Читать книгу Stosunki międzynarodowe. Antologia tekstów źródłowych - Группа авторов - Страница 18

W niniejszym opracowaniu postawiona została teza, że naukowe rozumienie polityki rozwinąć się może tylko wtedy, gdy zagadnienia związane z polityką będą traktowane w kategoriach systemu działań. System działań jest układem zmiennych powiązanych ze sobą w taki sposób, że (inaczej niż w jego zewnętrznym otoczeniu) relacje wewnętrzne pomiędzy jego zmiennymi oraz pomiędzy tymi zmiennymi a zmiennymi zewnętrznymi są możliwymi do opisania prawidłowościami behawioralnymi. […]

Ponieważ system kształtuje swoją tożsamość w określonym czasie, trzeba móc go opisać w różnych okresach, to znaczy w jego kolejnych fazach. Konieczne jest również właściwe określenie takich zmian zachodzących w zmiennych, które powodują przejście do kolejnych faz. […]

Systemy uznaje się za połączone w parę, kiedy „wyjście” (rezultat) jednego z nich służy jako „wejście” (wkład) drugiego. Osobowość sekretarza stanu [Stanów Zjednoczonych – przyp. tłum.] stanowi „wejście” systemu amerykańskiej polityki zagranicznej, a z kolei amerykańska polityka zagraniczna jest „wejściem” systemu międzynarodowego.

Chociaż o tworzących pary systemach można myśleć jako o częściach większego systemu, łatwiej jest traktować je jako samodzielne jednostki. Parę systemów tworzą m.in. Stany Zjednoczone i Wielka Brytania. Państwa te są członkami NATO i ONZ; rozwój gospodarczy jednego z nich wpływa na ekonomię drugiego; polityka każdego z tych państw jest jednocześnie „wejściem” dla polityki tego drugiego. Zastanówmy się jednak, jak dużą trudność sprawiłoby nam zbadanie tego, jak funkcjonuje system polityczny Stanów Zjednoczonych w relacji do ich polityki zagranicznej, gdybyśmy chcieli dokonać szczegółowej analizy każdego systemu, z którym Stany Zjednoczone są sparowane – na przykład wszystkich systemów zewnętrznych i podsystemów wewnętrznych.

Z analitycznego punktu widzenia łatwiej jest zastanowić się, jaką decyzję podejmą Stany Zjednoczone, jeśli Wielka Brytania podejmie decyzję x, y lub z. Jeśli chcemy dowiedzieć się, jak w rzeczywistości postąpią Stany Zjednoczone, szczegółowa wiedza z zakresu polityki brytyjskiej (a w każdym razie tego, jak prawdopodobny jest dany stan brytyjskiego systemu politycznego) staje się niezbędna. Jeśli interesuje nas nie konkretna prognoza, ale wiedza o tym, jak Stany Zjednoczone zwykle prowadzą swoją politykę zagraniczną, warto wziąć pod uwagę zachowanie tego państwa, gdy „wejścia” innych systemów przyjmą określone wartości. […]

Kiedy systemy, zarówno te znajdujące się na tym samym poziomie, jak i na różnych poziomach, zostają połączone w pary, które działają w przeciwnych kierunkach, ma miejsce sprzężenie zwrotne. Polityka zagraniczna Stanów Zjednoczonych ma wpływ na politykę zagraniczną Związku Radzieckiego i jednocześnie sama znajduje się pod jej wpływem. Negatywne sprzężenie zwrotne oddziałuje w kierunku przeciwnym do „wejścia” systemu. Przykładem może być pilot automatyczny, który, korygując kurs samolotu, doświadcza właśnie negatywnego sprzężenia zwrotnego. Z kolei pozytywne sprzężenie zwrotne oddziałuje w tym samym kierunku co „wejście” systemu. Można je zaobserwować w przypadku, w którym państwo dodrukowuje pieniądze w czasie inflacji, co skutkuje wzrostem cen, prowadzącym do kolejnych dodruków – i tak dalej, i tak dalej. […]

Równowagę należy definiować przy uwzględnieniu arbitralnie wybranych zmiennych, pozostających w arbitralnie wybranych granicach arbitralnie wybranego czasu, w jakim system jest poddany określonym zakłóceniom. Równowagi i stabilności nie należy traktować jako synonimów, jako że równowaga może być niestabilna. Stabilna równowaga to taka, która nie wykracza w swych wahaniach poza dane granice. W dalszej części wskazana zostanie bardziej precyzyjna definicja tego zjawiska.

