Читать книгу Эн баҕас! - - Страница 7

Киэһэ кыралар ороннорун булбуттарын кэннэ, алтыска үөрэнэр Мааһыҥка кистээн хараҕын уутун сотто-сотто, аттыы сылдьан ып-ыраас, бэйэтэ да күн аайы сууйар буолан, хас хайаҕаһын, оллурун-боллурун ааҕа билэр муостатын илдьирийбит эргэ тирээпкэтинэн ньиккириччи анньан сууйа сырытта. Ол кэмҥэ ииппит ийэтэ, ааттыын Абытай Аана, хоһугар киирэн утуйар оронун аннын ытыһынан сотон ылаат, оҕо үрдүгэр кутаа уот оттон күтүр үлүгэрдик умайыктана түстэ: «Көр да маны! Бачча кыратыттан, киһи хараҕын баайан, өссө үрдүнэн-аннынан сууйбут буола-буола. Бу тугуй диибин ээ… Бу тугуй?! Бу тоҕо орон аннын муннуктарын киһилии сууйбаккыный ээ… Сирэҕэс… Иитиллэн-аһатыллан олорон, манньаҥ бэлиэтэ дуо бу? Бу!.. Бу!.. Бу тугуй диибин ээ!!!… Эн баҕас киһи үһүгүн дуо?! Абааһы ыамата туох аанньа киһи буолар үһүгүн!.. Туохтаах буолан улахамсыйаҕын… Дьэ тоҕойум, эн иннигин баҕас хайаан да ылан тэйэр инибин… Эппэтэҕэ-сэрэппэтэҕэ диэйэҥий! Ыл үчүгэйдик сууй!..» – дии-дии, ити туох да төрүөтэ суох мөҕөрүн-этэрин быыһыгар кыыс эрэйдээх баттаҕын сөрүү тардан ылан сэниэлээхтик илгиэлээтэ, өссө онно сөп буолбакка, бобуччу туппут сутуругунан төбөҕө харса суох, ханна түбэһиэх ыарыылаах баҕайытык охсуолаата. Мааһыҥка бачча тухары утарсан да, аһыннаран да туһата суоҕун билэр буолан, орон аннын муннугун соппута буолан, тыынын куоттаран түргэн үлүгэрдик сыыллан киирдэ. Ийэтэ буолуохсут аан хоско тахсыбытын кэннэ, хап-хатыҥыр харытыгар хараҕын уутун ньуххана-ньуххана, истибэтэр ханнык диэн сэрэнэн сыҥсыйан ытыы сытта. Ол сытан оҕо муҥнаах: «Мин улааттахпына син биир киһи буолуоҕум, үчүгэй киһи буолуоҕум!» – диэн хаан тахсыар диэри харытын чараас тириитин быһа ытыра-ытыра, бэйэтигэр андаҕар бэриннэ…

Уруттаан эттэххэ, Мааһыҥка барахсан, дьиҥинэн, төгүрүк тулаайах буолбатах этэ. Кырдьаҕас эбэлээҕэ, эһэлээҕэ, ону сэргэ ийэлээҕэ, ыарыһах аҕалааҕа уонна элбэх бииргэ төрөөбүттэрдээҕэ. Дьиэтин иһигэр Ньунньуулла диэн таптаан ааттанан дьоллоно сырыттаҕына, түөрт саастааҕар ийэтэ Маарыйа эрэйдээх эмискэччи ыалдьан өлөн хаалан, дьиэ кэргэн ыһылларга тиийбитэ. Эбэлээх-эһэлэрэ кырдьаҕас, аҕалара сааһырбыт уонна ыарыһах буолан, ийэтэ суох хаалбыт оҕолор тустарыгар олус уустук балаһыанньа үөскээбитэ. Бачча элбэх иитимньини барыларын бииргэ ылан ииттэр кыахтаах уруу-аймах көстүбэтэҕэ. Тоҕо диэтэххэ, бары даҕаны туһугар кыһалҕалаах олохтоох дьон этилэр этэ эбээт ол саҕана аймахтара. Онон уопсай сүбэнэн кими эрэ аҕатыгар хаалларбыттара, кими эрэ аймахтара ииттэ ылбыта, кими эрэ интэринээккэ олохтообуттара, кими эрэ детдомҥа ыыппыттара, кими эрэ иитийиэххэ биэрбиттэрэ. Оттон ол иитийиэххэ бэриллибит икки кыралартан биирдэстэрэ – ити Мааһыҥка – киэһэ муоста сууйа сылдьаахтыыра.

