Читать книгу Эн баҕас! - - Страница 4

Тулаайах, аҥаардас, араас дьылҕалаах, бодолоох, уруута-аймаҕа суох суос-соҕотох хаалбыт дьону мунньар Дьокуускайдааҕы кырдьаҕастар уонна инбэлииттэр интэринээт-дьиэлэригэр бүгүн биэнсийэҕэ бу саҥардыы тахсыбыт эрээри, ыарахан олох содулуттан иһэн-аһаан сирэйэ-хараҕа иэдэйбит, уос-тиис бараммыт, ыар аһыыга баттатан адьас кырдьаҕас эмээхсин курдук көрүҥнэммит дьахтары тыаттан аҕалан олохтоотулар. Эрэйдээх, эмиэ бэйэтин курдук дьылҕалаах, кырдьар сааһыгар дойдутугар көрөр-истэр киһитэ суох хаалан бу дойдуну булбута уонча сыл буолбут, бу аҕыйах хонуктааҕыта биир хоско олорбут үөлээннээҕэ, истиҥ дьүөгэтэ буолбут Маарыйата өлөн – бу сирдээҕи олоҕор иккистээн соҕотохсуйбут Балбаара эмээхсиҥҥэ дьукаах буолла.

Муоча киирбит күнүгэр сэбиэдиссэйи кытары сирэй көрсөн олорон кэпсэтэн, интэринээт-дьиэ олохтоммут бэрээдэгин билсэн, докумуоннарын туттаран баран, саҥата-иҥэтэ суох икки киһиэхэ аналлаах 255-с хоско киирэн олорбута ырааппыт эмээхсини кытары дорооболоһоот, аҕыйах таҥас дуомнаах суумкатын орон атаҕар уурда. Ол кэннэ эмээхсини кытары айах атан кэпсэппэккэ эрэ, сиэстэрэ-хаһаайка киллэрэн ыйбыт оронугар улаҕа диэки хайыһан: «Чээ, бэйи, бүгүн миэхэ бу да сөп буолуо», – диэбиттии куттаабыт кыра оҕо курдук кумуччу туттан баран сытынан кэбистэ.

Балбаара саҥа дьукааҕын ити дьикти быһыытыттан, киниэхэ тоҥ сыһыаныттан өһүргэнэ санаабата. Бэйэтэ этинэн-хаанынан билбит суола. Төрөөбүт-үөскээбит, киһи-хара буолбут, ыал-күүс буолан олорбут, кыанар эрдэххинэ үлэлээбит-хамсаабыт, олоҕуҥ ааспыт дойдутуттан, аймах-билэ дьоҥҥуттан, доҕотторгуттан-атастаргыттан, дьүөгэлэргиттэн аны хаһан да көрсүбэттии атырдьах салаатыныы арахсан кэлии сыанан-арыынан аҕаабатын бэркэ диэн билэр. «Нэдиэлэ иһинэн, сыыйабаайа үөрэннэҕинэ уоскуйуо, оннун-тойун үчүгэйдик буллаҕына бэйэтэ кэпсэтиэ, онтон билсэн-көрсөн иһиэхпит буоллаҕа… Уонча сыл бу биир хоско олорбут Маарыйам эмиэ бу курдук, бастаан киирэн баран, барахсаным сыыһа үс күн устата оронуттан турбакка сыҥсыйан ытыы сытаахтаабыта. Төрдүс күнүгэр уоскуйан дьэ кэпсэппитэ…» – диэн Балбаара кырдьаҕас киһи сиэринэн, тайахха тэптэрэн табахтыы тахсан иһэн иһигэр санаата.

Саҥа дьукаах күнүс туран суунан-тараанан баран, бу хос сокуоннай хаһаайката буолбута ырааппыт эмээхсини кытары эбиэттии олорон билистэ. Астара-үөллэрэ тотоойу, үгүөрү эбит. Үчүгэйэ диэн туалет, душ бэйэлэригэр баарыттан саҥа киһи үөрдэ. Үөрүмүнэ. Бу дойдуну булуор диэри Муоча нэһилиэгэр бар дьонун барытын кэлэппит буор иһээччи, суунары-тараанары умнубут, киһилии бодотун сүтэрбит, туохтан барытыттан кэлэйбит, киһиэхэ барытыгар өлөрдүү өстүйбүт дьахтар этэ буоллаҕа…

Ону дьиҥинэн өйдүүр киһи букатын аҕыйах. Уон тарбах иһинэн баттанар дьон… Баара-суоҕа тарбах эрэ иһинэн.

Оо, олох сокуона, били этэллэригэр дылы, дьэ, чахчы да тыйыс буолар эбиккин ээ тустаахха.

