Читать книгу Эн баҕас! - - Страница 5

Балаҕан ыйын ортотунааҕы ардаҕа-самыыра, сиигэсилбигэ суох, били дьахтар быттанар дэнэр, ылааҥы күһүҥҥү чаҕылхай күннэр тураллар. Тиэргэн иһигэр уонча саха кууруссалара улааппыт чоппуускаларын кытары хортуоска хостоммут бааһынатыгар буору тибийэн хаһа-хаһа, тиҥсирийэн тугу булбуттарын тоҥсуйан аһыы сылдьаллар. Дьэрэкээн өҥнөөх, сиэдэрэй көстүүлээх дьоҕускаан бөтүүк сотору-сотору бу тиэргэн муҥур хаһаайына буоларын биллэрэн, бүтэй остуолбатыгар көтөн тахсан чөкөллөн олорон, моонньун күөкэтэ-күөкэтэ, бүтэн эрэр кэһиэхтээх куолаһынан үгүрэлии-үгүрэлии солуута суох хаһыытыыр. Саас эрдэ төрөөбүт икки төрөл, биирэ эриэн, иккиһэ сүүһүгэр хара туоһахталаах муус маҥан ньирэй быаларынан хатыспаттарын курдук өртөнөн, утарыта аргыый аҕай кэбинэ сыталлар.

Күһүн буолан буоллаҕа, кыһын кэлэн эрэр сибикитэ хотуттан биллэн, харах ыларын тухары тула барыта кыһыл көмүс солотуу көмүһүнэн кичэйэн сотуллубут. Кырдьык да, күлүмүрдээн көмүс күһүн. Нүөл, нуурал.

диэн хаһан эрэ истибит уонна тылын-өһүн өйдөөн хаалбыт олус үчүгэй матыыптаах, таптал туһунан ырыаны уоһун иһигэр ыллыы-ыллыы, Куоста бүгүн санаата олус көтөҕүллэн, тиэргэнин иһигэр барбах эрэ ырыанан-тойугунан сылдьар.

Үнүр ыала, тугу булбутун-талбытын барытын дьиэтигэр таһынар идэлээх Куоста чочуга оҕустаран сытыылаан биэрбит чараас сүгэтин, бэйэтэ субу аҕай бэрт тиэтэлинэн үс кырыылаах игиинэн салаҥнык тиистэрин аалбыт эрбиитин, ханна түбэһиэх муннукка-ханныкка уурталаабыт өтүйэтин, чыскытын көрдөөн булаттаан, түгэҕэр эргэ тоһоҕолору муспут биэдэрэтигэр холбуу, суулуу тутан угуталаата. Ол кэнниттэн ийэтэ уһун сайын устата аалбыт, хаптаһына алдьаммыт хотонун күкүрүн абырахтыы тахсыан иннинэ, күүлэтин үктэлигэр оҥостон олорон, бэриниилээх «Беломорканал» бөппүрүөскэтин уматтан аргыый аҕай табахтаан сыыйда.

Куоста кинини, Надяны, хаһан, ханна көрдө этэй?!

Икки сыллааҕыта Надя саас мунньахха киирэ сырыттаҕына, алҕаска эбиэт кэмигэр остолобуойга биир остуолга түбэсиһэн аһыы олорон, эдэр дьон тоҕо эрэ бэрт дөбөҥнүк билсибиттэрэ. Өрүс уҥуоргу нэһилиэктэн сылдьар уһун кыламаннарын быыһынан барыныбары сонурҕуу көрбүт, ис киирбэх, номоҕон, эдэркээн кыысчааны көрөөт да тута сөбүлээбитэ. Кыыс Хабаровскайга саҥардыы үөрэҕин бүтэрэн кэлэн, төрөөбүт-үөскээбит дэриэбинэтигэр библиотекарынан үлэлии сылдьара. Аата Надя, Надежда диэн эбит этэ. Надябын диэбитигэр, Куоста сонно тута, тоҕо эрэ «Вера, Надежда, Любовь» диэн оскуолаттан билэр, араас ырыанньыктарга эт илиитинэн элбэхтик суруйбут тылларын санаан кэлбитэ уонна, бэйэтэ да билбэтинэн, дьикти нарын алыптаах абылаҥҥа саба куустарбыта.