Stabilny system istnieje więc w granicach wyznaczonych arbitralnie określonymi wartościami zmiennymi. Stabilność tego rodzaju zachowuje się podobnie do huśtawki – po zakłóceniu wraca do pozycji wyjściowej. Może ona reprezentować jakąś formę „stanu ustalonego” lub procesu homeostazy, w którym część zmiennych nieustannie dostosowuje się do pozostałych, tak aby utrzymać je w danych granicach. Na myśl nasuwa się na przykład działanie termostatu lub to, jak ciało ludzkie utrzymuje stałą temperaturę krwi – w czasie upałów dzięki poceniu się, a w czasie mrozów dzięki dreszczom. Taką stabilność utrzymywać może również negatywne sprzężenie zwrotne, co ilustruje podany już wcześniej przykład automatycznego pilota w samolocie. Systemy polityczne reprezentują stabilność homeostatyczną lub „stanu ustalonego”. […]

Ultrastabilne systemy „dążą” do stabilnego wzorca zachowania. Dokonują pewnych zmian wewnętrznych lub próbują zmienić środowisko, w którym funkcjonują. Odrzucają również niestabilne wzorce zachowań. Okresy przejściowego dostosowania, czy to w zachowaniu jednostek, czy systemów społecznych, mogą zaś odzwierciedlać poszukiwanie nowych wzorców stabilnych zachowań w sytuacji, w której dotychczasowe wzorce okazały się z jakiegoś względu niestabilne. Procesy te są charakterystyczne dla systemów ultrastabilnych; jeśli w przyszłości będziemy dla wygody używać krótszego terminu „stabilne”, to jednak musimy zachować w pamięci to rozróżnienie [na systemy stabilne i ultrastabilne – przyp. tłum.]. […]

Nie ma wątpliwości, że stabilność może się odnosić zarówno do stanu, w jakim znajduje się dany system (a dokładniej do jego stanu równowagi), jak i do systemu jako takiego. Istnieje wiele powodów, dla których stabilność stanu równowagi jest tak ważna. Na przykład można zadać sobie pytanie: jak stabilne są demokratyczne reżimy?

Nie mniej istotne jest to, czy konkretna sekwencja zmian stanów równowagi danego systemu powoduje w tym systemie nieodwracalne zmiany, a jeśli tak, to jakie. Zaproponować można następujące definicje:

1. System w równowadze pozostanie w niej, chyba że zmieni się wartość parametrów, czyli system zostanie zakłócony. W sytuacji, w której nie istnieje taki rodzaj zakłócenia, który z dużą dozą prawdopodobieństwa jest w stanie spowodować, że system przejdzie z jednego stanu w drugi, mamy do czynienia ze stabilną równowagą. Jeśli jednak taki rodzaj zakłócenia istnieje, ale to, jakie będą jego skutki, zależy od natężenia tego zakłócenia, mamy do czynienia z równowagą stabilną lokalnie.

2. Jeśli system, który cechuje równowaga o lokalnej stabilności, zostanie poddany dostatecznie silnemu zakłóceniu, system ten albo przejdzie do nowego stanu równowagi, albo przestanie istnieć jako system identyfikowalny, posiadający granice odróżniające go od otoczenia, w którym funkcjonuje. Jeśli jednak system ten przetrwa, wówczas zmianę, której został poddany, określimy mianem „zmiany równowagi”. Taki system jest systemem ultrastabilnym.

