlachetną tubę jak europejskie usta Ludwika Stommy.

Powtarzam raz jeszcze: nie polemizuję ze Stommą jako takim, z jego osobistymi upodobaniami i poglądami, polemizuję z pewnymi obiegowymi opiniami, które – moim zdaniem szczęśliwym trafem – znalazły trybuna w Stommie. Jeśli nawet w grę wchodzi nie ślepy traf, a świadomy zamiar, jeśli autor świadomie postanowił trącić populistyczną strunę – problemu to nie zmienia. Bez względu na to, jak chętnych i licznych słuchaczy ma pogląd, że oto przeżarliśmy się Katyniem, jest to pogląd fałszywy i w pewnym sensie kiczowaty. Kicz, jak wiadomo, bywa także – a może przede wszystkim – cechą rzeczywistości.

Jedna ideologia zastąpiła drugą ideologię, jedna wersja historii zastąpiła drugą wersję historii. Komuniści dobierali swoje wzorce historyczne – Janka Krasickiego, Hankę Sawicką czy też wyzysk chłopa pańszczyźnianego. „W tej chwili – powiada Stomma – obsesyjnie serwuje się Polakom co innego – generałów Maczka i Andersa, których szanuję i podziwiam, czy też Katyń. Zaręczam jednak, że za rok będzie się to tak samo traktowało jak wcześniej Krasickich, Sawickie i chłopa pańszczyźnianego”.

Zaręczam, że wątpię. Aby ta symetria choć w części zadziałała, musiałaby natychmiast ruszyć machina akademii ku czci, mów okolicznościowych, capstrzyków i wieców, musiałyby powstać w szkołach izby pamięci, zawisnąć portrety patronów, musiałyby w prasie zacząć się pojawiać dęte artykuły, repertuar kin kolejny raz musiałby ulec zmianie, zmienić by się musiał program radia, telewizji, że nie wspomnę o takich detalach, jak nowe podręczniki do nauki historii, nowe spisy lektur czy tematy nowych wypracowań. A czas? Jak w ciągu roku stworzyć analogię dla dziesięcioleci? Nowe jakości, przywrócone wartości i przypomniane realności same z siebie nie nasycą kraju do przesytu, zwłaszcza że „ludzie już nawet książek o Katyniu nie kupują”. By ten przesyt nastąpił, ich dopływ musiałby być sterowany, ich dystrybucja musiałaby się cechować nieokiełznanym, bo totalitarnym, brakiem umiaru. Tymczasem na razie decyduje rynek. Po prostu istnieje także (prócz innych oczywistych okoliczności funkcjonowania zjawiska) handlowa koniunktura na Katyń. Być może kończy się ona, ale wątpić należy, by przedłużyły jej istnienie odpowiednie wytyczne, uchwały, dyrektywy czy centralnie wytyczone ścieżki szybkiego druku. Oczywiście scena, w której do prywatnego wydawcy przychodzą, powiedzmy, trzej zmęczeni życiem ubecy i cierpliwie mu tłumaczą, że jeśli nie wydrukuje dalszych dziesięciu tysięcy książek o Katyniu, to najpierw, proszę pana, domiar, beknie pan zdrowo, a jak nie, to inaczej pogadamy, oczywiście, taka scena jest na wskroś polską sceną. Dbać jednak należy, by jej prawdopodobieństwo pozostało nikłe. Dbać o to powinni ludzie piszący, być może w jakiejś mierze kształtujący opinię publiczną. Dbać o to powinien zatem także Stomma.

Ludziom w obecnej sytuacji należy raczej objaśniać, jak mają postępować z wyrzuconym na bruk ubekiem, a nie rozczulać się nad jego (ubeka) losem. Przykład ten jasno dowodzi, jak zawodne bywa (tak wśród Polaków powszechne) myślenie modelowe. Oto znów nastał nowy reżym, na nic nie bacząc, nieludzko zweryfikował on kadry MSW i szereg niezweryfikowanych funkcjonariuszy nie ma co do garnka włożyć. Współczują im i rozczulają się nad ich losem humaniści, być może nawet na owianych dyskrecją zebraniach towarzyskich zawiązują się pierwsze komitety obrony. Rzeczywista paranoja jest nie mniej paranoiczna, idzie ona jednak w odmiennym kierunku. Wyrzuceni na bruk ubecy mianowicie na ogół radzą sobie. Są to przeważnie ludzie zdecydowani, operatywni i przedsiębiorczy, znajdują swe miejsce na bruku rozmaitych firm, spółek i fundacji.

Należy im pozwolić na tym bruku działać. Nie rozczulać się nad nimi, ale też nie domniemywać, że lada chwila w przypływie profesjonalnej nostalgii poczną pałować udziałowców.

Ocalenie pamięci o Polsce Ludowej jest swoistym zadaniem intelektualnym tych, którzy wtedy świadomie oddychali, nawet jeśli było to oddychanie rozrzedzonym powietrzem. Nazwanie tamtej rozrzedzonej rzeczywistości, rozcieńczonej wolności – ale i połowicznego zniewolenia – jest być może potrzebą pamięci, może imperatywem rozumu, a może tęsknym zewem biologii, by powrócić do pierwszych porywów, choć były one za Gomułki zaznawane. Ale przecież definiowanie PRL, ocalanie pamięci o PRL nie może polegać na sugerowaniu, że teraz mamy do czynienia z prostymi, choć negatywowymi, kontynuacjami tamtego świata.

„Dawniej – powiada Ludwik Stomma – wystawiałem głowę przez okno i patrzyłem na ulicę. Potem czytałem «Trybunę Ludu» i jedno z drugim do siebie nie pasowało. Dziś robię to samo – także nie pasuje”. Zachwyca mnie lektura tego fragmentu, bo przecież myśmy tak samo postępowali. Czytaliśmy „Trybunę Ludu” i przez okno spoglądaliśmy na ulicę. Żeby jednak od razu jedno z drugim porównywać? To nawet naszemu pierwszemu sekretarzowi do głowy nie przychodziło...

1991