Бука бу маны этэн эрдэхтэрэ дуу, нууччалыыта «любовь с первого взгляда» диэн.

Кырдьык даҕаны, кини субу түгэнтэн дьиҥнээх таптал баарын итэҕэйбитэ, сырдык-ыраас тапталга эрэммитэ, Надяны ис сүрэҕиттэн таптаабыта.

Ол онтон ылата Куоста утуйар уута көппүтэ, аһыыр аһа ас буолбатаҕа, санаата-оноото барыта кини эрэ туһунан буолбута. Бэл диэтэр, дэҥнэтэн атастарын-доҕотторун кытары сөбүгэр аһыыр-сиир бэйэтэ, арыгы диэн астан тэйбитэ. Уолаттара биир дэриэбинэ иһигэр олорор эрээрилэр, бүтэр уһуга көстүбэт көрсүһүүлэригэр ыҥырдахтарына, араас төрүөтү булан кыккыраччы аккаастыыра, адьас даҕаны мас-таас курдук батан кэбиһэрэ. Онон хата, арыгы иһэр атастара сырыы аайы киһилэрэ буолумматын билэннэр, кэлин бэйэлэрэ да, ууга тааһы бырахпыттыы, сүппүттэрэ. Устунан ити биир куһаҕан дьаллыгын быраҕан, бэйэтэ абыраммыта.

Дьэ ол оннугар Куоста, урукку өттүгэр улаханнык кинигэни сэргээбэт итиэннэ аахпат бэйэтэ, тууһугуран туран таптал туһунан романнары, сэһэннэри, кэпсээннэри библиотекаттан уларсан ааҕар идэлэнэн, библиотека хара тэриллиэҕиттэн үлэлиир библиотекарь Раяны сөхтөрбүтэ. Киһиҥ өссө утаппыттыы түүннэри-күнүстэри ааҕан, бэл диэтэр, сыл кыайбат кэм иһигэр нэһилиэгэр биир бастыҥ ааҕааччылар кэккэлэригэр эрэллээхтик киирбитэ. Элбэх саҥата-иҥэтэ суох, олус мындыр Рая ханнык айымньылары уларсан ааҕарыттан сэдиптээн, эдэр уол кыыһы таптаабытын сэрэйбитэ. Уонна өссө бэйэтэ бүөмнээн, Куоста аныгыскы кэлиитигэр, эдэр киһи истиҥ-иһирэх үрдүк иэйиитигэр сөп түбэһиннэрэн, ордук чуолаан омук суруйааччыларын: Александр Дюма, Мопассан, Джек Лондон, Вальтер Скотт, Теодор Драйзер, Эмиль Золя – айымньыларын бэлэмниирэ.

Сорох сарсыарда ийэтэ Маарыйа алта чааска оһоҕун отто туран баран, биир да мүнүүтэ хойутааһына суох тоҕуска дизельнай станцияҕа үлэтигэр баар буолуохтаах уола түүннэри утуйбакка, кинигэ ааҕа сытарын көрөн соһуйан: «Бу сатаатар түүн тоҕо утуйан сынньаммаккын?» – диэн мөҕөрө. Онтон хотонуттан киирэригэр Куостата суунан-тараанан, остуолун тардан бэлэмнээн көрсөрө эрээри, остуолун аттыгар илиититтэн араарбат кинигэтин ааҕа олорор буолан, ийэтин сонньутара.

Суругунан да суруйсан, быыһыгар-ардыгар төлөпүөнүнэн кэпсэтэн, уоллаах-кыыс икки сыл устата, син бэйэ-бэйэлэрин нэмнэрин билсибиттэрэ. Ол гынан баран, дьиктитэ-дьиибэтэ диэн, бу тухары хайа-хайалара да таптал туһунан, эгэ таайтаран да, биир тыл быһаҕаһа быктарсыбатахтара.