3. Jeśli parametr ma stałą wartość, to znaczy jeśli po zakłóceniu, które spowodowało zmianę stanu równowagi, powróci do swojej poprzedniej wartości i nie zajdzie żadna inna istotna zmiana, a przy tym system nie powróci do swojego pierwotnego stanu równowagi, to zmiana, do której doszło, jest „zmianą systemu” – dla odróżnienia od „zmiany równowagi”. Taki system również jest ultrastabilny, ale został nieodwracalnie zmieniony. […]

Jeśli badania nad systemami wymagają również przeprowadzenia badań nad relacjami pomiędzy zmiennymi, koniecznym jest wyraźne określenie zmiennych, którymi posłużono się w każdym badaniu. Fizycy korzystają z takich zmiennych jak masa, energia, temperatura i ciśnienie. To, jak ważna jest zmienna, stanowi pochodną jej użyteczności w dokonywaniu uogólnień.

W konsekwencji tego wybór zmiennych jest tak naprawdę równoznaczny z wyborem badanej materii. Wybrane zmienne nie tylko umożliwiają (lub uniemożliwiają) generalizację, ale także skupiają uwagę na konkretnych aspektach danego problemu. […]

Stan systemu międzynarodowego lub jego podsystemów zostanie opisany wówczas, gdy przypisze się wartości następującym zmiennym: podstawowym regułom systemu, regułom przekształceń systemu, zmiennym klasyfikującym aktorów, zmiennym określającym potencjał (capability) aktorów oraz zmiennym dotyczącym informacji.

Podstawowe reguły systemu to zasady, które albo opisują ogólną relację pomiędzy aktorami systemu, albo przypisują określone funkcje systemowe aktorom niezależnie od ich kategorii. Podstawową regułą systemu małżeństwa monogamicznego jest to, że jeden mężczyzna jest związany z jedną kobietą. Nie oznacza to jednak, że od reguły tej nie ma wyjątków. Reguła ta nie stanowi jednego z praw fizyki; określa po prostu charakterystyczne zachowanie.

Uwzględnienie w opisie stanu systemu politycznego lub społecznego działania podstawowych reguł odzwierciedla przekonanie, że najważniejsze cechy opisowe tych systemów można odnaleźć w pewnych ogólnych relacjach między aktorami, niezależnie od tego, jakie pełnią oni role. […]

Reguły przekształceń systemu łączą podstawowe reguły z danymi wartościami parametrów lub poziomami funkcji. Są to prawa, które rządzą zmianami zachodzącymi w systemie dynamicznym. […]

Biorąc pod uwagę to, co wiemy na temat aktualnego stanu systemu i wartości jego parametrów, można z reguły przewidzieć przyszłe stany tego systemu (z pewnością lub tylko z pewnym prawdopodobieństwem), jeśli znane są zmiany w wartościach danych parametrów.

Reguły przekształceń systemu mogą być postrzegane jako sposób zaprogramowania jednostek, które przejawiają zachowanie zgodne z zespołem reguł podstawowych. Kiedy warunki środowiskowe powodują zmiany w charakterystycznym zachowaniu systemu, czyli w jego regułach podstawowych, reguły przekształceń określają zmiany, jakie zachodzą w zachowaniu tego systemu. Reguły przekształceń systemu zakładają więc, że zachowanie jest wypadkową wpływów wewnątrz systemu i wpływów zewnętrznych. Różne rodzaje systemów będą reagować lub zmieniać się na różne sposoby. […]

Zmienne klasyfikujące aktorów określają strukturalne cechy tych aktorów. Cechy te wpływają na zachowanie. Na przykład „państwo narodowe”, „sojusz” i „organizacja międzynarodowa” to nazwy aktorów, których zachowanie będzie różne w zależności od ich cech strukturalnych. Jeśli państwo narodowe zostanie podzielone na część autorytarną i demokratyczną, będzie to miało wpływ na zachowanie każdej z tych części. Struktura systemu aktorów sprawia, że pojawiają się potrzeby specyficzne dla tej strukturalnej formy organizacji i które w związku z tym odróżniają jej zachowanie od zachowań innego rodzaju aktorów.

Zmienne określające potencjał określają fizyczną zdolność aktora do zrealizowania danych typów działań w określonych warunkach. Same zmienne nie mają oczywiście żadnej siły sprawczej, ale są związane z rodzajem działania i warunkami, w których działanie to jest wykonywane. Określenie potencjału wymaga uwzględnienia różnorodnych czynników, m.in. terytorium, populacji, potencjału przemysłowego, różnych umiejętności, sił zbrojnych, infrastruktury transportowej i komunikacyjnej, skłonności do użycia siły dla osiągnięcia danych celów i umiejętności korzystania z cudzej pomocy.

