Читать книгу Үһүйээннэр, номохтор - - Страница 96

Данил Иванов. Мэҥэ Хаҥалас, Чыамайыкы нэһилиэгэ. 1967–1968 сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут. Киниэхэ Чыамайыкы төрүт олохтооҕо Ион Семенович Федоров (1898) кэпсээбит.

ЧЫАМАЙЫКЫ

Былыр Чыамайыкы диэн эмээхсин олоро сылдьыбыта үһү. Кэлии дьон кини кыргыттарын кэргэн ылан, манна олохсуйбуттара үһү. Бу нэһилиэккэ саамай улахан күөл Чыамайыкы дэнэр эбит. Ону харыс тылынан солбуйан, Эбэ дииллэр. Бу күөл нэһилиэк кииниттэн 10 км таҥнары Тамма сүнньүгэр сытар.

Тихон Егорович Никитин (1915). Илин Хаҥалас улууһа, I Хаптаҕай нэһилиэгэ (билигин Мэҥэ Хаҥалас оройуона, Хара нэһилиэгэ). Айалаах аҕатын ууһа. 1982 с. кэпсэппитим.

ХАПТАҔАЙДАР

Хаптаҕайдар тустарынан былыргы оҕонньоттор кэпсээннэрин истэр этим.

Хаптаҕайга, өрүскэ, Тииттээх диэн аҕа ууһа баар. Мыла үрэх төрдүгэр олохтоох. Онно, дьэ, былыргы оҕонньоттор кэпсииллэринэн, өрүһүнэн, тиити миинэн, устан кэлэн олохсуйбуттар. Онтон кэлбит дьоннор ол Тииттээххэ олохсуйан үөскүүллэр.

Онтон кинилэр уҥа өттүлэригэр Харгыйа аҕатын ууһа баар. Огдураан да диэн ааттыыллар. Олор Тииттээхтэр кэннилэриттэн харыйаны миинэн кэлбиттэр диэн кэпсииллэр. Ол атааннаһар эрдэхтэринэ ааттыыллара эбитэ дуу.

Кинилэри онно тохтотумаары, Тииттээхтэр ох саанан ытыалаан тоһуйбуттар. Ол кынан баран, Харгыйа аҕатын ууһа элбэхтэр. Күүстэринэн олохсуйан хаалбыттар.

Хаптаҕайдар ситинник үөскээбиттэр уонна тыаҕа тахсан испиттэр. Мыла үрэх устун. Тииттээхтэр Мыла үрэх устун тахсыбыттар. Харгыйалартан эмиэ мыраан үрдүгэр Харыйалаахха олохсуйбуттар. Харыйалаах аҕатын ууһа үөскүүр.

Чэ, итинник.

НӨӨРҮКТЭЭЙИЛЭР

Нөөрүктээйилэр тустарынан Нөөрүктээйи оҕонньотторо кэпсииллэринэн.

Нөөрүктээйигэ маҥнай Петровтар диэннэр олохсуйбуттар. Биллэн турар, соҕуруу диэкиттэн кэлбиттэрэ буолуо. Өрүһүнэн. Кинилэр кэннилэриттэн Нөөрүктээйилэр диэннэр кэлбиттэр. Элбэх киһи. Эмиэ өрүһүнэн устан.

Ол Нөөрүктээйи аҕатын ууһа халыҥ дьон, өрүскэ үөскээн баран, тыаҕа тарҕанан барбыттар. Кэнники, арахсаннар, түөрт Нөөрүктээйи буолбуттар. Олус ыраах-ыраах үөскээннэр, тэнийэн хаалбыттар. Ити билиҥҥи Павловскайынан, Мооронон, өрүһүнэн-тыанан. Саамай улахан нэһилиэк хаалан хаалар.

Онтон бу диэкинэн, ити Түүйэнэн, Көлөт Нөөрүктээйитэ арахсар. Туспа нэһилиэк буолар. Уонна Нөөрүктээйиттэн Тыараһа диэн нэһилиэк арахсар. Бу Мыла үрэх халдьаайытынан уонна Хомпу куулатынан, икки өттүнэн, сүнньүнэн. Биир нэһилиэк гынан баран, эмиэ нэһилиэктэри туораан, Тыыллыма нэһилиэгин туораан.

Уонна өрүскэ, Ороссолуода соҕуруу өттүгэр, Дьөппөн бэтэрээ өттүгэр, ити икки ардыгар, Быллараат Нөөрүктээйитэ диэн кыра нэһилиэк баар этэ. Ол билигин Дьөппөҥҥө киирэн турар.

Көлөт Нөөрүктээйиттэн, Түүйэттэн хоту билигин Мөҥүрүөн диэн ааттанар. Чоочо үөскээбит сирэ былыр.