Дьэ онтон ити Надятын бэҕэһээ мунньахха киирэ сырыттаҕына көрсөн, киинэҕэ ыҥыран, ол онтукайыттан үөрэн уонна долгуйан, бу киэһэ сэттэ чаастан кулуупка тахсаары, ийэтиттэн кистээн, санаатыгар бэйэтэ билэринэн бэлэмнэнэ сылдьар. Тугу-тугу кэтэн тахсарын, бэл диэтэр, ханнык одьукуолуну ыстарынарын кытары быһаарынан бүппүтэ. Урут «Тройнойу» туттар бэйэкэтэ, билигин сүөргүлүүр. Аны сайдыбыт аатыран, барбах эрэ «Шипрынан» эрэ соттор. Тастыҥ эдьиийэ быһайын соҕуруу Сочига күүлэйдии бара сылдьан, киниэхэ эрэ анаан-минээн «Красная Москва» диэн ааттаах наһаа үчүгэй сыттаах, ол эрэн сыаналаах баҕайы одьукулуон кэһии аҕалбытын харыстаатаҕа буолан туттубат. Көрүнньүк гынан туруорар. Хата биирдэ эмит кулуупка биэчэргэ эбэтэр үҥкүүгэ бараары, аргыс буолан киирээччи бииргэ үөрэммит, эмиэ бэйэтигэр дылы холостуой доҕоро Хаппытыан, ытыһыгар кутта-кутта харса суох бистэн, онто суох кыра хоһун иһин одьукулуон сытынан толорон кэбиһэн сордуур.

Табаарыһа Хаппытыан, дьэ чахчы, үчүгэй уол. Күлэн-үөрэн, кэлэн-баран, саҥаран-иҥэрэн. Кими да биир да мүнүүтэ чуҥкуппат киһи. Оскуола кэнниттэн уолаттар иккиэн СПТУ-га үөрэнэн, суоппар-тракторист идэтин ылбыттара. Суоппар быраабын уонна тракторга үлэлиир дастабыранньаны ылаат да, саас бэбиэскэ тутан, Сэбиэскэй Армияҕа ытык иэстэрин төлүү барбыттара. Хаппытыаны, икки сыл армияҕа суоппардаан кэлбит киһини, суол тэрилтэтигэр үөрүүнэн, эргэ да буоллар Камаз суоппарынан ылбыттара, онтон Куоста, танкист идэлээх киһи, саҥата-иҥэтэ суох дизельнэй электростанцияҕа дизелиһинэн киирбитэ. Уолаттар бэркэ тапсаллар, саас-күһүн бииргэ кустууллар, бииргэ илимнииллэр. Арай итэҕэстэрэ диэн, бакаа иккиэн ыал буола иликтэр. Эдэрдэр диэҕи, быйыл номнуо сүүрбэ биэстэрин туоллулар, оттон саастаах уолаттар диэҕи, баара-суоҕа сүүрбэ биэстэрэ эрэ.

Аллар атаһа Хаппытыан дьиэтигэр киирэн: «Бүгүн киэһэ киинэҕэ сылдьыахха», – диэн эппитигэр, туох диэн аккаастыан мунааран олорбохтуу түһэн баран, Надям кэллэҕинэ син-биир билиэ уонна көрүө диэн: «Биир кыыһы киинэҕэ ыҥырбытым», – диэн билинэн этэригэр тиийдэҕэ дии. Оо, онно Хаппытыана үөрбүтүөн!

– Кырдьык дуо? Кырдьык этэҕин дуо?! – дии-дии үрүт-үөһэ лэбэйдээн төбөтүн таһаара сыста.

– Кырдьык этэбин.

– Мин кинини билэбин дуо? – табаарыһа эбии лаппыйан ыйытан истэ.

– Суох, доҕоор. Маннааҕы буолбатах, тыаттан сылдьар, – хаһан да кыыһы киинэҕэ ыҥырбатах, кыыһы кытары биирдэ да сэргэстэһэ хаампатах Куоста аараттан бэйэтэ долгуйан киирэн барда. – Кэллэҕинэ көрүөҥ. Уонна оттон бастакынан атаспын бэйэм да билиһиннэриэм дии.