Zmienne dotyczące informacji przypominają zmienne określające potencjał, ale nie są z nimi tożsame. Jeśli aktor nie jest świadomy swojego potencjału, może ponieść porażkę tam, gdzie nie powinien. Może również podjąć próbę zrobienia czegoś, do czego nie jest zdolny, jeśli swój potencjał oszacuje źle.

Do informacji zalicza się zarówno wiedzę na temat długofalowych aspiracji, jak i bieżących potrzeb. Zawierają się w niej również oszacowanie potencjału i wiedza na temat środków, przy pomocy których można osiągnąć dany cel, oraz tego, jak inni aktorzy mogą się zachować: czy to w odpowiedzi na nasze działania, czy to dążąc do osiągnięcia swoich własnych, niezależnych celów.

Informacja, bez względu na to, czy jest prawdziwa, czy nie, stanowi ważną determinantę działania dla każdego politycznego i społecznego systemu. Jeśli informacja jest prawdziwa, może pomóc w osiągnięciu celów; jeśli jest błędna, może w tym przeszkodzić. W każdym z tych przypadków ważna jest wiedza na temat tego, czy aktor posiada daną informację, czy nie. Dzięki temu możliwe jest przewidzenie, jak postąpi. […]

Te same zmienne mogą być wykorzystywane na różnych poziomach systemowych. Najbardziej inkluzywnym systemem, stanowiącym przedmiot tej książki, jest system międzynarodowy. Systemy narodowe i ponadnarodowe stanowią podsystemy systemu międzynarodowego. Mogą być jednak traktowane jako samodzielne systemy – w tym przypadku dane „wejściowe” systemu międzynarodowego będą pełniły rolę parametrów. Ta sama zasada obowiązuje w odniesieniu do podsystemów państw narodowych czy nawet systemów osobowości. Na system składają się zmienne poddawane analizie. Żaden system nie ma statusu absolutnego. […]

System polityczny jest największym i najbardziej inkluzywnym systemem o skonkretyzowanych interesach, które nie są jednak tożsame – chociaż nie muszą być sprzeczne, a mogą nawet być komplementarne – z interesami członków tego systemu, w ramach którego działają też odpowiednie agencje i metody podejmowania decyzji dotyczących tych interesów. Reguły podejmowania decyzji, w tym konkretne role, które aktorzy pełnią w tym procesie, są niezależne od tego, jakie role aktorzy ci pełnią normalnie.

Cechą szczególną systemu politycznego jest to, że jego reguły wyznaczają obszary jurysdykcji innych jednostek decyzyjnych i dostarczają narzędzi umożliwiających rozwiązywanie konfliktów między tymi jednostkami o ich jurysdykcję. System ten ma charakter hierarchiczny i terytorialny. Niepodważalnym dowodem na istnienie systemu politycznego jest istnienie rządu, jako że rządy cechuje hierarchiczna organizacja i zajmują się one prowadzeniem arbitrażu w sporach o jurysdykcję pomiędzy podsystemami społeczeństwa. […]

System polityczny może być zdominowany przez system lub podsystem. Dominacja ma w tym kontekście konkretne znaczenie. Przykładowo, chociaż na doskonale konkurencyjnym rynku ceny są determinowane działalnością wszystkich podmiotów, to dla każdego kupującego lub sprzedawcy stanowią dane sparametryzowane [określające wartość produktów – przyp. tłum.]. System polityczny jest dominujący w stosunku do swoich podsystemów w takim stopniu, w jakim podstawowe reguły tego systemu pełnią rolę „danych” sparametryzowanych dla każdego z tych podsystemów. Podsystem może stać się dominujący w tym sensie, że podstawowe reguły systemu nie mogą być traktowane w stosunku do niego jako dane sparametryzowane.