Кыыс төрөппүт аҕата Хоноһо Охонооһой Аҕа дойду улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сталинград анныгар улаханнык бааһыран, сыл аҥаара госпиталлары кэрийэ сылдьан, этэҥҥэ эмтэнэн, сыккырыыр тыына эрэ ордон кэлбитэ. Кэлбитэ да диэхтээн… Кинини түннүктэрэ оҥоһон, халҕана тиэрэ быраҕыллан, эркиннэрэ кубарыйа куура хатан турар кубус-кураанах балаҕан көрсүбүтэ. Күндү дьонун-сэргэтин: баар-суох ийэлээх аҕатын, бииргэ төрөөбүт балтыларын-бырааттарын, кэргэнин Кэтириинэни, туран эрэр уоллаах кыыһын – сэрии обургу тыылга, кырыы сиргэ ситэн сиэн туолбат маҥалайыгар мэҥиэстибитэ. Дьоно эрэйдээхтэр, уонча киһи, икки сыл иһигэр бука бары аас-туор олох ыараханын уйбаккалар, ыалдьан, хоргуйан өлбүттэр, сэрии сиэртибэтэ буолаахтаабыттар. Охонооһой муҥнаах ол онтон арыый да өрүттэн, доруобуйата аматыйан, колхуоска кыладыапсыктыы сылдьан, дьиэ кэргэнин, дьонун уопсай ииннэрин оҕо сааһын доҕоро, маһынан уһанар идэлээх Харачаастыын киһилии эргитэн дьоһуннаах мэҥэ бэлиэ туппута.

Хата, хатарыылаах киһи буолан, Охонооһой ытыы-соҥуу сылдьыбакка, иһэн-аһаан аймаммакка, ыһыктынан кэбиспэккэ, хара күүһүнэн саҥаттан олох олорор күүстээх санаа булуммута.

Ол иһин олоҕун оҥостор, ыал буолар баҕаттан Баачаҥхас Баһылай уонна Баххаанай кыыһа Балбаара диэн кырдьаҕастартан, сүүрбэ биэстэ оҕоломмуттарыттан суоссоҕотох илиилэригэр тутан хаалбыт кыыстара Маарыйаны кэргэн кэпсэппитэ. Онуоха мындыр кырдьаҕастар элбэх сиэннэнэр быалара тардан уонна Маарыйа да бэйэтиттэн быдан аҕа, ону ааһан ыарыһах уонна сэрии инбэлиитэ киһиэхэ тута сөбүлэһэн, онтон ыал-күүс буолан, сылы-сыллатааҕы уу кырбас уонча оҕоломмуттара.

«Инчэҕэй тирбэҕэ быстыбат» диэн дьэ итини этэн эрдэхтэрэ. Сап-саҕаттан салҕанан, суос-соҕотох туран хаалбыт Охонооһой да, илиилэригэр биир эрэ кыыһы тутан хаалбыт Баһылайдаах Балбаара да ити курдук удьуор утумнара ууһаабыта-тэнийбитэ. Уонтан тахса сыл иһигэр, быыһыгар-ардыгар иккитэ игирэлэнэн, оҕо-уруу бу ыалга элбээбитэ. Кыараҕас дьиэ иһэ оҕо күлэн-үөрэн чуопчаарар, күнү супту чаҕаарар саҥатынан туолбута.