– Ээ дьэ, бэрт эбит. Кулуупка отой эрдэ кэлииһибин оччоҕо, – Хаппытыан, оҕо эрдэҕинээҕитинии доҕоругар истиҥник имнэнэн кэбиһээт, дьиэтигэр таҕыста.

Куоста ийэтин кытары хотонугар күкүрүн абырахтыы тахсыбыта, үлэтэ онон эрэ бүппэт буолан биэрдэ. Ол тахсан хотонун муостатын хаптаһынын балайда бодьуустаһан уларытта. Онтон кыһын сибиинньэ турар уйатын, салгыы күкүрүн абырахтыы сырытта. Оттон үлэтин ухханыгар киинэҕэ барардааҕын умнан кэбиһэн, эмискэ чаһыытын өйдөөн көрбүтэ – бириэмэтэ ырааппыт. Сэттэ буолара баара-суоҕа чаас аҥаара хаалбыт. Хаһан суунан-тараанан, таҥнан-саптан кулуубугар тиийиэр диэри хойутууһу.

– Ийээ, мин бардым… – Куоста, өмүрэх эбэтинии тоһоҕотун кытары өтүйэтин муостаҕа талыр гына быраҕаат, буулдьа курдук таһырдьа ойдо.

– Хайа бу, нохоо, хайдах буоллуҥ?! Үлэҕин бүтэрэн, хаптаһыҥҥын ситэри саайан баран барыаххын, – Маарыйа уола туохха ити айылаах тиэтэйэн, эрдэттэн кэмнээн быһан-сотон бэлэмнээбит күкүрүн хаптаһынын ситэри саайбакка эрэ, тугун барытын быраҕан туран, ийэтигэр хаптаһынын баһын туттарбытынан элэс гыммытын өйдөөбөккө, кэнниттэн үөгүлээн эрэ хаалла. Арай туох да быһаарыыта суох, уолун кэнниттэн: «Хойутаатыам!» – диэн саҥатын дорҕооно сүтэ да илигинэ, саадьаҕай ынах тириитэ бүрүөһүннээх хотон аана, кэпсэтии манан бүттэ диэбиттии, хап-сабар сабыллан «лип» гынна.

Оччону көрөн кэлбит Маарыйа, уолун мөҕүттэ-мөҕүттэ, хотон иһигэр биир гына ыһыллыбыт туттар сэби-сэбиргэли: сүгэни, эрбиини, чыскыны-иктэни, хаптаһын эрбэммит лоскуйдарын, мас сыыһын – аргыый наллаан хомуйа сырытта.

Оттон ийэтиттэн кистээн бэлэмнээбит таҥаһын-сабын кэтэ охсубут Куоста үөһэ-аллара түһэн, чугастыы кулуупка хаамар-сүүрэр ыккардынан аҕылаан-мэҥилээн тиийбитэ – «Танцор диско» диэн хаһыс да күнүн субуруччу көстө турар индийскэй киинэҕэ бүгүн эмиэ киһи бөҕө кэлбит. «Танцор диско» киинэттэн сылтаан саҥа аатыран эрэр кырасыабай Индия артыыстара Митхун Чакраборти, Калпана Айер ааттарын ити кэмҥэ билбэт да киһи суоҕа эбитэ буолуо. Хойутаабыт дьон, билиэттэрин ыла-ыла, кииртэлээн эрэллэр, эрдэ кэлбиттэр, билиэттэрин быстаран бараннар, көҥүллэтэн таһырдьа тахсан, ким табахтыы, кимнээх эрэ сонуну үллэстэн сэлэһэ тураллар. Ыксаан аҕай кэлбит атастарын Куосталарын көрөн, табаарыстара илии тутуһан эҕэрдэлэһэн кэпсэтээри гыммыттара, киһилэрэ илии тутуспута буолаат, ыксал бөҕөнөн үргүлдьү сүүрүү быластаан иһирдьэ ааста. Санаатыгар, кыыһым урут кэлэн, күүтэ сатаан баран, баҕар залга киирэн хаалбыта буолуо диэн ыксыыр. Аны киномеханик эрээри, бэйэтэ билиэт атыылааччы уонна быһааччы кырдьаҕас Киинэ Мэхээлэтэ Надяны хаһан харахтаан билиэ-көрүө баарай? Билээхтээбэт буоллаҕа! Онон киниттэн ыйытан да туһа суох. Ыйыттаҕына даҕаны, дьээбэ-хообо хаата, эбиитин улахан саҥалаах Мэхээлэ, кини киһи хайаан да тоокколоһон, сонно кулууп иһин толорор. Туһугар эмиэ кыһалҕа диэтэҕиҥ.