– Хайа, тоойуом, Муочаа, хата, түргэнник бэттэх кэллиҥ дии. Хайа дойдугунуй бу? – Балбаара сэрэнэн ыйытар. – Мин Бүлүү тыатыттан төрүттээхпин. Бу дойдуну булбутум уонча сыл буолла. Үөрэннэххэ үчүгэй. Бэлэм ас-үөл, ыраас таҥас-сап, сылаас дьиэ-уот, араадьыйа, тэлэбиисэр баар. Хоскор холодильник, телевизор, ону сэргэ эбии астанарыҥ, чэйдэнэриҥ көҥүллэнэр. Дьарыктаах киһиэхэ араас барыта баар: иистэнэр киһиэхэ иис куруһуога, уһанар, уруһуйдуур, үҥкүүлүүр, ыллыыр-туойар дьоҥҥо тус-туһунан. Онон кыанар киһи бу манна тутахсыйбат, тэһийэр.

– Илин эҥээрбин. Үгүс-элбэх аймаҕа суохпун. Биир убайдааҕым үөрэҕин бүтэриэҕиттэн хоту улууска олохсуйбута ыраатта. Ыал. Оҕото-уруута элбэх. Билсибэтэхпит ыраатта, – остуолга сытар кыра чаайынай ньуосканы тарбаҕын иһигэр эргитэрин быыһыгар саҥарда. – Бэйэм тус олохпор табыллыбатым.

– Дьэ кыһалҕа диэтэҕиҥ. Бу дойдуну бары да биир кыһалҕалаах, майгыннаһар дьылҕалаах дьон булаахтыыбыт ээ, – Балбаара түннүгүнэн одуулаһа олорон кэпсиир. – Мин даҕаны манна үтүө баҕабынан кэлбэтэҕим. Дойдубар соҕотоҕун олорор кыаҕа суох буолбутум кэннэ, сөбүлэҥмин ылан бу дойдуга утаарбыттара. Эн курдук эмиэ халыҥ уруута-аймаҕа суох, тулаайах киһибин. Биир убайдааҕым, Уйбаан ыал буолбакка сылдьан сэриигэ сураҕа суох сүппүтэ. Ийэм, аҕам, эдьиийим, балтыларым сэрии аас-туор сылларын туораабатахтара. Мин да хоргуйан өлүөхпүн детдомҥа ыланнар тыыннаах хаалбытым. Кэлин колхуоска, онтон сопхуоска ыанньыксытынан үлэлээн баран биэнсийэҕэ тахсыбытым. Кэргэннээх этим. Оҕоломмотохпут. Оҕо ииттиэххэ диирбин, бокуонньугум эрэйдээх буолумматаҕа. Оннук кырдьыбыппыт. Онтон оҕонньорум Ньукулай өлбүтүн кэннэ, биэс-алта сыл соҕотоҕун олоро сатаабытым да, кырдьан от-мас булуута, тиэйиитэ-таһыыта кыайтарбакка сүөһүбүн-аспын эспитим. Аны ыарытыйаммын дьоммор-сэргэбэр боҕуу буолумаары, дьиҥинэн бэйэм тылланаммын бу дойдуга кэлбитим. Куорат буолан үчүгэй. Кыанар дьон көҥүллэтэннэр ханна баҕарар сылдьаллар, ыалга да хоно-өрүү, аймахтаах дьон сайын дойдуларыгар кытары сайылыы бараллар. Оттон миэхэ дойдум дьоно кэлэ-бара, билсэ турар буоланнар нэһилиэгим олоҕун-дьаһаҕын, сонунун кэм истэн-билэн олоробун. Онон тэһийэбин. Саас ыраатта. Быйыл күһүҥҥэ этэҥҥэ тиийдэрбин, бу да буолларбын аҕыс уон тоҕуспун туолуом этэ.

– Тыый. Балбаара мин ийэбиттэн уонтан тахса сыл аҕа эбиккин дии. Ийэм эрэйдээх эдэригэр да өлбүт эбит. Аҕабыт биһиги кырабытыгар былаҕайга былдьаммыта үһү. Онон аҕабын бу диэн өйдөөбөппүн, бэл диэтэр, аатын да билбэппин. Кэлии киһи диэбиттэрэ арай, – Муоча үөһэ тыынан баран, чааскытыгар эбии чэй кутунна. – Эн миигиттэн соһуйума. Мин сааспынан букатын эдэрбин. Хата, хайдах эрэ үлэм ыстааһа алҕас хапсан, былырыын биэнсийэҕэ тахсыбытым кэннэ, социальнай харалта үлэһиттэрэ докумуоммун толоро охсоннор уонна бу сиргэ миэстэ тахсан, арыгыбын эмтэтэн, таарыйа балыыһаҕа сытан эмтэнэн баран манна кэллим.