System może być dominujący w stosunku do jednostek, chociaż niektóre grupy jednostek mogą być dominujące w stosunku do systemu. Przykładem tego zjawiska może być kolektywne przywództwo Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego.

System może być zdominowany przez podsystem i jednocześnie pozostawać w stosunkowo stabilnej równowadze. Wyobraźmy sobie, że jedno przedsiębiorstwo zwiększa produkcję albo podwyższa płace. Jeśli inne przedsiębiorstwa podejmą odpowiednie kroki, aby zmusić to pierwsze przedsiębiorstwo do przywrócenia dotychczasowych cen, przedsiębiorstwo to okaże się niezdolne do zmiany lub modyfikacji cen w ogóle. […]

W tym kontekście system międzynarodowy – taki, jaki jest znany od kilkuset lat – ma zwykle tendencję do bycia zależnym od podsystemu. Mamy jednak do czynienia z większą liczbą znaczących lub podstawowych podsystemów, przede wszystkim pod postacią dużych państw narodowych, których wpływ na równowagę przypomina zależności panujące w ramach tzw. oligopolu. Myśl ta zostanie rozwinięta w następnym rozdziale, w trakcie rozważań nad „równowagą sił” w systemie międzynarodowym.

Jeśli pojedynczy podsystem dominuje nad systemem i nie dzieli się tą przewagą z innymi podsystemami, podstawowe reguły systemu mogą podlegać gwałtownym zmianom. Przykładowo kierownictwo Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego może dowolnie decydować o dokonaniu zmian w strukturze politycznej państwa, jego polityce gospodarczej, dystrybucji dóbr czy kształcie przeciętnej rodziny.

Jeśli kilka podsystemów dominuje wspólnie, równowaga systemu będzie wykazywała się większą stabilnością. Trudniej będzie doprowadzić do zmiany podstawowych reguł systemu politycznego. Na przykład stronnictwo w Kongresie sprzyjające farmerom nie było w stanie doprowadzić do zmiany zasad demokracji rządzących amerykańskim systemem politycznym, zaś zmiana innych jego aspektów oraz dystrybucja dotacji rządowych dla rolników jest zależna od stopnia dominacji tego stronnictwa. […]

Jeśli system skonstruowany jest w taki sposób, że podlega wpływom swoich podsystemów, ale te podsystemy nie podlegają wpływom swoich członków – może poza ich elitami – i nie są przez nich zdominowane, korzyści z działania tego systemu mogą prawie w całości trafić do podsystemu(ów) i tylko w niewielkiej części do członków podsystemu(ów).

Polityczne systemy rzadko są całkowicie dominujące lub całkowicie zdominowane. Dla celów politycznych warunki te powinny być postrzegane jako wartości skalarne [podlegające skalowaniu – przyp. red.]. Wskazanie, że dyrektywne systemy polityczne są zależne od systemu lub podsystemu, stanowi próbę stworzenia skali odnoszącej się raczej do stopnia tej zależności niż do systemów niedyrektywnych. Podobna zasada będzie miała zastosowanie do systemów niedyrektywnych. W konsekwencji system dyrektywny zależny od systemu może być w większym stopniu zależny od podsystemu niż system niedyrektywny zależny od podsystemu. […]

Określenia „niedyrektywne” i „dyrektywne” w dużym uproszczeniu korespondują z cechami demokratyczności i autorytarności. Ich dosłowne zdefiniowanie ma jednak charakter raczej techniczny. System dąży na skali ku dyrektywnemu, jeśli: a) jest hierarchiczny, b) dyrektywy wydawane są przez podmioty znajdujące się na górze tej hierarchii i są skierowane do tych znajdujących się na dole, a nie odwrotnie i c) im wyżej w hierarchii, tym mniej podmiotów odgrywających rolę na danym poziomie.

Amerykański system demokratyczny ma pewne hierarchiczne elementy. Z drugiej jednak strony, w administracji federalnej funkcjonują departamenty o charakterze koordynacyjnym, a w sferze władzy wykonawczej wiele podmiotów pełni określone role. Co więcej, wybory są momentem, kiedy stosunkowo ogólne, a mimo to skuteczne dyrektywy kierowane są z dołu systemu do góry. […]