Оо дьэ! Ити баар дии… Абааһыны баран, хотон муостатын, сибиинньэ уйатын абырахтаан абыранаары, көр бу, хойутаатаҕын. Кыһыылаах да баҕайы!

Санаата оонньоон, мучумааннанарын быыһыгар чаһыытын көрбүтэ – өссө да эрдэ, эрэл баар курдук. Уонна оттон толкуйдаан көрдөҕүнэ, билбэт сиригэр-уотугар Надя кинини күүппэккэ эрэ, хайдах да соҕотоҕун залга эрдэ киириэн табыллыбакка дылы.

Чэ бэйи, уоскуйуохха. Арааһата хойутуу кэлэрэ буолуо диэн, киирэр аан таһыгар, табаах уматтан баран, ситэри күүтэрдии оҥоһунна. Ол турдаҕына, уолаттара, маанытык таҥнан турар Куосталарын муодарҕаан, киһи кыһыйыах, дьэ бу бүгүн киэһэ тииһигирэн кэлэн кэпсэтээри бөҕөлөр. Ону кыыс күүтэн турарыттан долгуйбут доҕордоро иэдэс биэрэн сорохторун соһуталаан, кимнээҕи эрэ онон-манан аралдьытан, эр-биир иһирдьэ аһардаталаан истэ.

Оттон аны сэттэ буолан, киинэтин көрдөрүөхтээх Мэхээлэтэ хаһан киирэҕин диэн, эмиэ субу бүгүн кэлэн тиэтэт да тиэтэт буолла. Бу Мэхээлэ өссө кыра эрдэхтэриттэн киинэҕэ сарсыарда уон биир, эбиэт кэннэ үс чаастан көстөр киинэҕэ хойутаан кэллэхтэринэ, киллэрбэт идэлээх уонна мэлдьи: «Оҕолоор, дьиэҕитигэр бараҥҥыт атаххытын суунан баран утуйан хаалыҥ», – диэн күнүстэри кыһыылаахтык суустааччы. Биир да мүнүүтэ хойутаатылар да, хайдахтаах да элэ-была тылларын этэн көрдөспүттэрин иннигэр, Мэхээлэ дьэ туох да иһин киллэрээччитэ суох. Ол иһин, кэлин киллэрбэтигэр үөрэнэн, улаатан истэхтэрин аайы, алҕас аралдьыйан киинэҕэ хойутаатылар да, кулуубун иһиттэн хатата турар Мэхээлэни бэйэтин: «Кырдьаҕаас, атаххын суунан бараҥҥын баран утуйан хаал», – диэн дьээбэлэһэн үөрдэн-көтүтэн, кулууп таһынан ааһан, салгыы ханна эмэ оонньуу бараллара.

Бу да сырыыга иһиттэн кулууп харабыла Таанньаҕа аанын хататтаран баран, хас да күн тобус-толору залга индийскэй киинэ көрдөрөн, ыйдааҕы былаанын номнуо аһара толорон, санаата көммүт Мэхээлэ, киинэҕэ киирбэккэ турар Куостаны көрөн, дьээбэлэнэн: «Ноко, дьиэҕэр бараҥҥын атаххын суунан баран утуйан хаал», – диэн күлэн мичиҥнии-мичиҥнии, кулууп кэннинэн киирэр туспа ааннаах будкатыгар киинэтин көрдөрөөрү, уруккутун курдук сүрдээх чэпчэкитик туттан-хаптан, тиэтэйэ-саарайа хаама турда.

Куоста суос-соҕотоҕун кулууп таһыгар кирилиэс өйөнүгэр олорон эрэн, Надя туохтан эмит тардыллан, баҕар хойутаан, «Хойутаабыппын бырастыы гын», – диэбитинэн сибилигин сэгэйэн тиийэн кэлиэ диэн эрэнэн күүттэ.