Ороссолуода Түмэти диэн ааттаах былыргыта, Торуой Тыыллыма диэн. Ити Ороссолуоданан тыаҕа тахсар. Ыраах тахсар. Түөрт көскө тиийэ тахсар. Хаатылыманан.

Николай Михайлович Сидоров (1922). Мэҥэ Хаҥалас, Өлөчөй. Хара ийэтин ууһа. 1989 с. суруйбутум.

ХАРА ИЙЭТИН УУҺА

Хара ийэтин ууһа. Хара нэһилиэгиттэн хара оҕустаах хара уол көһөн кэлбит манна. Ол кэлэн, олохсуйбут. Ол олохсуйбут сирэ Кыыл Аабыт. Уулаабыт диэн быһыылаах. Ону кылгаппыттар. Кыыл Аабыт – ити кыстыга. Сайын буоллаҕына, бу Өлөчөйгө сайылаабыттар. Кэлин.

Хара ийэтин ууһа түөрт араспаанньа үөскээбит: Сиидэрэптэр, Хабырыллайаптар, Ородьуйуонаптар, Стручковтар. Төрдүлэринэн дьадаҥы дьоннор. Холобура, бу мин эһэм Иһиччит Мааркап диэн үһү. Үйэтин тухары мас иһити оҥорор.

Биһиги төрүппүтүгэр Матаатай диэн киһи үөскүү сылдьыбыт. Аатырар охсооччу.

Алексей Андреевич Петров (1919). Мэҥэ улууһа, Бахсы нэһилиэгэ. 1982 с. Чурапчы Чыаппаратыгар суруйбутум.

ҮРҮҤ ОҔУСТААХ ОҔОННЬОР

Мэҥэ Хаҥаласка, Дойдуунускайга Дойду Бахсыта диэн баар. Улуу Арыы диэн. Ол арыыны Мэҥэҕэ биэрэн тураллар. Көһүү саҕана. Ол арыыны олохтоохтор, кырдьаҕас өттө, Бахсы Арыыта дииллэр. Диэх тустаахтар.

Ити Бахсы, Танда Бахсы уонна бу Орто Бахсы барыта биир эбит.

Былыр биир үрүҥ оҕустаах оҕонньор сири ааттаталаабыт үһү, кэрийэ сылдьан, диэн кэпсииллэр этэ. Биһиги оҕо эрдэхпитинэ. Баҕар, биһигини албыннаан этэллэрэ буолуо.

Биир сир хас да ааттаах буолар. Аата суох сир олох суох. Ханнык да дүөдэ-хаада, үрүйэ-харыйа ааттаах.

Прокопий Кириллович Соломонов. Арҕаа Хаҥалас улууһа, IV Малдьаҕар. 1991 с. кэпсэтэрбэр 77 саастааҕа.

МЭҤЭ ХАҤАЛАС ХАПТАҔАЙЫГАР

Кыргыспыт диэн төбүлэх баар. Ити төбүлэх үрдүгэр үс киһи харыйа маһы болуот оҥостон кэлэн баран, харгыга иҥнибиттэр диэн аатырар. Нэһилиэнньэ буолабыт диэн олохтоох хаптаҕайдары кытта кэпсэтэн көрбүттэр. Ону олохтоох хаптаҕайдар сөбүлээбэтэхтэр, сэриилээбиттэр. Холдьоҕон.

Ону Хабыкый диэн киһилэрэ, арыычча сытыы киһилээхтэр эбит, куоракка үҥсэ киирбит. Ол киирэн, кумаакы таһаарбыт. Сурук. Онон олохтоох дьон нэһилиэнньэ гыммыттар.

Торбос Харах, биир Куукуй диэн үһү. Хайдах эрэ дүлэй киһини Куукуй дииллэр дуу.

Торбос Хараҕы буоллаҕына Алаас диэҥҥэ олохтообуттар. Куукуй диэни Огдорооҥҥо олохтообуттар, Хабыкый диэни – Харыйалаахха. Онон олохсуйан хаалбыттар. Ол дьон хантан да кэлбиттэрэ биллибэт. Сахатынан сахалар эбит.

Иннокентий Михайлович Неустроев. Мэҥэ улууһа, Баатара нэһилиэгэ (билигин Бэдьимэ нэһилиэгэ). 1983 с. кэпсэтэрбэр 62 саастааҕа.

АТЫЫР ТИРИИТЭ

Атыыр Тириитэ ааттаммыта – былыр айаннаан иһэр дьахтар, суолга оҕолонон баран, кулун тириитигэр оҕотун суулаан баран, чабычахха уган, тиит мутугар ыйаан кэбиспит. Ону олохтоох кырдьаҕас оҕонньор, түбэһэ түһэн, оҕо ытыырын истэн, дьиэтигэр кэлэн, оҕо оҥостубут. Ол оҕоттон Боппуоктар төрүттэрэ үөскээбит. Ити дьоруойдар төрүттэрэ. Кинилэр былыргы хос ааттара Масхалар диэн эбит. Маска ыйааммыттар, Масхалар, диэн.