Муоча тус бэйэтин эрэйдээх-буруйдаах олоҕун кэпсээнэ:

– Мин аҕам эрдэ өлөн, кыра нэһилиэккэ убайбыныын оскуолаҕа остуорастыыр аҥаардас ийэбитигэр иитиллибиппит. Онон кыһалҕалаах олоҕу оҕо эрдэхпиттэн билэбин. Остуорас оҕото диэн оччоттон оҕолор да атаҕастыыллар этэ, билигин кэлэн эттэххэ, учууталлар да аһаҕастык сэнииллэрэ. Элбэхтэ баттахпыттан тардыллыбыт, була сатаан мөҕүллүбүт, быыһыгар-ардыгар сынньыллыбыт да кыыспын. Атаҕастанар баар этэ саамай абалааҕа уонна кыһыылааҕа. Ону туох диэн ийэбэр үҥсүөхпүнүй. Хаһан көмүскүөҕүн. Ону билэр буоламмын, бэйэбин буолбакка, ийэбин аһынаммын уонна харыһыйаммын, атаҕастаннахпына даҕаны эппэт буолар этим. Убайым эрэйдээх бэрт дэҥҥэ түбэһэ түстэҕинэ көмүскэһэ сатыыр этэ да, улахан уолаттартан эбэтэр кыргыттартан хата бэйэтэ кырбана сыһааччы.

Биһиги ийэлээх-аҕалаах оҕолор курдук таҥныбатахпыт-саптыбатахпыт, аһылыкпыт да кыра хамнастаах остуорас сиэринэн этэ. Эти-арыыны нуорманан ыллахпытына кэмчилээн сиирбит. Минньигэс ас, кэмпиэт-сакалаат туһунан этэ да барыллыбат. Кистээбэккэ эттэххэ, ити астарын олох хойут амсайбытым.

Ити курдук ортотук үөрэнэн оскуоланы бүтэрэр сылбар ыам ыйын бүтүүтэ ийэм эрэйдээх уһуннук ыалдьан өлбүтэ. Убайым ол саҕана Алдаҥҥа үөрэнэ сылдьар буолан ийэтин тиһэх суолугар атаарыыга кыайан кэлбэтэҕэ уонна дойдутугар үктэммэтэҕэ. Үөрэҕин бүтэрээт, хоту түспүтүнэн… Онон тура тулаайах хаалбыт уон сэттэлээх кыыс ханна барыахпыный, эһиил үөрэнэ барарбар харчыланыам этэ диэммин учаастакка ыанньыксыттыы тахсыбытым. Эрэйдээх. Акаары санаабар уонна оҕотугум бэрт этэ буоллаҕа.

Ол тахсан саҥардыы үлэлии сырыттахпына, ийэм аһыыта дьэ мүлүрүйүөх курдук буолан эрдэҕинэ, миэнэ миэнин курдук, биир киһийдэх тулаайах диэн сэнээн, атаҕастаан сайылыкка дьон суоҕар түбэһиннэрэн күүһүлээбитэ. Өссө этиэҥ да өлөрөн кэбиһиэм диэн сааммыта. Ону мин куттанаммын уонна кыбыстаммын кистээбитим, ханна да үҥсүбэтэҕим, кимиэхэ да эппэтэҕим. Ол оннук хаалбыта эрээри, күһүнүгэр ол саарбах киһиттэн хат буолан хаалбыт этим. Хомойоммун, күһүҥҥү хараҥа түүннэргэ хаста да тыаҕа тахсан быаланан кэбиһээри гынан бараммын тохтообутум. Бу курдук дьылҕаланарбын оччолорго билбитим эбитэ буоллар, биир-биэс тыла суох моҥнубут буолуом этэ.

Аны оһоҕостоохпун билэннэр, бэйэм дьонум миигин чэпчэки, содур кыыс эбит диэн ким кэннибиттэн, ким сирэйбэр аһаҕастык этэн, сиилээн-сэмэлээн, үгэргээн-хооһурҕаан киирэн барбыттара. Кимиэхэ сэлээрчэх, кимиэхэ боростотуукка аатырбытым. Дьиҥинэн, атын дьону кытары сылдьыспытым суоҕа эрээри. Миигин үөҕэн тахсар, тиистэрин сааҕын ыраастанар дьахталлар, хата, бэйэлэрэ көссүүлэһэн түһэн дьэ сүрдээхтэр эбит этэ. Эрдэрэ субу ааннарын сабан тахсаатын, сорохторо сонно тута түннүгүнэн киһи киллэрэллэрин элбэхтик түбэһэ көрбүтүм эрээри, абааһыны баран, туора дьон олоҕор тоҕо эмиэ кыттыстамый диэммин көрө-көрө көрбөтөҕө-билбэтэҕэ буоларым. Билигин кэлэн, оччолорго оннук гыммытым саамай сөп эбит дии саныыбын.

Ол курдук куһаҕан киһиттэн күүһүлэнэн, алҕаска хаптаран оҕолонон хааллым. Ити кэнниттэн учаастактан дьиэбэр киирэн араас тэрилтэҕэ атах-бытах үлэҕэ хара күүспүнэн сыҥаланан, оҕобунаан тиийинэр-тиийиммэт бөрөнөн олордум. Ол олороммун, от-мас булунар кыһалҕатыттан тыаҕа сытар масчыт киһини кытары булсуспутум. Киһим сааһынан миигиттэн аҕа, арҕаа Украинаттан сылдьар, аҕата поляк, ийэтэ украинка. Бэйэтэ этэринэн поляк икки украинец ыккардынан, поляукраин. Тыаттан киирдэҕинэ миэхэ түһэр. Ол сылдьан чугасыһан, устунан хоонньоһон ыал буолан хааллыбыт. Мин оҕобун Сашаны туораппат, уолум да бастаан утаа атыҥырыах курдук буолан иһэн киһибэр сыһынна. Дьэ ол курдук Петро биһикки иккис сылбытыгар Мария диэн кыыстанныбыт, онтон өссө икки сыл буолан баран аны Петя диэн уолланныбыт. Инньэ гынан үс оҕолоох, оччотооҕунан интернациональнай дьиэ кэргэн буолан этэҥҥэ олордубут.

Дьэ онтон биир саас, олорбуппут сыччах, олохпун огдолуппут бастакы ыар охсууну ылбытым. Улахан уолум Саша уон алта сааһыгар доҕор уолунуун кустуу сылдьан алҕаска сааҕа дэҥнэнэн суорума суолламмыта. Дулҕа быыһыгар түспүт куһу куоттарымаары тутуу былдьаһан, омуна дэлэ этэ дуо, прикладынан охсубута, иитиилээх саата эстэн быттыгынан хорук тымырын быһа ытыммыт. Быыһаныах киһини хаана кэлэрин кыайан бопсубаккалар, суола-ииһэ суох биир көстөөх сиртэн «Беларусь» тыраахтыр бырысыабар оччо тыыннаах тиэллэн кэлэн баран, хирургияҕа көтөҕөн киллэрэн эпэрээссийэлиир остуолларыгар сытыарааттарын кытары быстыбыта. Ити курдук улахан уолбутуттан хомолтолоохтук илии соттубуппут.

Онтон Машам барахсан, дьиэбэр-уоппар баар-суох көмөлөһөөччүм, уҥа илиим, сэгэрим сыыһа оскуоланы бүтэрэр сылыгар суох буолбута. Муҥнааҕым кыһыҥҥы киэһэ, эбиитин аан тумаҥҥа, мин балыыһаҕа сыттахпына ас астаан аҕалаары быстах өлүүгэ былдьанаахтаабыта. Суол кытыытынан хааман иһэн, өлөр быатыгар, от тиэйэн ааспыт тыраахтыр сыарҕатын суолуттан халтарыйан, өлүү түбэлтэлээх ааһан иһэр таһаҕас массыынатын кэлин көлүөһэтигэр киирэн биэрээхтээбитэ. Дьэ буолар да эбит.

Эрим Петро кыыһа өлүөҕүттэн арыгы иһэр буолбута. Кыыһым аһыытын тулуйбаккабын, эбиитин уолум ааспат-арахпат кутурҕана хоһулаһан, устунан аны мин ити аска убаммытым. Иккиэн иһэр буолбуппут кэннэ туох аанньа буолуой, олохпут сыыйа огдолуйан барбыта.

Өлөр өлүү буулаатаҕына, дьэ барыта наар аанньа буолар. Ол иһин нууччалар: «Беда не приходит одна», «Пришла беда – отворяй ворота» дииллэр. Биир сайын кыра уолбут Петя, улааппыт уол Аммаҕа сөтүөлүү сылдьан ууга түспүтэ. Оҕом эрэйдээҕи, сүүрүккэ оҕустаран ырааппыт киһини, нэдиэлэ буолан баран отчуттар талах быыһыгар кытылга тиксэн сытарын алҕас булбуттара. Биир нэдиэлэ ууга сыппыт оҕобун көрүөххэ диэтэххэ, дьэ дьулаан этэ.