Ол эрээри Дьылҕа Хаан Маарыйа эрэйдээҕи эдэр сааһыгар туура тутан, элбэх эрэйи-кыһалҕаны көрсүбүт эрэйдээхтэри өссө төгүл төхтүрүйэн тургуппута. Баһылайдаах Балбаара баар-суох кыыстарыттан илии соттон да баран, сиэннэрэ барахсаттар кэнэҕэһин киһи-хара буолар, инникитин ууһуур-тэнийэр кэскиллээхтэрин сүрэхтэринэн-быардарынан өтө сэрэйэн, ыар аһыыларын тулуйбуттара, хомолтолорун дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэрбэтэхтэрэ. Санаан да көрдөххө, сүүрбэ биэс оҕоттон илии соттуу диэн тустаахтарга манан аҕай дьыала буолбатаҕа биллэр. Оттон ууну-уоту ортотунан ааспыт, эмиэ олоҕор ыар аһыыны көрсүбүт Охонооһой хайыа баарай, кэргэнин сүтэрбит хомолтотун куолу курдук хонноҕун анныгар кичэллик кистэммитэ.

Ити курдук ийэтэ суох хаалбыт оҕолор барахсаттар аймахтар, үтүө санаалаах дьон-сэргэ көмөтүнэн тохсуон оннуларын этэҥҥэ булбуттара.

Онон Мааһыҥканы оҕото суох, сааһыра барбыт Уйбаныаптар диэн сэниэ ыал былдьаһа-тарыһа ииттэ ылбыттара. Кыыс саҥа ийэтэ Аана – атыыһыт, онтон аҕата Уйбаан – холкуос биригэдьиирэ этилэр. Мааһыҥка туһугар, дьэ кырдьык даҕаны, бу ыалга иитиллэ кэлиитэ, этэргэ дылы, «үчүгэй куһаҕаннаах, куһаҕан үчүгэйдээх» буолбута. Бу ыал Мааһыҥканы ииттэ ылаат да, бэйэлэрэ утуу-субуу уоллаах кыыс оҕоломмуттара. Онон иитиэххэ ылбыт кыыстара, дьиҥинэн, оҕо кутун тардыбытын быһыытынан ытыс үрдүгэр сылдьыахтааҕа, хомойуох иһин, оннук буолбатаҕа. Дьиҥ олоххо кыыс оҕо туһугар барыта наар аанньата суох, куһаҕана, төттөрүтэ буолан биэрбитэ.

Уйбаан уһун дьулугур уҥуохтааҕын иһин, Уһун диэн хос аатынан ордук биллэр киһи, үксүн дьиэтигэр-уотугар хонор хоноһо, сылдьар ыалдьыт курдуга. Саас ыһыы саҕаланна да, бааһынаҕа хоммот эрэ, ол быыһыгар сайылыкка көһүү түрүлүөнэ, оттон аны окко бэлэмнэнии, онтон ыкса күһүн хаар түһүөр диэри от үлэтэ, күһүн аны бурдук хомуура, салгыы кыстык айдаана, соҕотуопкаҕа сүөһү туттарыыта, кыһыны быһа кыстык кыһалҕата, от тиэйиитэ, саах таһаарыыта, ыанньыксыт тиийбэтин эрэйэ, эбии аһылык бэлэмнээһинэ, дулҕа кырбатыыта, талах быстарыыта, салгыы ынах маассабай төрөөһүнэ, ырыган ынах тарбыйах кээһиитэ, сүөһү көлөттөн өлүүтэ… Сылын аайы ити курдук холкуос хара үлэтин тэрээһинэ кыһалҕа үөһэ кыһалҕаны дьаптайан биир кэм эргийэн кэлэ турар буолан, Уһун Уйбаан дьиэтин өҥөйөрө ахсааннааҕа, тэлгэһэтигэр тилэҕэ үктэнэрэ тарбахха баттанара. Кини сүрдээх үлэһит, ирдэбиллээх, иэҕэ-дьиэҕэ суох көнө майгылаах, сытыары-сымнаҕас, үлэ күнүн нэрээтин үчүгэйдик толорор киһи буолан, колхуоһун салалтатыгар, үлэһиттэригэр сөбүлэтэрэ.