Сайылыгы Атыыр Тириитэ диэн ааттаабыттар – сонтон.

Семен Никонович Стручков (1912). Мэҥэ улууһа, Дьабыыл нэһилиэгэ. Баргыдай аҕатын ууһа. 1991 с. суруйбутум.

АМПААРДААХ АЛААС

Ампаардаах Алаас диэн улахан сир баар. Дириҥ уулааҕынан, улахан соболооҕунан аатырбыт сир. Былыр-былыргыттан киһи аймах тоҕуоруйан олорбут сирэ. Бу сир былыргы аата Муҥха Баалы диэн эбитэ үһү. Илин бас, баһын халдьыытыгар былыр сэриилэһээри, кыргыс үйэтигэр, ампаар туппуттара турар. Бу алаас олохтооҕо Поповтар төрүттэрэ мин оҕо эрдэхпинэ Бөлтөккөй Бөтүрүүс диэн оҕонньор баара. Кини кэпсээнинэн, бу ампаар тула киһи уҥуоҕа уонна сылгы уҥуоҕа мээнэ ыһылла сытара үһү. Ону айыырҕааннар, хомуйтаран ылан, көмнөрбүттэрэ үһү диэн буолар.

Бу Поповтар төрүттэрэ баай дьон уолларыгар илин улуустар баайдарын кыыһын ойох ылбыт. Хайа улууһа биллибэт. Просто илин диэн. Ол кыыһы уол сүгүннэрэн киирэн испит. Бу сир халдьыы өттүнэн Халдьыы Үрэҕэ ааһар. Ол Ампаардаах Алааһы аппанан сибээстиир. Аппа киирэр буоллаҕа. Онон ол аппанан киирэннэр, ол Ампаардаах Алааһы өҥөс гына түспүттэр. Дьахтар буоллаҕына, бу сири өҥөйөөт, ат миинэн иһэн, эригэр сыста түһэн, эппит: «Бу дьүһүннээх сиргин арбаан-хайҕаан кэпсээбитиҥ дуу?» – диэбит.

Онтон ата бүдүрүйбүт. Сотору соҕус буолан баран. Кыыс атыттан сууллан түспүт. Ол түһэн, тыла суох буолан, өлбүт.

Баай ыал кыыһа туох да баһаан симэхтээҕэ, энньэлээҕэ эбитэ үһү. Ону ол алаас халдьыытыгар атын симэхтэри, дьахтар симэхтэри көмөн кээстэр. Онон сир аннынан ханан эрэ кылаат сытар диэн сабаҕалыыллара. Ханан сытара, ханан көмпүттэрэ букатын биллибэт.

Илин улуустар истиилэригэр кыыскытын күтүөккүт өлөрөн кээспит диэн тиийбит. Онтон илдьит ыыппыттар илин улуустар: «Сэп курдук сэрэнэн олоруҥ, ох курдук оҥостон олоруҥ. Биһиги сэриилээх тиийэбит», – диэн.

Онно күтүөт, сэриилэһэргэ бэлэмнэнэн, туттарбыт ампаара диэн кэпсииллэр. Дьэ, онно күтүөт сэриилэһэрдии бэлэмнэнэн, бу ампаары туттарбыта үһү.

Кырдьык да, тула өттө барыта чуолҕаннаах этэ. Ол уоттанан хаалбыт. Ол чуолҕана букатын сир кырсыгар тиийбит этэ. Дьэ онон, бу сир аата уларыйан, Ампаардаах Алаас диэн аатырбыта үһү.

Алексей Дмитриевич Артемьев-Мойук Өлөксөй (1911). Мэҥэ улууһа, Үөһээ Алтан нэһилиэгэ. Саҥкычах аҕатын ууһа. 1989 с. кэпсэппитим.

КҮРДЬЭХ КӨППҮТ

Былыр аҥаардас биир эмээхсин олорбут. Ити Күрдьэх Көппүккэ. Ол буоллаҕына соҕотох ынахтаах эбит. Саас хойутаан кэлбит. Ынаҕар хаар күрдьэн биэрэр үһү. Хонуу таһааран. Дулҕаҕа.

Күрдьэҕин батары анньан баран, сынньана олорбут. Онно күрдьэҕэр кэлэн кэҕэ эппит. Эмээхсин үөрбүт. Күөххэ үктэнэр киһи буоллум диэн. Ол гынан баран, ол түүн өлөн хаалбыт.