Ити курдук үс оҕобутуттан илии соттубут муҥнаахтар оҕолорбут аһыытын аһыы уунан мүлүрүтээри иккиэн уһаабатахпыт, бэрт сотору буор иһээччи буолбуппут. Дьоммут-сэргэбит бастаан утаа биһигини, кырдьык, төһө кыалларынан өйүү-убуу сатаабыттара. Онтон куруук итирик, өрүү ытыы-соҥуу, суҥхара-сулана сылдьар, күн аайы арыгы, харчы көрдүүр дьонтон сылайан тэйбиттэрэ.

Ол ыал аатыттан ааһан дьүһүлэнэ сырыттахпытына, биир түүн Петром эрэйдээх хотуотугар хараахтаабыта. Бүттэҕим ол. Төһө да иккиэйэх хаалларбыт, истэрбит-аһаатарбыт, ыар аһыыбын тэҥҥэ үллэстэр, эн-мин дэһэр эрим этэ буоллаҕа.

Чороҥ соҕотох хаалан баран, бу кэнниттэн олох олорон да диэн санааттан хаста да бэйэбэр тиийинэ сатаабытым да табыллыбатаҕа. Ону дьэ дьиктиргиибин, ааһа баран муодарҕыыбын. Бэйэбэр холооммун, өлбөт үөстээх киһи баар дииллэрэ, арааһа, кырдьык дуу дии саныыбын.

Туга да суох хаалан баран, кистээбэккэ эттэххэ, ыһыктынан кэбиспитим. Мин туспар тулам барыта хараҥарбыта, уорастыйбыта, тыйыс тыыннаммыта. Аһара дьаабыланаммын, туохха барытыгар өстүйэммин бар дьоммун кэлэппитим…

Билигин кэлэн ытаан-соҥоон оҕолорбун, кэргэммин төннөрбөппүн билэбин. Дьылҕа Хааным бу сирдээҕи олохпун чороҥ соҕотох моҥуурбар ыар ыйаахтаабыт буоллаҕа ити аата.

Сороҕор киэһэ кураанах дьиэбэр, бэрт дэҥҥэ өйдөнөрүм быыһыгар дьонум хаартыскаларын көрөн олороммун: «Айыы Тойон таҥара, миигин бу туох халыҥ аньыыбар-харабар сиэри таһынан ыар дьылҕалаатыҥ ээ?!» – диэн ыһыытаан-хаһыытан ыйытабын да, дьиэм иһэ иһиллээбит курдук уу чуумпу буолар. Харда суох. Арай оҕолорум саҥалара, күлэллэрэ-үөрэллэрэ иһиллибэт, ким да суох буолбута ырааппыт кубус-кураанах дьиэбэр – бэйэм бэйэбэр суланан ытаан сыҥсыйарым эрэ саба туттубут кулгаахпар кутурҕан ырыата буолан иһиллэр.

Балбаара саҥа дьукааҕын тус олоҕун, ыар дьылҕатын туһунан киһи уйулҕата хамсыах дьулаан кэпсээнин истэн, сарбынньахтаах былыргы үрүҥ көмүс ытарҕата улаханнык долгуйбутун биллэрэн биллэр-биллибэттик эйэҥэлээтэ.

– О, дьэ! Тоҕо сүрэй бу! Туох ааттаах амырыын алдьархайай, иэдэмэрдээх иэдээнэй… Дьэ буолар да эбит… Саҥарыахха тыл тиийбэт. Тоойуом, хайаан да хайыаххыный… – тохтоло суох сүүрэн барбыт хараҕын уутун сотто олорон, эмээхсин эдэр дьукааҕар туох да диэн табыгастаах тылы булан этиминэ, бэйэтин санаатынан, төбөтүгэр туох кэлэн түспүтүнэн уоскута сатыы олордо. – Өлбүтү кытта өлбүт суох. Тыыннаах хаалбыт киһи тулуйаргар эрэ тиийэҕин.

Ити курдук биир кыһыҥҥы киэһэ интэринээт-дьиэ кыараҕас хоһугар Дьылҕа Хаан ыйааҕынан бииргэ олорор, бу сиргэ тулаайах хаалар ыар дьылҕаламмыт икки дьахтар: тууйуллубут санааларын-оноолорун тоҕо тэбээн, били этэргэ дылы, тыыннарын таһааран, үүттээх хойуу чэйдэрин бүлүүһэҕэ куттан сыпсырыйан иһэ-иһэ эн-мин дэсиһэн өргө диэри олус истиҥник кэпсэтэ-сэлэһэ олордулар.