Уон биэс мүнүүтэ – күүттэххэ уһун-киэҥ да буолар эбит. Чаас аҥаара диэн, доҕоттор, адьас күн аҥаарыгар тэҥнэстэҕэ үһү. Аны биир үйэҕэ тэҥнээх бүтүн тоҥ күөс быстыҥа ааста. Кыыс суох. Дьэ ким да кэлбэтэ, туох да биллибэтэ, тиһэҕэр тиийэн, эрэл эһиннэ…

Эрэлин сүтэрбит Куоста, кыыһа кэлбэтэҕиттэн саатан уонна кыбыстан, ким да хараҕар хатамматарбын диэбиттии, ыаллар олбуордарынан күлүктэнэн, туох аанньа буолуой, уку-суку туттан, дьиэтин диэки сукуҥнаата.

Оттон Надя барахсан, Куостатыныын илии-илиилэриттэн ылсан баран, сылаастык-сымнаҕастык имэрийсэ, таптал туһунан аатырбыт «Танцор диско» киинэни көрө олорбокко, Хабаровскайга бииргэ үөрэммит дьүөгэтэ Сардаана дьиэтигэр түгэх хоско киирэн, саҥа таһаарбакка, сыттыкка умса түһэн, уйа-хайа суох ытыы сыппыта.

Дьүөгэтэ Надя киэһэ Куосталыын тоҕо киинэҕэ барбатаҕын дьиктиргээн, хоско ыйыта киирэн баран, кыыһа ытыы сытарыттан соһуйда. Надя уоскуйан баран кэпсээбитин кэннэ, аны туран Сардаана ыга сыстан, дьүөгэтиниин тэбис-тэҥҥэ ытаста.

Ити күн Надя уулуссаҕа Хабаровскайга истиҥник доҕордоспут, Чурапчыттан сылдьар бастакы тапталын Володяны көрсүбүт. Бастакы олоҕор табыллыбатах Володята былырыын биир уол оҕолоох ойоҕуттан арахсыбыт, куоракка идэтинэн тутууга прорабтыы сылдьар эбит.

– Эн миигин бырастыы гын, Надя. Акаарыбар, эйигин таҥнаран тураммын, Таняны кэргэн ылбыппын. Эйигин умнубаппын, билигин да таптыыбын. Эн миигин бука диэн бырастыы гын. Хабаровскайга үөрэнэ сылдьан, сыыспыт эбиппин. Олохпор улахан алҕаһы оҥорбуппун көннөрүнээри, бу эйиэхэ кэллим. Эн миэхэ кэргэн таҕыс, иккиэн ыал буолан холбоһон олоруохха. Быйыл миэхэ тэрилтэбэр уопсайга хос биэрдилэр, онон онуоха-маныаха диэри олорор муннук баар. Ыал буолбут, оҕолоох эдэр үлэһиттэргэ тэрилтэбит квартира биэрэр, онон биһиги да биир-икки сылынан квартира ылыахпыт, – диэн, эбиэт саҕана уулуссаҕа эмискэ көрсө түһэн, Надяҕа бастакы таптала, сөҕүөрүйэ быһыытыйбыт тапталын кыымын хаттаан сириэдитэ күөдьүтэн кэбиспит.

Оо, олох барахсан киһи дьылҕатынан хаһан санаабыккынан өрө-таҥнары тутан, көөчүктэнэ оонньуургун сөбүлүүгүн даҕаны.

Куоста кулууптан кэлэн баран, күүлэтин үктэлигэр олорон, табахтаан уоскуйда. Онтон дьиэтигэр киирэн, үргүлдьү хоһугар ааста уонна эргэ гитаратын ылан, оронугар тиэрэ түстэ. Итиэннэ струналарын тарбаҕынан нарыннык таарыйан оонньуу-оонньуу, били мааҕын күнүс ыллаабыт, тылын уонна матыыбын ким суруйбута биллибэт, уруккуттан олус сөбүлүүр ырыатын иһиллэр-иһиллибэттик ыллыы сытта: